Hevpeyvînek bi Osman Sebrî re, 1987

 Hevpeyvînek bi Osman Sebrî re

 

Amed û Zîn

 

 

Zîn : Apê Osman, bona ku hevalê Amed wê biçe Enstîtuya Kurdî ya Parîsê ji aliyekî de, û ji ber ku tu endamekî damezrandina Enstîtuyê yî, di aliyê dinê de, û li ser arîkirina bi daxwaz a serokê Enstîtu, birader Kendal Nezan, ji aliyê sisiyan de, me dil kir em hevpeyvînekê bi te re bikin.

Apo : hûn dikarin bipirsin. Tiştê ez bizanim, ez ê ji we re bêjim.

Zîn : hinekê ji kurtiya jîna xwe, nemaze jîna te ya rojane ?

Apo : Mesela jîna min çîrokeke dirêj e. Gotina wê gelekî wext jê re dixweze. Ne karê rojekê ye, mehekê ye, salekê ye, lê şêst sal e. Ev şêst salê hane mero nikare serhevdu bîne. Tenê ez dikarim tiştekî bêjim : ez merivekî gundî me, lawê axayekî me. Bavê min burciwaziyekî mezin bû. Paşê, me 'emelên axan û xirabiyên wan ji milet re da fam kirin. Ji wê roja ku ez şiyar bûme heya niha ez şerê beg û axan, û şêx û melan dikim. Ji ber ku me dît evana xirabiya miletê xwe dikine, miletê xwe bi şûn de hîştin e, û berê milet dane rêya xirab. Jîna me bi vî hesabî çûye. Me gelekî tiştên nebaş dîtine. Ev tiştên nebaş dîtin, gotina wan tiştekî ne rast e. îro, miletê me bavê me ye. Xelk dikare li ser wî bibê "xirab e", lê merov nikare xirabiya bavê xwe bêje. Gava merov bêje, ew neheqiyan li xwe dike. îcar, ji bo van tiştên ku li ser bihurînî, di warê siyasî de, ez nikarim tiştekî bibêjim. Wekî dinê jî, çiqas îmkanên min hebe, ez ji bo ziman hez dikim bixebitim. Gelek kes hene ku ez alîkariya wan dikim, nivîsarên xwe ji min re tînin û ez ji wan re rast dikim. Hinekê dinê ten, dixwezin ziman hîn bibin, ez ziman hînî wan dikim. Tiştê ji destê min tê ez dikim. Û ez bi vê jî dilxweş im. De kerem ke.

Zîn : bûyîna te, Apo, kîjan salê bû û li ku derê bû ?

Apo : Ez sala 1905, li nav eşîra Mirdêsan, ji gundê Narincê, hatime dinê.

Zîn : Kengî tu hatî Sûriyê ?

Apo : Sala 1929-an, taliya salê, di meha 11-an de, ez hatime Sûriyê.

Zîn : Kengî û çawa te dest bi xebata xwe ya siyasî kir ?

Apo : Berî ku ez werime Sûriyê, me dest bi xebata siyasî kir. Ne me dest pê kir, Tirkan hîştin em dest pê bikin. Me bi xwe xebata siyasî nas nedikir. îcar, Tirkan rabûn bi gewriya me girtin,û em xistin hebsa. Tê de çavê me vebûn, me camêr dîtin, û me berê xwe da xebata siyasî.

Amed : Apo, sala ku te dikirî sertefîka bibira, mamostayekî te hebû, bîr û baweriyên wî ya… ?

Apo : na. Piştî ku min sertefîka xelas kiri bû, mamostayek şandi bûn gundê me. Navê wî îsmayîl Efendî bû. Ew jî Kurd bû. Mamostayê 'Edadî bû, ji ber ku ramanên sosyalîst pê re hati bû dîtin, rabûn kirin mamosteyê Ibtîdayî û şandin gundê me. îcar, wî jî ez dîtim di nava gund de, û ramanên xwe xiste serê min. Ji wê rojê de, ez û axatî, melatî û şêxîtî ji hev dûr ketin.

Amed : çepbûna te çawa hatiye nas kirin ?

Apo : Ji berê de ez çep im. Ji xwe li ser wê yekê min helbesteke dûr û dirêj nivîsandiye. Çepbûna min min holê nas kiriye : li Parlemana Fransizî hatiye gotin "Ên ku li aliyê melekê xwe xwe dane hêla rastê û ên ku li aliyê miletê xwe xwe dane hêla çepê. Çepbûn me ji wê biriye. Me jî xwe daye aliyê milet. Ji bo vê yekê em dibêjin "em çep in".

Zîn : çend kur û keçên te hene ?

Apo : sê law û sê keçên min hene.

Amed : navên wan, Apo ?

Apo : kurran : Hoşeng, Hoşîn û Heval; keçan jî : Kewê, Hingûr û Hêvîn.

Amed : Hingûr, Apo ?

Apo : "hingûr", bi Kurdî, "şefeq" e : hing+ûr. "Hing" mêşhunguv e; "-ûr" jî, wexta ku mêşhunguv radibe. Mêşhunguv di şefeqê de radibe xebatê. Piştî ku bûne Misilman, hînga girtine "şefeq" ji Ereban birine.

Amed : Berbang ?

Apo : ha, ew jî piştî ku bûne Misilman; ango, berî bangê; berî azanê.

Amed : tu roja xwe, ango, jîna te ya rojane, çawa derbas dikî ?

Apo : bi rûniştinê ez derbas dikim. Serê min nema alîkariya min dike.

Amed : çûn û hatinên hevala li ser te çawa ye ?

Apo : hinek însan hene ku ji min hez dikin. Ne ji bo menfe'etên hevalên min bûne, ji bo qewmiyetê hevalên min bûne. Ewana hên derin û tên, û xwe bi min re jî diwestînin. Hinek jî tên li ser min casûstiyê dikin. Hinek tên dixwezin ziman hîn bibin. Hinek tên dixwezin min nas bikin. Her yek bi awakî tê.

Amed  sebra te, Apo, wilo tê ?

Apo : ne xema min e. Hatin ser çava, nehatin bi tenê bîna min teng nabe. Di hebsê de, min lingên xwe li ser text dirêj dikirin û rûdiniştim.

Zîn : apo, koçbarkirina dêya Hoşeng çi valayî di jîna te de peyda kir ?

Ap : însanekê 46 salan bi min re maye. Helbet, gelekî bi min re westiyaye. Hema ew bi min re bûye û ez nêzîkî deh caran bêtir ketime hebsê û tim wê zarok xwedî kirine û hevalên min alîkariya wê dikirin.

Amed : sebra wê dihat, Apo ?

Apo : ew xurt bû. Gava dihate hebsê cem min, dilê hebsiya gişan bi min diman. Jinên wan gişan rûyên xwe tirş dikirin û her gav rûyê wê bi ken bû. Min bawer dikir ku mala me tijî xwerin e. Dilê wê xurt bû. Qîza mêrekî çê bû. Di nava Çerkezan de hemberê wî tune bûn. Giraniya mirina wê hebû, ne tune bû. Min bawer dikir ku ez ê berê wê bimrim çima ew ji min 10-11 salan biçûktir bû.

Amed : alîkariya heval, dost û hogira di rahiştina termê wê de, Apo ?

Apo : gelek baş bû. Herdu seriyan - ew Çerkez bû û ez Kurd bûm - kêmanî nekirine.

Zîn : heya bi ku te beşdarî di kovarên Kurdî de kiriye ?

Apo : serekê, ez bi Celadet Bedirxan re, di Hawar û Ronahiyê de, xebitîm.

Amed : te alîkarî ji bo danîna Elfebêya Kurdî kiriye ?

Apo : na, Celadet Elfeba daniye. Gava wî danî, min jî 'îtîraz kiriye. Min gotiye : çar tîpên wê kêm in "p, ç, t, k", lê gişan gotin ev bes e.

Amed : Apo, her du dengdar "a" û "e" carina di ristê de dibin "ê". Çawa ye ku merov (a = è) û (e = é) deyne da ku guhartina herduyan digel dengdara "ê", ji ser hev werin naskirin ?

Apo : ezbenî, ew guhartn heye. "welat" dibe "welêt". Jê re tewandek tê gotin.

Amed : Apo, gava yekî biyanî an Kurdekî ku tewandek di zaravê wî de tune be, rastî şoreke nenas were an vê ristê bixwîne : "rêz", wê çawa bizane ku "rez" di ferhengê de heye, ne "rêz", dema ku bixweze wataya wê şora nenas ji ferhengê derîne û bizane ?

Apo : gava rêzimana Kurdî bixwîne wê bizane.

Zîn : îro, tu rewşa jina kurd çawa dibînî ?

Apo : keça min, berî gişî, divê mêrkê kurd keça xwe nefroşe. Paşê bide xwendin û rêya xebatê li ber wê veke. Divê jin û mêr li ser esasî hezkirinê hevdu bikin, ne li ser esasê qeleng. Divê em heqê jinê nas bikin, ew jî heqê xwe nas bike. Lê bila keça Kurd bizane wacibê wê yê mezin dê ye. Dêbûn li ser her tiştî re ye. Gava ew bikare lawekî hêja an qîzeka hêja ji bo miletê xwe bigihîne, di çavên min de ew tiştekî mezin e. Dêbûn her tişt e di jîna merov de. Gava dê wacibê xwe nikari be bike, civak wenda dibe. Civaka Kurd ji dest dê wunda bûye. Dê hatiye kirrîn û firotin.

Zîn : di warê parastina zimanê Kurdî de, Apo, gotina te çi ye ?

Apo : ne hewceyê gotinê ye. Yek ji zanayên civakî dibêje : "gava tu dixwezî gelparêziya însanekî fam bikî ta kîjan derecê pêşve çûye, binêre çiqas der bi zimanê xwe re bendewar e". Mirovê ku bi zimanê xwe re bendewar nebe, nikare îdi'a bike ku ew ji welatê xwe hez dike. Neteweyetî ziman e û hinek adet in, ne tiştekî dinê ye. Xwîna me gişka yek e. Merov ku ehmiyetê nede zimanê xwe, di jîna neteweyî de tune ye. Mixabin, ta îro, xortên me ehmiyeta ziman fam nekirine, tevî ku xwe xwenda dizanin û xwe pêşverû dizanin, hîn nizanin bi zimanê xwe bixwînin.

Amed : mirov kovarna Kurdî dixwîne, rastî pir peyvên xwedest û çêkirî tê ?

Apo : binêre, ezbenî. Ev şaş e, ziman nizanin û dixwezin destê xwe têxinê. Min li ser vê yekê gotarek ji Berbangê re nivîsî bû. Min gotiye : "her bêjeyek kevirekî avahiya ziman e. Hinek keviran dibirrin, hinek şê dikin û hinek jî dîwar lê dikin. Evane yek karê ê dinê nizane. Her kes karê xwe dizane. Gava kevirekî neçêkirî bînî, têxî nav kevirên şekirî û çêkirî, dîwar wê xar bibe. Ha, peyayên ku bi zimanan nizanin û li ser nexebitî bin, gava tînin pirsa li cem xwe çê dikin welê zimanê xwe xirab dikin. Pirr yê wilo hene. Ên ku du roj dest bi ziman kirine xwe feylesûf dihesibînin. Karê nezana holê ye. Ziman wek asoyê behrê ye, nêzîk xuyanî dike, lê tu çiqas diherî tim ew e. Heya merî pirr bi nava ziman de neçe, merî ehmiyeta ziman û mezinatiya ziman nizane. Ê min bû 35 sal pê dixebitim, ji zaravê Kurmancî pirrtirî 3000 bêje - eger hên ne pirr be - ez nizanim çima ziman nehatiye civandin û nehatiye xwendin.

Zîn : Apo, di vê kalbûnê de, çi ji te ve, warê Kurd û Kurdistanê diyar e ?

Apo : bi Xwedê, tevî ku ez xwe diyarê gorrê dibînim, ez wilo bawer im ku ez ê Kurdistanê bibînim û paşê bimrim. Ez di vê baweriyê de me.

Zîn : Apo, ev ne… ?

Apo : keça min, em Kurd negîhane warên ku bikari bin welat xelas bikin, lê neyarê me pirr ehmeq in. Wê bi kêrî me bên. Bi Xwedê, sê ehmeqên mîna Kenan Evre, Xomeynî û Sadam kêm têne dîtin. Ewê me hişiyar bikin. Milet bi du tiştan hişiyar dibin : yan bi darê zulmê, yan bi xwendinê. Kurd dê xwe xelas bikin, lê heyf wê pirr hevdu bikujin.

Amed : belavbûna hêzên milet û pirrbûna partiyan, gotina te di vî warî de çi ye ?

Apo : ezbenî, ew şûndebûna milet e. Milet di şûn de ye.

Zîn: gotina te Apo, ji braderên Enstîtuyê re çi ye ?

Apo : berî her tiştî, Xwedê bi qeweta wan re be. Divê bizanin ku ew xizmeteke mezin ji bo welatê xwe dikine. Heger ew bi ziman mijûl dibine, meselekî girîng xistine destê xwe. Divê pirr xurt pê bigrin û gelekî xwe pê re biwestînin. Em Kurd divê em hêdî bikin. Em miletekî bê ziman bûne. Em ji zimanê xwe re nexebitîn. Em çûne ji zimanê xelkê re xebitîne. Ev şerefekî mezin e ji bo wan ku ji bo zimanê xwe bixebitin. Lê ez gelekî hêvîdar im ku her yek ji wan divê berî gişî qelsiya xwe bizane heya bikari be pêşve here. Em Kurd çiqas pêş kevin, em ê bi şun da bimînin. Çima ? Mecala ku em tê bixebitin hên dirêj e. Zimanê me li erdê maye. Di nava 800 eşîr de belav bûye. Ev ên Kurmancî û ên dinê di nava 600 eşîr de maye. Ên me yên ku bi ziman nizanin bawer dikin ku mesela ziman tiştekî gelekî rihet e. Zimanê Erebî piştî 120 salan xebitî bû û tevî Quran, Ehadîs, û helbestên Cahîlî bi vî zimanî hati bûn, gava dane ber zimanê Farisî di dema Harûnê Reşîd de, zimanê Erebî ket, çima zimanê Farisî wê çaxê 1400 sal bû. Binêre, 120 sal û hên negiha bûn mecalekî hêja. Ango, bila bizanin wacibê wan gelekî mezin e di nava milet de. Xebata wan ji a pêsmerge pêştir e, ji a her tiştî pêştir e. Xebata wan li ser zimanê miletê Kurd. Ez bi xwe ji wan re xêrê û kamîraniyê dixwezim.

Çavkanî:

Hevpeyvînek bi Osman Sebrî re

Amed û Zîn

«Hêvî, hejmar 6, Tebax 1987»