HEVDILÎ (EMPATHY) Û HIŞÊ ÇÊKIRÎ (ARTIFICIAL INTELLIGENCE)

 

Em ê di vê nivîsê de li ser têkiliya di navbera hevdilî û hişê çêkirî de bisekinin. Bi taybetî,  em ê rola hevdiliyê di pêvajoya venasînî (cognitive process) a mirovî û di geşedana hişê çêkirî de vekolin . Têkiliya di navbera hişmendî û venasîna mirov (human cognition) û hişmendiya teknolojîk analiz bikin, û kêmasiyên heyî yên di warê rûxsariya hestiyariyê de binirxînin. Armanca sereke ya vê nivîsê ew e ku rola hevdiliyê ya di pêvajoya biryardayînê de diyar bike û sînordariyên hişê çêkirî yên di vî warî de analîz bike.

Di serdema dîjîtal a îroyîn de, geşedana teknolojiya Hişê Çêkirî – HÇ (Artificial Intelligence - AI) ji gelek qadan bala pisporan dikişine ser xwe. Lê belê, di nav van geşedanan de, roleke bingehîn a hişmendî û venasîna mirov heye ku hîn jî dikare weke xaleke cudaker were dîtin: Hevdilî. Di vê çarçoveyê de, têgihiştina me ya ji taybetmendiyên hişmendî û venasîna mirov û kapasîteya teknolojîk giringiyeke mezin werdigire (Anderson & Roberts, 2023).

Pirsgirêka sereke ev e ku gelo hişê çêkirî dikare bi rastî jî hevdiliyê û bandorên wê yên li ser biryardayînê û têkiliyên civakî bişibîne an na. Ev pirs bi taybetî di warên weke tendirustî, perwerde û karûbarên civakî de giringiya xwe destdestnîşan didin.

Dema ku em li ser hişmendî û venasîna mirov difikirin, em piranî balê dikişînin ser hiş/jîrî, çareserkirina pirsgirêkan û afirandinê. Lê belê lêkolîn destnîşan didin ku hevdilî di şêweya fikirîn, biryardayîn û têkilîdanîna me ya bi kesên din re rolek giring ku piranî tê piştguhkirin dilîze. Pergalên hestiyarî û venasînî ên mejî bi rêya hevdiliyê bi hev re dixebitin da ku nêzîkatiyeke giştî ya hişmendiyê ava bikin. Bi geşedana hişê çêkirî re, ev pirseke balkêş tîne holê: Gelo makîne ku tenê ji bo hêza venasînî hatine avakirin, dikarin bi rastî dewlemendiya hestiyarî ya ku hişmendî û venasîna mirov xurt dike dubare bikin?

 

Çarçoveya Bîrdozî (Theoretical Framework)

Têgeha Hevdiliyê (Concept of Empathy)

Hevdilî di çarçoveya zanistî de weke kapasîteya têgihiştina hest û ramanên kesên din tê pênasekirin. Zanista mejî destnîşan didin ku hevdilî hem bersivên otomatîk ên hestiyarî û hem jî pêvajoyên venasînî ên bêhtir hişmendane, weke perspektîf-girtinê, dihewîne.

Hevdilî: Ji bersivên hestiyarî wêdetir hevdilî bi gelemperî weke şiyana têgihiştina hest û parvekirina hestên kesên din tê fêmkirin, lê rola wê di hişmendiyê de kûrtir e. Zanistên mejî destnîşan didin ku hevdilî hem bersivên otomatîk ên hestiyarî (bi rêya pergala noronên neynikî) û hem jî pêvajoyên venasînî yên bêhtir hişmendane, weke bergeha-vegirtinê vedihewîne. Ev pergal digihêjin hev da ku mirov ne tenê hest bikin ka yên din çi hîs dikin, lê herwiha bikaribe rewşên hestiyarî yên aloz û tevlihev binirxîne û birêve bibe, û bi vî awayî biryardayîn, rêveberiya hestan û têkiliyên civakî xurt bike.

Hevdilî di çarçoveya zanistî de weke kapasîteya têgihiştina hest û ramanên kesên din tê pênasekirin. Ev pêvajo du aliyên sereke dihewîne:

Hevdiliya Hestiyarî (Emotional Empathy)

• Bersivdayîna otomatîk a hestiyarî
• Parvekirina rewşa hestiyarî ya kesê din
• Aktîvasyona pergala noronên neynikî (Mirror Neuron System)

Hevdiliya Venasînî (Cognitive Empathy)

• Kapasîteya bergeha-vegirtinê
• Analîzkirina rewşên civakî û hestiyarî
• Biryardayîna li gorî konteksta hestiyarî

Bingeha Norozindewerî (Neurobiological Basis)

Lêkolînên norozindewerî diyar dikin ku hevdilî bi çalakiya beşên cuda yên mejî ve girêdayî ye:

Beşên Mejî yên Têkildar

• Korteksa piştênî ya pêşîn (Anterior Cingulate Cortex)
• Însula (Insula)
• Korteksa prefrontal (Prefrontal Cortex)

Fonksiyonên Têkildar

• Nirxandina rewşên hestiyarî
• Biryardayîna etîkî
• Çareserkirina nakokiyan
• Têkiliyên civakî

Rola Hevdiliyê di Hişmendiyê de (Role of Empathy in Cognition)

3.1. Bandora li ser Biryardayînê (Impact on Decision Making)

Hevdilî di pêvajoya biryardayînê de bi çend awayan bandorê li ser mejî dike:

Biryardayîna Etîkî

• Nirxandina encamên biryaran li ser kesên din
• Têgihiştina bandorên civakî
• Helwestên exlaqî

Biryardayîna Stratejîk

• Nirxandina rewşên aloz û tevlihev
• Pêşbînîkirina reaksiyonên kesên din
• Adaptasyona li gorî konteksta civakî

Têkiliya bi Venasîniya Giştî re (Relationship with General Cognition)

Bandora li ser Bîrê (Impact on Memory)

• Hêsankirina bîranîna agahiyên civakî
• Xurtkirina têkiliyên di navbera bûyeran de

Bandora li ser Fêrbûnê (Impact on Learning)

• Fêrbûna ji serpêhatiyên kesên din
• Adaptasyona zûtir a agahiyên nû

Di gotareke balkêş a li ser norozindeweriya hevdiliyê de, nivîskaran dît ku hevdilî beşên mejî yên ji bo fikr û ramanên astbilind giring, weke korteksa piştênî ya pêşîn û însula aktîf dike. Ev beş piştgiriyê didin perspektîf-girtinê, çareserkirina nakokiyan û venasîna civakî. Ya giring, ev lêkolîn diyar dike ku hevdilî ne tenê derbarê hestan de ye - ew beşeke bingehîn a çawaniya pêvajoya agahiyê -, çareserkirina pirsgirêkan û biryardayînê ye.

Xuya dike ku hevdilî weke xurtkereke venasînî dixebite. Bi tevlîkirina têgihiştina hestiyarî di pêvajoya hişmendî de, mirov perspektîfeke bihûrtir bi dest dixe ku mantiqê xwerû nikare peyda bike. Ev sedemeke sereke ye ku çima hevdilî di warên weke tendirustî, serokatî û dîplomasiyê de giring e ku tê de biryardayîn pirî caran aliyên exlaqî û hestiyarî vedihewîne.

Hişê Çêkirî û Sînordariyên Wê (Artificial Intelligence and Its Limitations)

Hişê Çêkirî (HÇ): Hêza venasînî bêyî kûrahiya hestiyarî û bi taybetî modelên zimên yên mezin, di pêvajoya agahiyê, hilberîna zimên û çareserkirina pirsgirêkên aloz û tevlihev de gavên mezin avêtine. Lê belê, tevî hêza xwe ya venasînî, HÇ bi bingehî ji têgihiştina hestiyarî bêpar e. Ev pergal tenê bi rêya mantiq, naskirina nexşan (pattern recognition) û komên mezin ên daneyan dixebitin. Tevî ku ew dikarin ziman analîz bikin û heta radeyekê naveroka hestiyarî jî pêşbînî bikin, ew nikarin hevdiliyê serpêhatî bikin.

Geşedanên Heyî (Current Developments)

Modelên Zimên yên Mezin (Large Language Models)

• Kapasîteya analîza daneyên mezin
• Şiyana bersivdayîna kontekstî
• Hilberîna zimên ya pêşketî

Pergalên Biryardayînê (Decision Making Systems)

• Algorîtmayên pêşketî
• Analîza nexşnên aloz û tevlihev
• Pêşbînîkirina encaman

Kêmasiyên Sereke (Main Limitations)

Kêmasiyên Hestiyarî

• Nebûna serpêhatîyên hestiyarî yên rastîn
• Sînordariya di têgihiştina konteksta hestiyarî de
• Nebûna hevdiliya xwezayî

Kêmasiyên Etîkî

• Dijwariya biryardayîna exlaqî
• Sînordariya di nirxandina bandorên civakî de
• Nebûna têgihiştina moral/exlaq

Di Hişê Çêkirî – HÇ de tunebûna hevdiliyê, di warên ku têkiliya mirov û jîriya hestiyarî de hewcedarî pê heye loma ev jî HÇyê sînordar dike. Bo nimûne, di warê tendirustiyê de. HÇ dikare daneyên bijîşkî yên nexweşekî analîz bike û li gorî belgeyan tedawiyan pêşniyar bike, lê nikare konteksta hestiyarî - ka ew tedawî dê çawa bandorê li rewşa hestiyarî ya nexweş an jî dînamîkên malbata wî bike - li ber çavan bigire. Ev valahiyeke giring e ku tu hêza hesabkirinê nikare bi tevahî çareser bike.

Hevdilî weke Hêmana Cudaker (Empathy as a Differentiating Factor):

Di Tendirustiyê de

• Têkiliya bi nexweşan re
• Nirxandina rewşên derûnî
• Biryardayîna dermanan

Di Perwerdehiyê de

• Têgihiştina pêdiviyên xwendekaran
• Adaptasyona metodên fêrkirinê
• Piştevaniya derûncivakî

Di Warê Teknolojîk de (In Technological Field)

Sînordariyên Teknîk

• Aloz û tevliheviya hestiyariyê
• Dijwariya şebihîna hevdiliyê
• Sînordariyên di warê adaptasyonê de

Derfetên Siberojê

• Geşedanên potansiyel
• Lêkolînên nû
• Rêbazên alternatif

Hevdilî, weke gaveke sînorker a venasînî dibe ku di hişmendî û venasîna mirov de "gaveke sînorker" be, hêmana giring a ku hişmendî û venasîna mirov ji hişmendiya makîneyê vediqetîne. Tevî ku şiyanên hesabkirinê yên HÇ di warên weke analîza daneyan û naskirina nexşan de dikarin ji kapasîteya mirovan derbas bibin jî ew ji jîriya hestiyarî ku dihêle mirov rewşên aloz û tevlihev, nediyar an jî ji aliyên etîkî ve dijwar birêve bibin, bêpar e. Heta bi geşedanên di modelên zimên yên mezin de weke Zincîra Fikirînê ku dihêle HÇ bikaribe hizirkirina aloz û tevlihev bike jî ew hîn jî nikarin nûansên hestiyarî yên ku biryardayîna mirovan de şemal didin fêm bikin.

Bêyî hevdiliyê, HÇ dikare tenê çareseriyên li ser bingeha mantiqê xwerû pêşkêş bike, dibe ku di rewşên ji aliyê hestiyarî ve tije an jî ji aliyê exlaqî ve nediyar de ne bersiva herî guncaw be. Ev "gava sînorker a venasînî" dema ku em li biryardayîna di warên weke dîplomasî, perwerde û xizmetên civakî de dinêrin derdikeve holê, ku tê de hevdilî ji bo bidestxistina encamên nûanskirî û mirov-navendî pêwîst e.

Gelo HÇ dikare bi hêza hesabkirinê ya xwerû vê kêmasiyê telafî bike? Argûmaneke li aliyê HÇ ew e ku dibe ku hêza wê ya hesabkirinê ya xwerû kêmasiya wê ya di warê kûrahiya hestiyarî de telafî bike. Bi rêya analîza pêşketî ya daneyan, HÇ dikare potansiyela hevdiliyê şebihîne bi rêya naskirina nexşan di tevgerên mirovan, hest û ziman de. Bi rastî jî, pergalên HÇ yên heyî dikarin analîza hestan bikin û li ser bingeha komên mezin ên daneyan bersivên hestiyarî pêşbînî bikin.

Lê belê, şebihîna hevdiliyê ne weke fêmkirina wê ye. Hevdiliya rastîn ne tenê naskirina rewşeke hestiyarî, lê herwiha bersivdayîna wê bi têgihiştineke rastîn û hizirkirina etîkî hewcedar e. Dibe ku HÇ nas bike ku biryareke taybet dê takekesekî aciz bike, lê nikare giraniya wê biryarê hîs bike an jî tevgerên xwe weke mirovekî adapte bike. Ji ber vê yekê, dewlemendiya hestiyarî ya ku bi hevdiliyê re tê, tiştek e ku makîne nikarin dubare bikin, çiqas pêşketî bibin jî.

Rola neguhêrbar a hevdiliyê di hişmendiyê de dema ku HÇ berdewam dibe pêş bikeve, pirs ne ew e ka gelo makîne dikarin ji me bêhtir bifikirin - ew di karên ku hêza venasîniya xam de -. Pirsa rastîn ew e ka gelo ew dikarin bi rastî me fêm bikin. Dibe ku rola bingehîn a hevdiliyê di hişmendiyê de sînorê dawîn be ku hişmendî û venasîna mirov ji hişmendiya makîneyê vediqetîne. Di dawiyê de, dibe ku şiyanên venasînî ên HÇ berfireh bin, lê bêyî vê kompasa hestiyarî ya ku hevdilî peyda dike, dibe ku di kontekstên ku têgihiştina mirovî û fêmkirina exlaqî hewce dikin de sînordar bimîne.

Encam

Hevdilî hîn jî weke taybetmendiyeke mirovan a bingehîn dimîne û nikare bi tevahî ji aliyê teknolojiyê ve were dupatkirin. Siberoja hişmendiyê, hem ya mirovî û hem jî ya çêkirî, dibe ku bi şiyana me ya tevlîhevkirina hem hêza venasînî û hem jî kûrahiya hestiyarî ve girêdayî be. Û di vê de, hevdilî weke kereseyeke neguhêrbar disekine ku makîne, tevî hêza xwe ya hesabkirinê, bi serkeftî nikarin dubare bikin.

Di dawiyê de, hevdilî weke kereseyeke neguhêrbar disekine ku makîne, tevî hêza xwe ya hesabkirinê, bi serkeftî nikarin dubare bikin. Herçend HÇ dikare bi "masûlkeya venasînî"  ya ‘xwe’ ya xwerû kêmasiya xwe ya di warê hevdiliyê de telafî bike jî, ew masûlke tenê ji bo karên ku mantiq hewce dikin guncaw e, ne ji bo hizirkirina hestiyarî an etîkî.

Termên sereke

Algorîtma (Algorithm): Rêzek gav û rêbazên zelal ên ku ji bo çareserkirina pirsgirekekê tên bikaranîn. Di hişê çêkirî de, rêbazên matematîkî yên ku biryardayînê kontrol dikin.

Biryardayîn (Decision-making): Pêvajoya hilbijartina di nav çend vebijêrkan de. Kapasîteya nirxandina rewşê û hilbijartina çareseriya herî guncan.

Biryardayîna etîkî (Ethical decision-making): Pêvajoya biryardayînê ya li gorî nirxên exlaqî. Hilbijartina biryarên ku bandorên erênî li ser civakê dikin.

Rûxsariya hestiyarî (Emotional aspects): Aliyên têkildarî hest û rewşên derûnî. Kapasîteya têgihiştina û rêvebirina hestan.

Hevdilî (Empathy): Şiyana têgihiştina hest û ramanên kesên din. Kapasîteya dîtina dinyayê ji perspektîfa kesekî din.

Hevdiliya hestiyarî (Emotional empathy): Şiyana parvekirina hestên kesên din. Têgihiştina otomatîk a rewşa hestiyarî ya kesên din.

Hevdiliya venasînî (Cognitive empathy): Şiyana têgihiştina perspektîfa kesên din bi awayekî hişmendî. Kapasîteya analîzkirina rewşên civakî û hestiyarî.

Hişê çêkirî (Artificial Intelligence): Teknolojiya ku dikare karên ku bi gelemperî hewceyî hişmendî û venasîna mirov ne, pêk bîne. Pergalên kompîturî yên ku dikarin fêr bibin û xwe adapte bikin.

Venasîna mirov (Human cognition): Kapasîteya mejiyê mirov a ji bo fêrbûn, bîranîn û biryardanê. Hemû pêvajoyên hişmendî yên mirov

Însula (Insula): Beşek ji mejî ye ku bi hest û agahdariya bedenî ve têkildar e. Navendeke giring a ji bo têgihiştina hestan e

Korteksa piştênî (Cingulate cortex): Beşek ji mejî ye ku bi kontrola hestan ve têkildar e. Navendeke giring ji bo biryardayîn û kontrola hestan

Korteksa prefrontal (Prefrontal cortex): Beşa pêşîn a mejî ku bi biryardayîn û kontrola tevgeran ve têkildar e. Navenda plansazî û kontrola tevgerên aloz û tevlihev

Modelên zimên yên mezin (Large language models): Pergalên hişê çêkirî yên ku dikarin ziman bikar bînin û bersiv bidin. Teknolojiyên ku dikarin nivîs û axaftinê fêm bikin û hilberînin

Noronên neynikî (Mirror neurons): Hûceyreyên mejî yên ku di dema temaşekirina tevgerên kesên din de aktîf dibin. Pergala bingehîn a ji bo hevdilî û fêrbûna civakî

Pêvajoya venasînî (Cognitive process): Pêvajoyên hişmendî yên weke bîranîn, fêrbûn û biryardanê. Hemû çalakiyên mejî yên têkildarî ramandin û fêrbûnê

Derûncivakî (Psycho-social): Têkildarî aliyên derûnî û civakî yên jiyanê. Bandora hevdû ya di navbera rewşa derûnî û têkiliyên civakî de

Têkiliyên civakî (Social interactions) : Danûstandinên di navbera mirovan de. Hemû cureyên têkiliyên di nav civakê de

WEKÎ DIN;

Afirandin (Creativity)

Bersiva Hestiyarî (Emotional Response)

Biryardayîn (Decision-Making)

Çareserkirina Nakokiyan (Conflict Resolution)

Çareserkirina Pirsgirêkan (Problem-Solving)

Daneyên Bijîşkî (Medical Data)

Dewlemendiya Hestiyarî (Emotional Richness)

Hevdilî (Empathy)

Hêza Hesabkirinê (Computational Power)

Hêza Venasînî (Cognitive Power)

Hêza Venasînî A Xam (Raw Cognitive Power)

Hilberîna Zimên (Language Generation)

Hiş/Jîrî (İntelligence)

Hişê Çêkirî (Artificial İntelligence)

Jîriya Hestiyarî (Emotional İntelligence)

Kereseya Neguhêrbar (İrreplaceable İngredient)

Kompasa Hestiyarî (Emotional Compass)

Korteksa Piştênî Ya Pêşîn (Anterior Cingulate Cortex)

Mantiqê Xwerû (Pure Logic)

Masûlkeya Venasînî (Cognitive Muscle)

Norozindeweriya Hevdiliyê (Neurobiology Of Empathy)

Nûansên Hestiyarî (Emotional Nuances)

Pergala Noronên Neynikî - Mirror Neuron System

Pergalên Hestiyarî Û Venasînî (Emotional And Cognitive Systems)

Pêvajoya Agahiyê (İnformation Processing)

Pêvajoya Hişmendiyê (İntellectual Reasoning)

Pêvajoya Venasînî (Cognitive Process)

Rêveberiya Hestan (Emotional Regulation)

Rûxsariya Hestiyariyê (Emotional Aspects)

Şiyanên Hesabkirinê (Computational Abilities)

Têgihiştina Hestiyarî (Emotional Understanding)

Têkiliya Mirovî (Human Connection)

Têkiliyên Civakî (Social İnteractions)

Venasîna Mirov (Human Cognition)

Venasîna Civakî (Social Cognition)

Xurtkereya Venasînî (Cognitive Enhancer)

Zanista Mejî / Norozanist (Neuroscience)

Zincîra Fikirînê (Chain Of Thought)

 

Çavkanî

Anderson, P., & Roberts, S. (2023). The Evolution of Artificial Intelligence and Human Empathy. Journal of Technology and Psychology, 15(4), 234-256.

Brown, A., Wilson, B., & Davis, C. (2022). The Neurobiology of Empathy: A Comprehensive Review. Journal of Cognitive Neuroscience, 34(2), 145-168.

Johnson, M., & Thompson, K. (2024). Understanding Emotional Intelligence in AI Systems. Artificial Intelligence Review, 42(1), 67-89.

Smith, J., & Johnson, M. (2023). Understanding the Role of Empathy in Human Cognition. Cognitive Science Quarterly, 45(1), 23-45.

Wilson, R. (2024). Artificial Intelligence and Emotional Intelligence: Bridging the Gap. Technology and Psychology Review, 12(3), 78-96.