BANÎN (IMPRINTING)

Banîn, yek ji mekanîzmayên herî balkêş ên hînbûnê ye ku di pêvajoya geşedanê de tê dîtin. Ev pêvajo ku cara yekem ji aliyê etologê Austuryayî Konrad Lorenz ve hatiye qeyd û bendkirin, bûye mijara lêkolînên berfireh ên derûnasî û biyolojîk. Di vê gotarê de, em ê li ser teorî, mekanîzma û bandorên banînê rawestin û encamên lêkolînên dawî yên vê qadê binirxînin.

Dîroka Lêkolînên Banînê

Geşedana Dîrokî ya Têgehê

Têgeha banînê (imprinting) cara yekem di sedsala 19an de ji aliyê Douglas Spalding (1841-1877) ve hatiye dîtin, lê wê demê weke "sazûmana nestî/însîyakî" (instinctive association) hatibû binavkirin. Spalding di xebatên xwe yên li ser çûkên nû ji hêkê derketî de dît ku ev çûk di demeke pir kurt de fêrî naskirina dayika xwe dibin (Bolhuis & Honey, 1998).

Xebatên Lorenz û Bandora Wan

Konrad Lorenz di salên 1935an de dest bi lêkolînên xwe yên bi pergal li ser banînê kir. Ceribandinên wî yên bi qazên cûcik (gosling) re bûn bingeha têgihiştina modern a banînê. Lorenz dît ku qazên cûcik dikarin li şûna dayika xwe, wî weke "dayik" bipejirînin û li pey wî bimeşin (Lorenz, 1937).

Mekanîzmayên Norozindewerî yên Banînê

Guherînên Sinaptîk

Lêkolînên dawî yên norozindewerî destnîşan didin ku di dema banînê de veguherînên giring ên sinaptîk (synaptic changes) pêk tên:

• Zêdebûna çalakiya NMDA reseptoran (NMDA receptor activity)
• Çalakbûna proteînên taybet ên sinaptîk (specific synaptic proteins)
• Guherînên di plastîsîteya sinaptîk de (synaptic plasticity)

(Horn, 2004; Bolhuis & Honey, 1998)

Navenda Limbîk û Rola Wê

Navenda limbîk (limbic system) di pêvajoya banînê de rolek sereke dilîze:

• Amygdala di naskirina bêhnên giring de aktîf dibe
• Hippocampus di qeydkirina bîranînên banînê de beşdar dibe
• Çalakiya hypothalamus hormonên têkildar serbest dike

(McCabe, 2013)

Cureyên Sereke yên Banînê

Banîna Cihî (Filial Imprinting)

Banîna cihî bi taybetî di çûk û memikdaran de tê dîtin û wiha pêk tê:

• Naskirina dêûbavan di demeke pir kurt de
• Geşedana mekanîzmayên parastinê
• Hînbûna taybetmendiyên civakî yên bingehîn

(Bateson, 1966)

Banîna Zayendî (Sexual Imprinting)

Banîna zayendî bandoreke giring li ser hilbijartina hevjînê dike:

• Geşedana tercîhên zayendî
• Naskirina taybetmendiyên hevjînên potansiyel
• Bandora li ser stratejiyên zayendî

(Kendrick et al., 1998)

Hêmanên Bandorker li ser Pêvajoya Banînê

Qonaxa Peljen (Critical Period)

Qonaxa peljen taybetmendiyeke sereke ya banînê ye:

• Demên taybet ên hestiyariyê
• Mekanîzmayên molekuler ên vê demê
• Encamên derbaskirina vê demê

(Hubel & Wiesel, 1970)

Hêmanên Jîngehî

Jîngeh bandoreke mezin li ser pêvajoya banînê dike:

• Geşedana di bin şert û mercên cuda de
• Bandora stres û trawmayê
• Rola hêmanên civakî û çandî

(Meaney, 2001)

Bandora Banînê li ser Geşedana Mirov

Geşedana Hestiyarî

Banîn di geşedana hestiyarî ya zarokan de rolek giring dilîze:

• Girêdana bi dêûbavan re (parental attachment)
• Geşedana ewlehiya bingehîn (basic security)
• Bandora li ser têkiliyên siberojê

(Bowlby, 1969)

Geşedana Civakî

Di warê geşedana civakî de banîn wiha bandorker e:

• Hînbûna normên civakî
• Geşedana şiyanên têkilîdanînê
• Adaptasyona bi civakê re

(Ainsworth, 1979)

Metodolojiyên Lêkolînê û Encamên Dawî

Teknîkên Lêkolînê

Di lêkolînên banînê de gelek metodên cuda tên bikaranîn:

• Çavdêriyên reftarî (behavioral observations)
• Analîzên norozindewerî (neurobiological analyses)
• Lêkolînên longitudinal (longitudinal studies)

(Bolhuis, 1991)

Encamên Sereke yên Lêkolînên Dawî

Lêkolînên dawî yên li ser banînê encamên giring derxistine holê:

• Têkiliya di navbera banîn û geşedana normal de
• Bandora banînê li ser nexweşiyên derûnî
• Rola banînê di geşedana kesayetiyê de

(Meaney & Szyf, 2005)

Bandorên Praktîk û Dermanî

Di Warê Klînîkî de

Têgihiştina banînê di warê klînîkî de wiha tê bikaranîn:

• Dermankirina pirsgirêkên girêdanê
• Dermankirina di zaroktiya pêşîn de
• Rehabîlîtasyona trawmayên zaroktiyê

(van IJzendoorn, 1995)

Di Warê Perwerdehiyê de

Di perwerdehiyê de ev zanîn wiha tê bikaranîn:

• Stratejiyên perwerdehiya zarokan
• Dermankirina pêşwext
• Bernamesaziya perwerdehî

(Thompson, 2000)

Perspektîfên Nû û Lêkolînên Pêşerojê

Qadên Nû yên Lêkolînê

Lêkolînên siberojê li ser van mijaran zîq dibin:

• Mekanîzmayên molekûler ên banînê
• Têkiliya banînê bi epîgenetîkê re
• Bandora teknolojiyê li ser pêvajoya banînê

(Champagne, 2008)

Perspektîfên Teorîk ên Nû

Teoriyên nû yên derbarê banînê de:

• Modelên nû yên têgihiştinê
• Têkiliya bi teoriyên din ên geşedanê re
• Perspektîfên înterdîsîplîner

(Bateson & Martin, 2013)

Encam

Banîn, weke mekanîzmayeke aloz û tevlihev a hînbûnê, di geşedana organîzmayan de rolek peljen dilîze. Têgihiştina vê pêvajoyê ne tenê ji bo zanista teorîk, herwiha ji bo sepandinên praktîk jî giring e. Lêkolînên dawî destnîşan didin ku bandora banînê ji ya ku berê dihat fikirîn berfirehtir e û bi gelek mekanîzmayên biyolojîk û derûnî ve girêdayî ye.

Têgehên Bingehîn

Banîn (Imprinting)

Mekanîzmayeke hînbûnê ya xwezayî ye ku di demeke taybet a jiyanê de pêk tê û bandoreke mayînde li ser tevger û reftarê dike.

Sazûmana nestî (Instinctive association)

Têkiliya xwezayî ya ku di navbera lawir û dêûbavên wan de bêyî hînbûneke berê pêk tê.

Reseptorên NMDA (NMDA receptor)

Proteînên di mejî de ne ku di pêvajoya hînbûn û bîranînê de roleke sereke dilîzin.

Plastîsîteya sinaptîk (Synaptic plasticity)

Şiyana veguherîna têkiliyên di navbera noronên mejî de, ku bingeha hînbûnê pêk tîne.

Navenda lîmbîk (Limbic system)

Beşeke mejî ye ku berpirsiyarê hest, bîranîn û motîvasyonê ye.

Bihîv (Amygdala)

Beşa mejî ya ku bi naskirina hest û bîranînên hestiyar ve eleqedar e.

Hîpokamûs (Hippocampus)

Beşa mejî ya ku di qeydkirina bîranînên nû de roleke sereke dilîze.

Hîpotalamûs (Hypothalamus)

Beşa mejî ya ku hormonan kontrol dike û di rêvebirina reftar û hestan de giring e.

Banîna cihî (Filial imprinting)

Cureyeke banînê ye ku di navbera lawir û dêûbavên wan de pêk tê û dibe sedema naskirina wan.

Banîna zayendî (Sexual imprinting)

Cureyeke banînê ye ku bandor li ser hilbijartina hevjînê dike û di pêşerojê de tercîhên zayendî diyar dike.

Girêdana ewle (Secure attachment)

Têkiliya hestiyarî ya erênî ku di navbera zarok û dêûbavan de pêk tê.

Qonaxa peljen (Critical period)

Demeke taybet a di jiyanê de ku têde banîn bi awayekî herî bibandor pêk tê.

Adaptasyon (Adaptation)

Şiyana organîzmayê ya ku xwe li gorî şert û mercên jîngehê biguncîne.

Geşedana hestiyarî (Emotional development)

Pêvajoya ku têde şiyanên hestiyarî û rêvebirina hestan pêş dikevin.

Geşedana civakî (Social development)

Pêvajoya ku têde şiyanên têkilîdanîn û adaptasyona bi civakê re pêş dikevin.

Têkiliyên civakî (Social relationships)

Têkiliyên ku di navbera endamên civakê de tên avakirin û pêşxistin.

Çavdêriyên reftarî (Behavioral observations)

Metoda lêkolînê ya ku reftar û tevgerên organîzmayan tên tomar û analîzkirin.

Dahûrînên norozindewerî (Neurobiological analyses)

Lêkolînên ku guherînên biyolojîk ên di mejî de tên vekolîn.

Lêkolînên demdirêj (Longitudinal studies)

Cureyeke lêkolînê ye ku heman kom an kesan di nav demeke dirêj de dişopîne.

 

Çavkanî

Ainsworth, M. D. S. (1979). Infant-mother attachment. American Psychologist, 34(10), 932-937.

Bateson, P. (1966). The characteristics and context of imprinting. Biological Reviews, 41(2), 177-211.

Bateson, P., & Martin, P. (2013). Play, playfulness, creativity and innovation. Cambridge University Press.

Bolhuis, J. J. (1991). Mechanisms of avian imprinting: a review. Biological Reviews, 66(4), 303-345.

Bolhuis, J. J., & Honey, R. C. (1998). Imprinting, learning and development: from behaviour to brain and back. Trends in Neurosciences, 21(7), 306-311.

Bowlby, J. (1969). Attachment and loss: Vol. 1. Attachment. Basic Books.

Champagne, F. A. (2008). Epigenetic mechanisms and the transgenerational effects of maternal care. Frontiers in Neuroendocrinology, 29(3), 386-397.

Horn, G. (2004). Pathways of the past: the imprint of memory. Nature Reviews Neuroscience, 5(2), 108-120.

Hubel, D. H., & Wiesel, T. N. (1970). The period of susceptibility to the physiological effects of unilateral eye closure in kittens. The Journal of Physiology, 206(2), 419-436.

Kendrick, K. M., Hinton, M. R., & Atkins, K. (1998). Mothers determine sexual preferences. Nature, 395(6699), 229-230.

Lorenz, K. (1937). The companion in the birds world. The Auk, 54(3), 245-273.

McCabe, B. J. (2013). Imprinting. Wiley Interdisciplinary Reviews: Cognitive Science, 4(4), 375-390.

Meaney, M. J. (2001). Maternal care, gene expression, and the transmission of individual differences in stress reactivity across generations. Annual Review of Neuroscience, 24(1), 1161-1192.

Meaney, M. J., & Szyf, M. (2005). Environmental programming of stress responses through DNA methylation. Dialogues in Clinical Neuroscience, 7(2), 103-123.

Thompson, R. A. (2000). The legacy of early attachments. Child Development, 71(1), 145-152.

van IJzendoorn, M. H. (1995). Adult attachment representations, parental responsiveness, and infant attachment: a meta-analysis on the predictive validity of the Adult Attachment Interview. Psychological Bulletin, 117(3), 387-403.