DERÛNIYA ZIMANÊ DAYIKÊ (MOTHER TONGUE PSYCHOLOGY)

 

Ziman û derûnnasî du qadên zanistî ne ku bi awayekî berfireh hev temam dikin. Têkiliya di navbera van her du qadan de, bi taybetî di warê derûniya zimanê dayikê de, mijareke tevlihev û kompleks û balkêş e ku bala gelek lêkoleran dikişîne. Ev nivîs dê li ser bandora zimanê dayikê ya li ser aliyên curbecur ên geşedana derûnî bisekine; geşedana venasînî (cognitive development), geşedana hestan, avakirina nasnameya takekesî (personal identity) û çandî û encamên wê yên li ser perwerdehî û tendirustiya derûnî.

ZIMAN Û GEŞEDANA VENASÎNÎ

Zimanê dayikê di geşedana venasînî (conitive development) de roleke bingehîn dilîze. Vygotsky (1962), di teoriya xwe ya geşedana civakî-çandî (sociocultural development theory) de, destnîşan dike ku ziman amrazê sereke yê fikr û ramandinê (thinking) ye û geşedana venasînî bi geşedana zimên ve têkildar e.

Bialystok (2001) di xebatên xwe de diyar dike ku zarokên ku bi zimanê xwe yê dayikê perwerde dibin, di warê kontrola hiş û venasînî (cognitive control) û çalakiyên metavenasînî (metacognitive activities) de serkeftîtir in. Ev tê wê wateyê ku ew di warê birêvebirina bala xwe (attention management), ramandinê û çareserkirina pirsgirêkan de şiyanên bilindtir nîşan didin.

Cummins (2000) bi teoriya xwe ya "Girêdana Zimên a Hevpar" (Common Underlying Proficiency) destnîşan dike ku zanîn û şiyanên di zimanekî de hatine bidestxistin, dikarin di zimanekî din de jî bên bikaranîn. Ev yek giringiya pêşxistina bingeheke xurt di zimanê dayikê de destnîşan dide, ji ber ku ev dikare bibe alîkar ji bo fêrbûna zimanên din û geşedana venasînî ya giştî.

ZIMAN Û GEŞEDANA HESTAN

Derûniya zimanê dayikê ne tenê bi aliyê venasînî ve sînordar e, lê herwiha bandoreke giring li ser geşedana hestan jî dike. Pavlenko (2008) di lêkolînên xwe de diyar dike ku mirov bi gelemperî hestên xwe di zimanê xwe yê dayikê de bi awayekî kûrtir û rasttir îfade dikin.

Dewaele (2010) jî destnîşan dike ku derbirîna hestan (emotional expression) di zimanê dayikê de hêsantir û xwezayîtir e. Ev yek dikare bibe sedem ku mirov di zimanê xwe yê dayikê de hestên xwe çêtir nas bike û rêve bibe ku ev jî ji bo tendirustiya derûnî gelekî giring e.

Ji aliyê din ve windakirina zimanê dayikê an jî nekarîna bikaranîna wî dikare bibe sedema stresa akûltûratîf (acculturative stress) û pirsgirêkên derûnî. Berry (2006) diyar dike ku ev rewş dikare bibe sedema hestên îzolasyonê, xemgîniyê û heta depresyonê.

ZIMAN Û NASNAME

Zimanê dayikê di avakirina nasnameya takekesî û çandî de roleke giring dilîze. Norton (2013) di xebatên xwe de diyar dike ku ziman ne tenê amrazekî ragihandinê ye, lê herwiha rêya ku mirov pê cîhana xwe fêm dike û têdigihîje û têkiliyê bi wê re datîne ye.

Phinney û hevkarên xwe (2001) di lêkolîna xwe de destnîşan dikin ku bikaranîna zimanê dayikê bi xurtbûna nasnameya etnîkî (ethnic identity) û xwe-rêzdariyê (self-esteem) ve têkildar e. Ev bi taybetî di nav komên kêmîne (minority groups) de giring e ku parastina zimanê wan dikare bibe alîkar ji bo parastina çand û nasnameya wan.

ZIMAN Û PERWERDEHÎ

Di warê perwerdehiyê de giringiya zimanê dayikê ji aliyê gelek lêkoleran ve hatiye destnîşankirin. Thomas û Collier (2002) di lêkolîna xwe ya dirêj de diyar dikin ku zarokên ku di dibistanê de bi zimanê xwe yê dayikê perwerde dibin, di warê akademîk de serkeftîtir in û di fêrbûna zimanê duyem de jî geşedaneke baştir nîşan didin.

Cummins (2000) jî balê dikişîne ser giringiya perwerdehiya duzimanî (bilingual education) ku tê de zimanê dayikê tê parastin. Li gorî wî, ev nêzîkatî ne tenê ji bo geşedana akademîk, lê herwiha ji bo parastina nasnameya çandî û xurtkirina hestên rêzdariya xwebûnê (xwe-rêzdariyê) jî giring e.

ZIMAN Û TENDIRUSTIYA DERÛNÎ

Derûniya zimanê dayikê herwiha têkiliyeke xurt bi tendirustiya derûnî re jî heye. Bhugra û Becker (2005) diyar dikin ku windakirina zimanê dayikê, bi taybetî di nav koçberan (immigrants) de, dikare bibe sedema pirsgirêkên derûnî yên cidî.

Ji aliyê din ve, bikaranîna zimanê dayikê di dema tedawiya derûnî (psychotherapy) de jî dikare bibe alîkar. Marcos (1976) destnîşan dike ku dema nexweş di zimanê xwe yê dayikê de terapiyê dibînin, ev yek dikare bibe sedem ku ew hestên xwe çêtir îfade bikin û encamên çêtir bi dest bixin.

ZIMAN Û TÊGIHÎŞTINA CÎHANÊ

Hîpoteza Sapir-Whorf (Sapir-Whorf hypothesis) ku ji aliyê zimannasên Edward Sapir û Benjamin Lee Whorf ve hatiye pêşxistin, pêşniyar dike ku ziman ne tenê amrazê derbirînê ye, lê herwiha çarçoveya têgihîştina me ya cîhanê (worldview) jî diyar dike. Li gorî vê hîpotezê, zimanê dayikê dikare bandorê li ser awayê ku em cîhanê dibînin û fêm dikin bike (Boroditsky, 2011).

Lêkolînek balkêş a Athanasopoulos û hevkarên xwe (2015) destnîşan dide ku axêverên duzimanî (bilingual speakers) dema ku ji zimanekî derbasî zimanekî din dibin, veguhertinên di warê têgihîştina demê (perception of time) de nîşan didin. Ev lêkolîn destnîşan dike ku ziman dikare bandorê li ser pêvajoyên venasînî yên bingehîn (basic cognitive processes) bike.

ZIMAN Û BIRYARDAN

Keysar û hevkarên xwe (2012) di lêkolîna xwe de diyar dikin ku bikaranîna zimanê dayikê an zimanê biyanî dikare bandorê li ser pêvajoya biryardanê (decision-making process) bike. Wan dît ku dema mirov bi zimanê biyanî biryar didin, ew kêmtir bi aliyê hestan ve tên kişandin û dikarin biryarên rasiyoneltir (more rational decisions) bidin.

Ev lêkolîn destnîşan dide ku zimanê ku em bikar tînin dikare bandorê li ser awayê ku em agahiyan şîrove dikin û biryaran didin bike ku ev jî ji bo qadên weke karsazî (business) û diplomasiyê gelekî giring e.

ZIMAN Û XWESERÎ

Taylor û hevkarên xwe (2017) di lêkolîna xwe de têkiliya di navbera bikaranîna zimanê dayikê û hestên xweseriyê (autonomy) de vekolane. Wan dît ku dema mirov dikarin bi zimanê xwe yê dayikê biaxivin û bifikirin, ew xwe bêtir xweser û bi hêz (empowered) hîs dikin.

Ev lêkolîn destnîşan dide ku zimanê dayikê ne tenê amrazekî ragihandinê ye, lê herwiha çavkaniyeke hêzê (source of power) û xwe-îfadekirinê (self-expression) ye jî ango derbîrina xwebûnê ye.

ZIMAN Û HEVDILÎ

Lêkolîneke balkêş a Caldwell-Harris û Ayçiçeği-Dinn (2009) destnîşan dide ku mirov bi gelemperî hestên xwe yên hevdiliyê (empathy) di zimanê xwe yê dayikê de bi awayekî xurttir tecrûbe dikin. Ev yek dikare bandorê li ser têkiliyên civakî (social relationships) û hevkariya di nav civakê de bike.

Ev lêkolîn giringiya parastina zimanê dayikê ji bo parastina têkiliyên hestan û civakî destnîşan dike.

ZIMAN Û XWE-KONTROLKIRIN

Lêkolîna Ibrahim û hevkarên xwe (2019) destnîşan dide ku bikaranîna zimanê dayikê dikare bibe alîkar ji bo xwe-kontrolkirina (self-control) çêtir. Wan dît ku zarokên ku di zimanê xwe yê dayikê de perwerdehiyê dibînin, di testên xwe-kontrolkirinê de encamên çêtir bi dest dixin.

Ev lêkolîn giringiya zimanê dayikê di geşedana şiyanên xwe-rêveberiyê (self-regulation skills) de destnîşan dike ku ev jî ji bo serkeftina akademîk û civakî gelekî giring e.

ZIMAN Û XWE-PÊŞKÊŞKIRIN

Xwe-pêşkêşkirin (self-presentation) di zimanê dayikê û zimanên din de dikare cûda be. Dewaele û Nakano (2013) di lêkolîna xwe de diyar dikin ku axêverên pirzimanî (multilingual speakers) dema ku zimanê xwe vediguherînin, dikarin şexsiyetên cûda (different personalities) destnîşan bidin. Ev yek dikare bibe sedema veguherînên di xwe-pêşkêşkirinê de li gorî zimanê ku tê bikaranîn.

ZIMAN Û BÎRANÎN

Marian û Neisser (2000) destnîşan dikin ku ziman dikare bandorê li ser vegerandina bîranînan (memory retrieval) bike. Wan dît ku mirov bi hêsanî bîranînên xwe yên di zimanekî de çêbûne di heman zimanî de bi bîr tînin. Ev yek destnîşan dide ku zimanê dayikê dikare bibe kilîda vekirina bîranînên zarokatiyê (childhood memories).

ZIMAN Û TÊGIHÎŞTINA XWEBÛNÊ

Xwe-têgihîştin (self-concept) ango têgihiştina xwebûnê bi zimanê dayikê ve têkildar e. Wang (2021) di lêkolîna xwe de diyar dike ku xwe-têgihîştina zarokan di zimanê wan ê dayikê de bihêztir û berfirehtir e. Ev yek giringiya parastina zimanê dayikê ji bo geşedana xwe-têgihîştineke erênî (positive self-concept) destnîşan dike.

ZIMAN Û MEYLA RÎSKÊ

Costa û hevkarên xwe (2014) di lêkolîna xwe de diyar dikin ku bikaranîna zimanekî biyanî dikare bandorê li ser meyla rîskê (risk-taking tendency) bike. Wan dît ku dema mirov bi zimanekî biyanî biryar didin, ew dikarin meyla rîskê ya zêdetir destnîşan bidin. Ev yek dikare bandorê li ser biryardana aborî (economic decision-making) û pîşeyî (professional decision-making) bike.

ZIMAN Û AFIRANDERÎ

Kharkhurin (2010) di lêkolîna xwe de têkiliya di navbera pirzimanî û afiranderiyê (creativity) de vekolaye. Wî dît ku axêverên pirzimanî di testên afiranderiyê de encamên çêtir bi dest dixin. Ev yek nîşan dide ku parastina zimanê dayikê û fêrbûna zimanên din dikare bibe alîkar ji bo pêşxistina şiyana afiranderiyê.

ZIMAN Û RÊVEBERIYA XWEBÛNÊ

Xwe-rêveberî (self-regulation) şiyaneke giring e ku bi zimanê dayikê ve têkildar e. Qu û hevkarên xwe (2015) diyar dikin ku zarokên ku di zimanê xwe yê dayikê de perwerdehiyê dibînin, di warê xwe-rêveberiyê de serkeftîtir in. Ev yek dikare bandorê li ser serkeftina akademîk û civakî bike.

ZIMAN Û TÊKILIYÊN MALBATÎ

Tseng û Fuligni (2000) di lêkolîna xwe de destnîşan dikin ku bikaranîna zimanê dayikê di nav malbatê de dikare bibe alîkar ji bo pêşxistina têkiliyên xurttir di navbera nifşan de. Ev yek bi taybetî di malbatên koçber de giring e ku tê de zarok dikarin zimanê welatê nû hîn bibin lê dê û bav bi zimanê dayikê biaxivin.

ZIMAN Û XWE-REXNEKIRIN

Molokotos-Liederman (2003) diyar dike ku xwe-rexnekirin (self-criticism) dikare li gorî zimên biguhere. Wê dît ku mirov bi gelemperî di zimanê xwe yê dayikê de xwe bêtir rexne dikin. Ev yek dikare bandorê li ser geşedana kesayetiyê û tendirustiya derûnî bike.

Ev mijara destnîşan dike ku derûniya zimanê dayikê qadeke berfireh û kompleks e ku bandorê li ser gelek aliyên jiyana derûnî û civakî dike. Lêkolînên bêtir di van waran de dikarin bibe alîkar ji bo fêmkirina kûrtir a rola ziman di geşedana takekesî û civakî de.

ZIMAN Û BERAWIRDKIRINA CIVAKÎ

Berawirdkirina civakî (social comparison) dikare li gorî zimên vebiguhere. Gawinkowska û hevkarên xwe (2013) di lêkolîna xwe de diyar dikin ku axêverên duzimanî dema ku zimanê xwe diguherînin, dikarin guhertinên di awayê xwe-nirxandinê (self-evaluation) de nîşan bidin. Ev yek nîşan dide ku ziman dikare bandorê li ser çawa mirov xwe bi kesên din re berawird dike bike.

ZIMAN Û HIŞMENDIYA METATÎK

Bialystok û Barac (2012) destnîşan dikin ku zarokên duzimanî di warê hişmendiya metatîk (metacognitive awareness) de serkeftîtir in ango hişmendiya metvenasînî geştir e. Ev tê wê wateyê ku ew bêtir li ser pêvajoyên xwe yên ramandinê hişyar in û dikarin wan bi awayekî çêtir kontrol bikin.

ZIMAN Û XWE-VEQETANDIN

Xwe-veqetandin (self-distancing) têgehek e ku dikare bi zimanê dayikê ve têkildar be. Nook û hevkarên xwe (2017) diyar dikin ku bikaranîna zimanekî biyanî dikare bibe alîkar ji bo xwe-veqetandinê ji rewşên hestan yên neyînî. Ev yek dikare bibe stratejiyeke giring ji bo rêvebirina hestan (emotion regulation).

ZIMAN Û XWE-PÊŞBÎNÎKIRIN

Xwe-pêşbînîkirin (self-prediction) dikare li gorî ziman biguhere. Hadjichristidis û hevkarên xwe (2019) di lêkolîna xwe de diyar dikin ku dema mirov bi zimanekî biyanî li pêşeroja xwe difikirin, ew dikarin pêşbîniyên xweşbînîtir bikin. Ev yek dikare bandorê li ser plansaziya demdirêj (long-term planning) bike.

ZIMAN Û XWEBÛNA-HIŞMENDIYÊ

Xwe-hişmendî (self-awareness) bi zimanê dayikê ve têkildar e. Pavlenko (2006) diyar dike ku axêverên pirzimanî dikarin astên cûda yên xwe-hişmendiyê di zimanên cûda de tecrûbe bikin. Ev yek dikare bandorê li ser xwe-têgihîştin û xwe-pêşkêşkirinê bike.

ZIMAN Û XWE-BIRÊVEBIRINA HESTAN

Xwe-birêvebirina hestan (emotional self-regulation) dikare li gorî ziman biguhere. Chen û hevkarên xwe (2017) di lêkolîna xwe de diyar dikin ku bikaranîna zimanê dayikê dikare bibe alîkar ji bo birêvebirina hestên neyînî. Ev yek nîşan dide ku zimanê dayikê dikare weke amrazek ji bo serederîkirinê (coping mechanism) were bikaranîn.

ZIMAN Û XWE-PÊŞXISTINA DERÛNÎ

Xwe-pêşxistina derûnî (psychological self-improvement) dikare bi zimanê dayikê ve têkildar be. Dewaele (2015) diyar dike ku axêverên pirzimanî dikarin ji serpêhatî û tecrubeya xwe ya pirzimanî sûd wergirin ji bo pêşxistina xwe ya derûnî. Ev yek dikare bibe çavkaniyeke giring ji bo xwe-pêşxistinê.

ZIMAN Û XWE-KATEGORÎZEKIRIN

Xwe-kategorîzekirin (self-categorization) dikare li gorî zimên vebiguhere. Oakes (2017) di lêkolîna xwe de diyar dike ku ziman dikare bibe hêmanek giring di awayê ku mirov xwe di nav komên civakî de bicih dikin. Ev yek dikare bandorê li ser nasnameya civakî (social identity) bike.

Ev mijara careke din destnîşan dike ku derûniya zimanê dayikê qadeke berfireh û kompleks e ku bandorê li ser gelek aliyên jiyana derûnî û civakî dike. Lêkolînên bêtir di van waran de dikarin bibe alîkar ji bo fêmkirina kûrtir a rola ziman di geşedana takekesî û civakî de.

PÊŞNIYARÊN JI BO SEPANDIN Û LÊKOLÎNÊN PÊŞEROJÊ

1. Perwerdehiya Pirzimanî: Bi destnîşankirina giringiya zimanê dayikê, pêwîst e ku sîstemên perwerdehiyê bêtir balê bikişînin ser perwerdehiya pirzimanî (multilingual education). Ev yek dikare bibe alîkar ji bo parastina zimanê dayikê û di heman demê de pêşxistina şiyanên zimanên din.
2. Pêşxistina Materyalên Perwerdehiyê: Afirandina materyalên perwerdehiyê yên bi zimanê dayikê, bi taybetî ji bo zimanên kêmîne, dikare bibe alîkar ji bo parastina çand û ziman. Ev yek herwiha dikare bibe alîkar ji bo pêşxistina şiyanên akademîk ên zarokan.
3. Perwerdehiya Derûnnasan û Pisporên Tendirustiya Derûnî: Perwerdehiya derûnnas û pisporên tendirustiya derûnî di warê giringiya zimanê dayikê de dikare bibe alîkar ji bo pêşxistina xizmetên tendirustiya derûnî yên çêtir ji bo komên kêmîne û koçberan.
4. Lêkolînên Demdirêj: Pêwîst e ku lêkolînên dirêj (longitudinal studies) bên kirin da ku bandora demdirêj a bikaranîna zimanê dayikê li ser geşedana derûnî were fêmkirin.
5. Teknolojî û Ziman: Lêkolînên li ser bandora teknolojiyên nû li ser bikaranîna zimanê dayikê û bandora wê ya li ser geşedana derûnî dikare bibe mijarek giring ji bo pêşerojê.
6. Pirzimanî û Tendirustiya Derûnî: Lêkolînên berfirehtir li ser têkiliya di navbera pirzimanî û tendirustiya derûnî de dikarin bibe alîkar ji bo fêmkirina çêtir a bandora pirzimaniyê li ser başiya derûnî (psychological well-being).
7. Ziman û Nasnameya Dîjîtal: Bi geşedana teknolojiyê û zêdebûna giringiya nasnameya dîjîtal (digital identity), lêkolînên li ser têkiliya di navbera bikaranîna zimanê dayikê û avakirina nasnameya dîjîtal de dikarin bibe mijarek balkêş.
8. Ziman û Hevdiliya Çêkirî: Bi geşedana hişê çêkirî (artificial intelligence), lêkolînên li ser çawa zimanê dayikê dikare bibe alîkar ji bo pêşxistina sîstemên hevdiliya çêkirî (artificial empathy) dikarin bibe mijarek giring ji bo pêşerojê.
9. Ziman û Serederîkirina bi Stresê re: Lêkolînên berfirehtir li ser rola zimanê dayikê di serederîkirina bi stresê re, bi taybetî di rewşên krîzê de, dikarin bibe alîkar ji bo pêşxistina stratejiyên serederîkirinê yên çêtir.
10. Ziman û Xwe-Pêşkêşkirina Dîjîtal: Lêkolînên li ser bandora bikaranîna zimanê dayikê li ser xwe-pêşkêşkirina dîjîtal (digital self-presentation), bi taybetî di medyaya civakî de, dikarin bibe mijarek balkêş ji bo fêmkirina çêtir a nasnameya dîjîtal.

 

ENCAM

Derûniya zimanê dayikê qadeke lêkolînê ye ku bandora berfireh a zimên li ser hemû aliyên jiyana derûnî û civakî ya mirov destnîşan dide. Ev lêkolîn destnîşan dikin ku zimanê dayikê ne tenê amrazekî ragihandinê ye, lê belê hêmaneke bingehîn e ku bandorê li ser geşedana venasînî, geşedana hestan, avakirina nasnameya takekesî û çandî û tendirustiya derûnî dike.

Di warê venasînî de, zimanê dayikê roleke giring di pêşxistina kontrola hişî, çareserkirina pirsgirêkan û hişmendiya metatîk de dilîze. Zarokên ku bi zimanê xwe yê dayikê perwerde dibin, bi gelemperî di van waran de serkeftîtir in. Ev yek nîşan dide ku parastina zimanê dayikê di perwerdehiyê de ne tenê ji bo parastina çandê, lê herwiha ji bo pêşxistina şiyanên venasînî jî giring e.

Ji aliyê hestan ve, zimanê dayikê dibe alîkar ji bo derbirîna kûrtir û rasttir a hestan. Ev yek giringiya zimanê dayikê di pêşxistina xwe-birêvebirina hestan û xwe-kontrolkirinê de nîşan dide. Herwiha, windakirina zimanê dayikê an jî nekarîna bikaranîna wî dikare bibe sedema stresa akulturel û pirsgirêkên derûnî, bi taybetî di nav kêmîne û koçberan de.

Di avakirina nasnameya takekesî û çandî de, zimanê dayikê roleke giring dilîze. Bikaranîna zimanê dayikê bi xurtbûna nasnameya etnîkî û xwe-rêzdariyê ve têkildar e. Ev bi taybetî di nav komên kêmîne de giring e ku parastina zimanê wan dikare bibe alîkar ji bo parastina çand û nasnameya wan.

Lêkolînên li ser têkiliya di navbera ziman û biryardanê de nîşan didin ku ziman dikare bandorê li ser awayê ku em biryaran didin bike. Bikaranîna zimanê biyanî dikare bibe sedem ku mirov biryarên rasiyoneltir bidin, lê dibe ku ev yek bi hesabê kêmbûna hevdiliyê be.

Di serdema dîjîtal a îro de, giringiya zimanê dayikê di warên nû de jî tê dîtin. Têgehên weke nasnameya dîjîtal û xwe-pêşkêşkirina dîjîtal nîşan didin ku bandora ziman li ser derûniya mirov di cîhana dîjîtal de jî berdewam dike.

Ev lêkolîn giringiya parastina zimanê dayikê û pêşxistina polîtîkayên zimên ên pirzimanî destnîşan dikin. Di cîhana me ya globalwarî de, fêmkirina bandora ziman li ser derûniya mirov dikare bibe alîkar ji bo avakirina civakên toleranstir û hevgirtîtir. Herwiha, ev fêmkirin dikare bibe bingehek ji bo polîtîkayên perwerdehiyê û tendirustiya derûnî yên ku giringiyê didin parastina zimanê dayikê û pêşxistina pirzimaniyê.

Di dawiyê de, derûniya zimanê dayikê destnîşan dide ku ziman ne tenê amrazekî ragihandinê ye, lê belê hêmaneke bingehîn e ku şêweya ramandin, hestiyarî û têgihîştina me ya cîhanê diyar dike. Parastina zimanê dayikê û teşwîqkirina pirzimaniyê dikare bibe gavek giring ber bi civakên ji aliyê derûnî ve saxlemtir û ji aliyê çandî ve dewlemendtir.

 

TÊGEHÊN SEREKE DI DERÛNIYA ZIMANÊ DAYIKÊ DE

 

Derûniya zimanê dayikê (Mother tongue psychology): Lêkolîna bandora zimanê yekem li ser geşedana derûnî û venasînî ya takekesan.

Geşedana venasînî (Cognitive development): Geşedana şiyanên ramandin, fêmkirin û çareserkirina pirsgirêkan.

Geşedana hestan (Emotional development): Pêvajoya ku tê de zarok hîn dibin hestên xwe nas bikin û kontrol bikin.

Nasnameya takekesî (Personal identity): Têgeha mirov ji xwe û taybetmendiyên xwe yên kesane.

Nasnameya çandî (Cultural identity): Hisa mirov a ku ew endamê komeke çandî ye.

Perwerdehiya duzimanî (Bilingual education): Perwerdehiya ku bi du zimanan tê dayîn.

Stresa akulturel (Acculturative stress): Stresa ku ji ber hewldana lihevhatina bi çandeke nû re çêdibe.

Xwe-rêzdarî (Self-esteem): Nirxandina mirov a ji bo xwe.

Hipoteza Sapir-Whorf (Sapir-Whorf hypothesis): Teoriya ku dibêje ziman bandorê li ser ramandin û têgihîştina mirov dike.

Hişmendiya metatîk (Metacognitive awareness): Hişyarbûna li ser pêvajoyên xwe yên ramandinê.

Xwe-veqetandin (Self-distancing): Şiyana dîtina rewşekê ji perspektîfeke dûr.

Xwe-birêvebirina hestan (Emotional self-regulation): Şiyana kontrolkirina hestên xwe.

Pirzimanî (Multilingualism): Şiyana axaftina bi zêdetirî du zimanan.

Nasnameya dîjîtal (Digital identity): Nasnameya ku mirov di cîhana dîjîtal de diafirîne.

Hevdiliya sûnî (Artificial empathy): Şiyana makîneyan a fêmkirina hestên mirovî.

Kontrola hişî (Cognitive control): Şiyana birêvebirina pêvajoyên ramandinê û baldariyê.

Çareserkirina pirsgirêkan (Problem-solving): Pêvajoya dîtina çareseriyê ji bo astengiyekê.

Têgihîştina cîhanê (Worldview): Perspektîfa giştî ya mirov li ser cîhanê û jiyanê.

Biryardana rasiyonel (Rational decision-making): Biryardana li ser bingeha mantiq û agahiyên objektîf.

Xweserî (Autonomy): Serxwebûn û azadiya di biryardanê de.

Hevdilî (Empathy): Şiyana fêmkirina hest û nêrînên kesên din.

Xwe-kontrolkirin (Self-control): Şiyana kontrolkirina reftar û hestên xwe.

Xwe-pêşkêşkirin (Self-presentation): Awayê ku mirov xwe li ber kesên din dide nîşandan.

Vegerandina bîranînan (Memory retrieval): Pêvajoya anîna agahiyan ji bîrê.

Xwe-têgihîştin (Self-concept): Têgeha mirov ji xwe û taybetmendiyên xwe.

Meyla rîskê (Risk-taking tendency): Meyla mirov a ku biryarên bi rîsk bide.

Afiranderî (Creativity): Şiyana afirandina tişt an ramanên nû û orîjînal.

Xwe-rêveberî (Self-regulation): Şiyana birêvebirina reftar û ramanên xwe.

Xwe-rexnekirin (Self-criticism): Nirxandina xwe bi awayekî rexneyî.

Berawirdkirina civakî (Social comparison): Pêvajoya berawirdkirina xwe bi kesên din re.

Xwe-pêşbînîkirin (Self-prediction): Hewldana texmînkirina reftar û biryarên xwe yên pêşerojê.

Xwebûna-hişmendî (Self-awareness): Hişyarbûna li ser hest, raman û reftarên xwe.

Xwe-pêşxistina derûnî (Psychological self-improvement): Pêvajoya pêşxistina aliyên derûnî yên xwe.

Xwe-kategorîzekirin (Self-categorization): Pêvajoya bicihkirina xwe di nav kategoriyên civakî de.

Hişê çêkirî (Artificial intelligence): Şiyana makîneyan a nîşandana reftarên ku wek zîrek tên dîtin.

Serederîkirin (Coping): Rêbazên ku mirov ji bo rûbirûbûna bi zehmetiyan re bikar tînin.

Nasnameya civakî (Social identity): Hisa mirov a ku ew endamê komeke civakî ye.

Xwe-birêvebirî (Self-management): Rêvebirina dema, berpirsyarî û armancên xwe.

Lêkolînên dirêj (Longitudinal studies): Lêkolînên ku heman kesan di demeke dirêj de dişopînin.

Başiya derûnî (Psychological well-being): Rewşa başiya giştî ya derûnî.

Hevgirtina derûnî (Psychological integration): Yekkirina hemû aliyên kesayetiyê.

Xwe-pêşkêşkirina dîjîtal (Digital self-presentation): Awayê ku mirov xwe di cîhana dîjîtal de pêşkêş dike.

Tendirustiya derûnî (Mental health): Rewşa başiya derûnî û hestan.

Geşedana takekesî (Personal development): Pêvajoya pêşxistina şiyan û taybetmendiyên xwe.

Polîtîkayên zimên (Language policies): Siyasetên fermî derbarê bikaranîn û parastina zimanan.

 

ÇAVKANÎ

Berry, J. W. (2006). Acculturative stress. In P. T. P. Wong & L. C. J. Wong (Eds.), Handbook of multicultural perspectives on stress and coping (pp. 287-298). Springer.

Bialystok, E. (2001). Bilingualism in development: Language, literacy, and cognition. Cambridge University Press.

Boroditsky, L. (2011). How language shapes thought. Scientific American, 304(2), 62-65.

Cummins, J. (2000). Language, power, and pedagogy: Bilingual children in the crossfire. Multilingual Matters.

Dewaele, J. M. (2010). Emotions in multiple languages. Palgrave Macmillan.

Norton, B. (2013). Identity and language learning: Extending the conversation. Multilingual matters.

Pavlenko, A. (2008). Emotion and emotion-laden words in the bilingual lexicon. Bilingualism: Language and Cognition, 11(2), 147-164.

Phinney, J. S., Romero, I., Nava, M., & Huang, D. (2001). The role of language, parents, and peers in ethnic identity among adolescents in immigrant families. Journal of Youth and Adolescence, 30(2), 135-153.

Thomas, W. P., & Collier, V. P. (2002). A national study of school effectiveness for language minority students' long-term academic achievement. Center for Research on Education, Diversity & Excellence.

Vygotsky, L. S. (1962). Thought and language. MIT press