TÊKILIYA DI NAVBERA FOLKLOR, ZIMAN Û DERÛNNASIYÊ DE

Destpêk

Di vê gotarê de, em ê têkiliyên aloz û tevlihev ên di navbera folklor, ziman û derûnnasiyê de bi perspektîfeke navdîsîplînî binirxînin. Ev sê qad her yek bi awayekî xweser, roleke giring di pêkhatina çand û civakê de dilîzin. Lê dema ku em wan di çarçoveya têkildariya wan a hevpar de binirxînin, em dikarin têgihiştineke kûrtir a derbarê mirov û civakê de bi dest bixin.

Folklor weke çavkaniya dewlemend a çanda devkî û madî ya gelêrî, dikare weke neynika derûna hevpar (collective psyche) bê dîtin. Ziman, weke pergala bingehîn a ragihandinê, amrazê sereke yê veguhestina folklorê û derbirîna ramanan e. Derûnnasî jî bi lêkolînên xwe yên li ser hiş û reftar, dikare şîroveyên kûr ên derbarê van her du qadan de pêşkêş bike.

Ev xebat dê bi rêbazeke navdîsîplînî nêzî mijarê bibe û dê bandora hevpar a van qadan li ser hev û li ser çandê bi giştî binirxîne. Armanca me ew e ku em têgihiştineke berfirehtir a derbarê çawaniya têkiliya navbera çand, raman/hizir û tevger û reftarên mirov bi kurtasî jî be binirxînin.

FOLKLOR Û DERÛNNASÎ

Gelek hêmanên folklorê weke çîrok, stran, bawerî û kevneşopiyên gelêrî, dikarin bi alîkariya têgihên derûnnasiyê bên şîrovekirin û ev yek dikare têgihiştineke kûrtir a derbarê civakê de pêşkêş bike (Dundes, 1980).

Nimûneyên Hevpar û Çîrokên Gelêrî

Derûnnasê navdar Carl Jung têgiha "nimûneyên hevpar" (collective archetypes) pêşniyar kiriye ku ev têgih di gelek çîrokên gelêrî de tê dîtin (Jung, 1964). Bo nimûne motîfa "qehremanê ku diçe rêwîtiyê" (hero's journey) ku di gelek çîrokên gelêrî de heye, dikare weke nîşana pêvajoya xwepejirandinê (self-actualization) û geşedana takekesî (personal development) bê şîrovekirin. Ev motîf di heman demê de dikare weke nîşana hewcedariya civakê ya ji bo modelên reftarî (behavioral models) jî bê dîtin.

Teoriya Binhişiyê û Efsane

Teoriya Sigmund Freud a derheqê binhişiyê (subconscious) de jî dikare bo şîrovekirina gelek efsane û çîrokên folklorîk bê bikaranîn. Freud bawer dikir ku gelek hêmanên folklorê dikarin weke derbirîna arezû û tirsên tepisandî (repressed desires and fears) bên dîtin (Freud, 1913). Bo nimûne, motîfên zayendî (sexual motifs) yên di gelek çîrokan de dikarin weke nîşana arezûyên tepisandî yên civakê bên şîrovekirin.

Rîtuel û Reftarên Civakî

Rêûresmên folklorîk (folkloric rituals) jî dikarin ji perspektîfa derûnnasiyê bên nirxandin. Gelek caran ev rîtuel weke mekanîzmayên hevahengiya civakî û rêyên serederîkirina bi rûdanên giring ên jiyanê re kar dikin. Bo nimûne, rîtuelên derbasî (rites of passage) yên weke zewac an jî cejnên temenê balixbûnê (coming of age ceremonies) dikarin weke rêyên hêsankirina veguherînên giring ên di jiyana takekes û civakê de bên dîtin (van Gennep, 1960)

 

ZIMAN Û DERÛNNASÎ

Ziman û derûnnasî bi gelek awayan bi hev ve girêdayî ne. Qada derûnnasiya zimên bi taybetî li ser vê têkiliyê hûr dibe û lêkolînê li ser çawaniya fêrbûn, bikaranîn û têgihîştina zimên dike (Harley, 2008).

Relativîzma Zimên û Bandora Wê li ser Ramanê

Têgiha "têkildariyên zimên" (linguistic relativity) ya ku ji aliyê zimannas Edward Sapir û Benjamin Lee Whorf ve hatiye geşkirin, dibêje ku ziman bandorê li ser fikr û ramana mirov dike (Whorf, 1956). Ev têgih ku weke hîpoteza Sapir-Whorf jî tê zanîn, îro jî di qada derûnnasiya venasînî (cognitive psychology) de tê lêkolînkirin. Lêkolînên nû destnîşan didin ku ziman dikare bandorê li ser hin hêmanên ramanê bike, weke têgihîştina reng û têgihîştina demê (Boroditsky, 2001).

Ziman û Nasnameya Civakî

Derûnnasiya civakî (social psychology) jî giringiyê dide rola zimên di avakirina nasnameyê û têkiliyên navtakekesî de (Giles & Billings, 2004). Bo nimûne, bikaranîna zimanekî taybet dikare hesta endametiya komekê xurt bike û dikare di heman demê de weke amrazekê bo cudakirina ji komên din bê bikaranîn.

Geşedana Zimên û Geşedana Venasînî

Têkiliya navbera geşedana zimên û geşedana venasînî (cognitive development) jî mijareke giring e di qada derûnnasiya perwerdehiyê de. Teoriya Lev Vygotsky ya derbarê rola zimên di geşedana hizirî/ramanî û venasînî de bûye bingeha gelek lêkolînên li ser perwerdehiyê û fêrbûnê (Vygotsky, 1978).

FOLKLOR Û ZIMAN

Folklor û ziman du hêmanên bingehîn ên çandê ne ku têkiliyeke xurt di navbara wan de hene. Gelek cureyên folklorê, weke gotinên pêşiyan, mamik û çîrokên gelêrî, bi rêya zimên tên veguhestin û parastin. Di heman demê de, folklor dikare weke çavkaniyeke giring a lêkolînên zimên bê dîtin.

Zimannasiya Civakî û Folklor

Zimannasiya civakî (sociolinguistics) li ser têkiliya navbera ziman û civakê hûr dibe û folklor jî weke çavkaniyeke giring a vê lêkolînê tê dîtin. Bo nimûne, guhertinên herêmî yên zimên û devokên cuda dikarin bi rêya berhemên folklorîk bên lêkolînkirin (Labov, 1972). Ev yek dikare alîkariya me bike ku em têgihiştineke baştir a derbarê dîroka civakî û koçberiyên dîrokî bi dest bixin.

Parastina Ziman û Çandê bi Rêya Folklorê

Folklor dikare weke amrazekê bo parastina ziman û çandên kêmîneyan (minority languages and cultures) bê bikaranîn. Ev yek bi taybetî di rewşa zimanên di bin xetereyê de giring e (Fishman, 1991). Bi rêya parastin û zindîkirina berhemên folklorîk, civak dikarin zimanê xwe biparêzin û nasnameyên xwe yên çandî xurt bikin.

Guherîna Zimên û Folklor

Folklor herwiha dikare weke çavkaniyeke giring bo lêkolîna veguherîna zimên bê dîtin. Bi berawirdkirina versiyonên kevn û nû yên berhemên folklorîk, zimannas dikarin têgihiştineke baştir a derbarê çawaniya veguherîna zimên di demê de bi dest bixin.

 

TÊKILIYA SÊALÎ Û ENCAM

Dema em li têkiliya navbera her sê qadan dinêrin, em dikarin bibînin ku ew bi hev re pergaleke tevlihev a çandî pêk tînin. Ev têkiliya sêalî dikare bi gelek awayan bê dîtin û vekolînkirin:

Çîrokên Folklorîk, Ziman û Derûnnasiya Civakî

Çîrokên folklorîk dikarin weke destnîşana derûna civakî bên dîtin ku bi rêya zimên tên veguhestin. Di heman demê de, ev çîrok dikarin weke amrazên giring ên civakîbûnê (socialization) bên dîtin û dikarin bandorê li ser geşedana takekesî û civakî bikin. Bo nimûne, çîrokên derbarê egîd û qehremanan de dikarin nirx û normên civakî veguhêzin û di heman demê de dikarin weke modelên tevger û reftarî bo zarokan kar bikin.

Ziman, Folklor û Nasnameya Hevpar

Ziman û folklor herdu jî roleke giring di avakirina nasnameya hevpar (collective identity) de dilîzin. Bi rêya bikaranîna zimanekî hevpar û parvekirina çîrok û kevneşopiyên hevpar, kom dikarin hesta yekîtiyê xurt bikin. Ev pêvajo dikare ji perspektîfa derûnnasiya civakî bê vekolînkirin û dikare têgihiştineke baştir a derbarê çawaniya avakirina nasnameyên komî pêşkêş bike.

Têgihîştina Cihanê bi Rêya Zimên, Folklor û Derûnnasiyê

Her sê qad bi hev re dikarin perspektîfeke berfireh a derbarê çawaniya têgihîştina cihanê ji aliyê mirovan ve pêşkêş bikin. Ziman amrazê sereke ya têgihîştin û derbirînê ye, folklor çavkaniya dewlemend a zanîn û baweriyên çandî ye, û derûnnasî dikare şîroveyên kûr ên derbarê çawaniya karkirina hişê mirov pêşkêş bike. Bi hev re, ev sê qad dikarin modeleke tevlihev a têgihîştina çand û civakê pêşkêş bikin.

Encam

Ev nivîs destnîşan dide ku folklor, ziman û derûnnasî têkiliyeke wan a kûr û aloz heye. Her yek ji van qadan dikare perspektîfeke cuda ya derbarê mirov û civakê pêşkêş bike, lê dema ku em wan di çarçoveya têkildariya wan a hevpar de binirxînin, em dikarin têgihiştineke berfirehtir û kûrtir bi dest bixin.

Lêkolînên siberojê yên di vê qadê de dikarin bi awayekî bêtir berfireh û kûr li ser van têkiliyan hûr bibin. Bo nimûne, lêkolînên derbarê bandora medyaya civakî li ser folklor û zimên dikarin perspektîfên nû pêşkêş bikin. Herwiha, bikaranîna teknîkên nû yên weke dahûrîna daneyên mezin (big data analysis) dikare rê li ber têgihiştineke nû ya derbarê têkiliyên di navbera van qadan de veke.

Pêşniyarên ji bo Lêkolînên Siberojê:

1. Lêkolînên empirîk li ser bandora folklorê li ser geşedana zimên û derûnî ya zarokan.
2. Bikaranîna teknîkên dahûrîna daneyên mezin ji bo lêkolîna motîfên hevpar di folklorên cuda de û têkiliya wan bi taybetmendiyên zimên û derûnî.
3. Geşkirina modelên nû yên dermannasiyê (therapy) ku ji folklor û zimanê dayikê sûd werdigirin.

Di encamê de, perspektîfeke navdîsîplînî ya li ser folklor, ziman û derûnnasiyê dikare alîkariya me bike ku em têgihiştineke berfirehtir a derbarê çawaniya têkiliya navbera çand, raman, hizir, tevger û reftarên mirov bi dest bixin. Ev têgihîştin dikare di gelek qadên pratîk de, ji perwerdehiyê heta siyasetê, bê bikaranîn û dikare rê li ber geşkirina stratejiyên nû yên derbarê parastina çandan, geşkirina têkiliyên navçandî û çareserkirina pirsgirêkên civakî veke.

Termên Sereke:

·  Folklor (Folklore): Çanda devkî û madî ya gelêrî ye ku ji nifşekî bo nifşekî tê veguhestin. Ev têgih hemû cureyên çanda gelêrî, weke çîrok, stran, bawerî, kevneşopî û hwd. vedihewîne.

·  Ziman (Language): Pergala ragihandinê ya mirovan e ku ji dengan, peyvan û rêzimanê pêk tê. Ziman ne tenê amrazê ragihandinê ye, lê herwiha hilgirê çand û nasnameyê ye jî.

·  Derûnnasî (Psychology): Zanista ku lêkolînê li ser hiş, reftar û pêvajoyên derûnî yên mirovan dike. Ev qad hewl dide ku têgihiştina me ya derbarê çawaniya karkirina hişê mirov û sedemên reftarên mirovan kûrtir bike.

·  Navdîsîplînî (Interdisciplinary): Nêzîkatiya ku ji qadên cuda yên zanistî sûd werdigire. Ev rêbaz dihêle ku mijar ji perspektîfên cuda bên lêkolînkirin û têgihiştineke berfirehtir pêşkêş bike.

·  Derûna hevpar (Collective psyche): Hizr, hest û baweriyên hevpar ên civakekê. Ev têgih behsa hêmanên derûnî yên ku endamên civakekê bi hev re parve dikin dike.

·  Nimûneyên hevpar (Collective archetypes): Têgiheke Jung e ku behsa motîf û sembolan dike yên di hişê hevpar ê mirovahiyê de hene. Ev nimûne di gelek çandan de tên dîtin û dikarin bandorê li ser reftar û ramanên mirovan bikin.

·  Xwebûn (Self): Têgiha takekesî ya kesayetî û nasnameyê. Ev têgih behsa çawaniya dîtina mirov a ‘xwe’bûn û cihana derdora xwe dike.

·  Geşedana takekesî (Personal development): Pêvajoya geşedana kesayetî û şiyanên takekesî. Ev têgih behsa veguherînên erênî yên di jiyana mirov de dike.

·  Binhişî (Subconscious): Beşa hiş e ku em jê ne haydar in lê dikare bandorê li ser reftar û ramanên me bike. Freud bawer dikir ku gelek motivasyonên me ji vê beşa hişê me tên.

·  Arezû û tirsên tepisandî (Repressed desires and fears): Hest û ramanên ku ji hişê me yê hişyar tên dûrxistin. Li gorî Freud, ev hest û raman dikarin bi awayên cuda xwe di jiyana me de xwe destnîşan bidin.

·  Rêûresmên folklorîk (Folkloric rituals): Çalakiyên kevneşopî yên ku di civakê de tên dubarekirin. Ev rîtuel dikarin wateya çandî û civakî ya giring hilgirin.

·  Hevahengiya civakî (Social adaptation): Pêvajoya ku takekes xwe li gorî normên civakî saz dike. Ev pêvajo giring e ji bo endametiya serkeftî ya di civakekê de.

·  Derûnnasiya zimên (Psycholinguistics): Qada ku lêkolînê li ser têkiliya navbera ziman û hiş dike. Ev qad hewl dide ku têbigihîje ka mirov çawa ziman fêr dibin, bikar tînin û têdigihîjin.

·  Têkildariya zimên (Linguistic relativity): Teoriyeke ku dibêje ziman bandorê li ser ramanê dike. Li gorî vê teoriyê, zimanê ku em diaxivin dikare bandorê li ser çawaniya dîtina me ya cîhanê bike.

·  Derûnnasiya venasînî (Cognitive psychology): Beşa derûnnasiyê ye ku lêkolînê li ser pêvajoyên ramanê dike. Ev qad li ser mijarên weke bîranîn, fêrbûn, çareserkirina pirsgirêkan û biryardanê hûr dibe

·  Nasnameya civakî (Social identity): Hesta takekesî ya girêdayîbûna bi komekê ve. Ev têgih behsa çawaniya naskirina xwe ya mirov weke endamê komeke civakî dike.

·  Têkiliyên navtakekesî (Interpersonal relations): Têkiliyên di navbera du an zêdetir kesan de. Ev têgih giringiya ragihandin û hevkariyê di nav civakê de diyar dike.

·  Zimannasiya civakî (Sociolinguistics): Qada ku lêkolînê li ser têkiliya navbera ziman û civakê dike. Ev qad li ser bandora faktorên civakî li ser bikaranîna zimên hûr dibe.

·  Guhertinên herêmî yên zimên (Regional language variations): Cudahiyên di nav zimanekî de ku li gorî herêman diguhere. Ev guherîn dikarin di telafuz, peyvsazî an jî wateyê de bin.

·  Devok (Dialect): Cureyên cihê yên zimanekî ku li herêmên cuda tên axaftin. Devok dikarin nîşana nasnameyên herêmî bin.

·  Zimanên kêmîneyan (Minority languages): Zimanên ku ji aliyê kêmîneyên etnîkî ve tên axaftin. Parastina van zimanan ji bo parastina çandî giring e.

·  Veguherîna zimên (Language change): Pêvajoya guherîna zimanan di demê de. Ev guherîn dikarin di hemû astên zimên de (dengan, peyvsazî, rêziman, wateyê) çêbibin.

·  Civakîbûn (Socialization): Pêvajoya ku takekes hîn dibe çawa di civakê de bijî. Di vê pêvajoyê de, mirov nirx û normên civakî fêr dibin.

·  Nirx û normên civakî (Social values and norms): Prensîp û rêgezên ku reftar û têkiliyên di civakekê de saz dikin. Ev dikarin bi rêya çand û folklorê bên veguhestin.

·  Nasnameya hevpar (Collective identity): Hesta endametiya komekê ku li ser bingeha taybetmendiyên hevpar ava dibe. Ev dikare li ser bingeha ziman, çand, dîrok an jî nirxên hevpar be.

·  Hesta yekîtiyê (Sense of unity): Hesta girêdayîbûna bi komekê ve û parvekirina armancên hevpar. Ev hest dikare bi rêya ziman û folklorê bê xurtkirin.

·  Nasnameyên komî (Group identities): Taybetmendiyên hevpar ên ku endamên komekê ji hev re dikin yek. Ev dikarin li ser bingeha etnîsîte, ol, ziman an jî çandê bin.

·  Medyaya civakî (Social media): Platformên dîjîtal ên ku mirov bi rêya wan ragihandinê dikin û naverokê parve dikin. Ev platformên nû bandoreke mezin li ser veguhestina folklorê û bikaranîna zimên dikin.

·  Dahûrîna daneyên mezin (Big data analysis): Teknîka ku ji bo analîzkirina komên mezin ên daneyan tê bikaranîn. Ev teknîk dikare di lêkolînên li ser folklor, ziman û derûnnasiyê de bê bikaranîn.

·  Terapî (Therapy): Pêvajoya çareserkirina pirsgirêkên derûnî bi rêbazên cuda. Di vê qadê de, folklor û ziman dikarin weke amrazên dermannasiyê bên bikaranîn.

 

Çavkanî

 

Boroditsky, L. (2001). Does language shape thought?: Mandarin and English speakers' conceptions of time. Cognitive Psychology, 43(1), 1-22.

Dundes, A. (1980). Interpreting Folklore. Indiana University Press.

Fishman, J. A. (1991). Reversing Language Shift: Theoretical and Empirical Foundations of Assistance to Threatened Languages. Multilingual Matters.

Freud, S. (1913). The Interpretation of Dreams. Macmillan.

Giles, H., & Billings, A. C. (2004). Assessing Language Attitudes: Speaker Evaluation Studies. In A. Davies & C. Elder (Eds.), The Handbook of Applied Linguistics (pp. 187-209). Blackwell Publishing.

Harley, T. A. (2008). The Psychology of Language: From Data to Theory. Psychology Press.

Jung, C. G. (1964). Man and His Symbols. Doubleday.

Labov, W. (1972). Sociolinguistic Patterns. University of Pennsylvania Press.

van Gennep, A. (1960). The Rites of Passage. University of Chicago Press.

Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. Harvard University Press.

Whorf, B. L. (1956). Language, Thought, and Reality: Selected Writings of Benjamin Lee Whorf. MIT Press.