DERÛN(NAS)IYA DEREW Û XAPANDINÊ

 

Xapandin (deception) di hevkariyên mirovan de cihekî giring digire û di gelek warên jiyanê de hebûna xwe dide der. Ji siyasetê heta bazirganiyê, ji têkiliyên kesane heta medyaya civakî, xapandin beşek ji jiyana me ya rojane ye. Ev nivîs dê li ser derûnasiya xapandinê bisekine, bi armanca têgihiştina mekanîzmayên derûnî yên di pişt xapandinê de, nîşaneyên wê û bandora wê li ser takekes û civakê.

Pênaseya Xapandinê û Cureyên Wê:

Pênaseya Xapandinê:

Xapandin di warê derûnasiyê de weke hewldana zanebûna takekesekî ji bo şaşkirina takekesekî din tê pênasekirin (DePaulo û hevkarên xwe, 2003). Ev dikare bi rêya gotinê, tevgerê an jî veşartina agahiyan pêk were. Di çarçoveya vê pênaseyê de, xapandin dikare weke proseseke aloz û tevlihev a derûnî û civakî bê dîtin ku li ser têkiliyên mirovî bi awayekî bingehîn bandorê dike.

Giring e ku em têbigihîjin ku xapandin ne tenê derewên devkî ne. Ew dikare di gelek şêweyan de xwe nîşanî me bide û carinan dikare bi awayekî ne-devkî jî pêk were. Ji ber vê yekê, têgihiştina xapandinê di warê derûnasiyê de gelekî kûr û berfireh e.

Cureyên Xapandinê

Di lêkolînên derûnasiyê de, gelek cureyên xapandinê hatine destnîşankirin. Her yek ji van cureyan xwedî taybetmendiyên xwe ye û dikare di rewşên cuda de were bikaranîn:

a) Derewên rasterast (outright lying): Ev cure xapandin bi zanebûn û bi armanceke diyar pêk tê. Bo nimûne, takekesek dikare bêje ku ew li malê ye dema ku li derve ye. Ev cureyê herî berbiçav ê xapandinê ye û bi gelemperî yê ku tê bîra me, dema ku em behsa xapandinê dikin.

b) Veşartina rastiyê (concealment of truth): Di vê cureyê de, takekes rastiyê nabêje lê derewan jî nake. Bo nimûne, kesek dikare behsa beşek ji serpêhatiyekê bike lê beşên din veşêre. Ev cure xapandin bi gelemperî zehmetir e ku were nas kirin, lewre kes ne bi temamî derewan dike.

c) Xapandina bi tevger û reftaran (behavioral deception): Ev cure xapandin bi rêya tevgerên laş pêk tê. Bo nimûne, kesek dikare bi rêya tevgerên xwe nîşanî me bide ku ew bala xwe dide axaftinekê, lêbelê di rastiyê de ew li tiştekî din difikire. Ev cure xapandin bi taybetî di warê danûstandinên civakî de giring e.

d) Xapandina bi awayê ne-bêjeyî (non-verbal deception): Ev cure xapandin bi rêya zimanê laş (body language) pêk tê. Bo nimûne, kesek dikare bi rêya rûyê xwe nîşanî me bide ku ew kêfxweş e, lê di rastiyê de ew xemgîn be. Lêkolînên li ser vê cureyê xapandinê bi taybetî di warê naskirina xapandinê de giring in.

e) Xapandina sîberî (cyber deception): Ev cureyeke nû ya xapandinê ye ku di jîngeha dîjîtal de pêk tê. Bo nimûne, bikaranîna nasnameya sexte li ser torên civakî an jî belavkirina agahiyên şaş li ser înternetê. Bi geşedan teknolojiyê re, ev cure xapandin zêdetir dibe û bala lêkoleran zêdetir dikişîne.

f) Xapandina bi hevkariyê (collaborative deception): Di vê cureyê de, du an zêdetir kes bi hev re hevkariyê dikin da ku kesekî din bixapînin. Bo nimûne, du heval dikarin bi hev re plan bikin da ku derewekê ji dêûbavên xwe re bêjin.

g) Xapandina xwe (self-deception): Ev cureyeke taybet a xapandinê ye ku tê de kes ne tenê kesên din, lê xwe jî dixapîne. Bo nimûne, kesek dikare xwe qanih bike ku ew di karekî de serkeftî ye, digel ku nîşaneyên berevajî hene.

Ev cureyên cuda yên xapandinê nîşanî me didin ku xapandin diyardeyeke tevlihev û piralî ye. Her cure dikare di rewşên cuda de were bikaranîn û her yek xwedî bandor û encamên cuda ye. Têgihiştina van cureyên cuda yên xapandinê giring e ji bo ku em bikaribin baştir fêm bikin ka çima û çawa mirov dest bi xapandinê dikin.

Sedemên Xapandinê

Lêkolînên derûnasiyê nîşanî me didin ku mirov ji bo gelek sedeman dest bi xapandinê dikin. Ev sedem dikarin di çend kategoriyên sereke de bên dabeşkirin:

Parastina ‘Xwe’bûnê (Self-protection)

a) Dûrketina ji cezayê: Kesek dikare derewan bike da ku ji cezayê bireve/nestîne. Bo nimûne, zarokek dikare derewan bike ku wî/wê mala xwe derneketinin da ku ji dêûbavan xwe lêdanê nexwe. Di vê rewşê de, xapandin weke mekanîzmayeke parastin û berevaniyê tê bikaranîn.

b) Parastina hestên xwe: Carinan mirov derewan dikin da ku xwe ji êşa hestyarî biparêzin. Bo nimûne, kesek dikare bibêje ku ew baş e dema ku di rastiyê de xemgîn e, da ku xwe ji pirsên zêde biparêze. Ev cure xapandin bi gelemperî di rewşên civakî de tê dîtin û dikare weke stratejiyeke serederîkirinê (coping strategy) were dîtin.

c) Parastina îmaja xwe: Mirov dikarin derewan bikin da ku îmaja xwe ya li ber çavên kesên din biparêzin. Bo nimûne, kesek dikare derewan bike di der barê serkeftinên xwe de ku di çavên kesên din de baştir xuya bike. Ev dikare bi têgeha "rêvebirina xwepesînê" (impression management) ve were girêdan.

d) Veşartina kêmasiyên xwe: Hin kes dikarin derewan bikin da ku kêmasiyên xwe veşêrin. Bo nimûne, kesek dikare derewan bike di der barê zanîna xwe ya zimanê biyanî de ku kêmasiya xwe veşêre.

Bidestxistina Sûdê (Gain advantage)

a) Bidestxistina desthilatê: Di warê siyasî û bazirganiyê de, xapandin dikare were bikaranîn ji bo bidestxistina desthilatê. Bo nimûne, siyasetmedarek dikare soz bide ku dê tiştekî bike, lê di rastiyê de niyeta wî/wê tune ku wî tiştî bike. Ev cure xapandin bi gelemperî di warê siyasetê de tê dîtin û dikare bandoreke mezin li ser civakê bike.

b) Bidestxistina sûdên madî: Xapandin dikare were bikaranîn ji bo bidestxistina pere an tiştên din ên bi qîmet. Bo nimûne, kesek dikare derewan bike der barê kalîteya tiştekî da ku wî bifiroşe. Ev cure xapandin bi taybetî di warê bazirganiyê de tê dîtin û dikare bibe sedema zirarên aborî yên mezin.

c) Bidestxistina statûyê: Hin kes dikarin derewan bikin da ku statuyeke bilindtir bi dest bixin. Bo nimûne, kesek dikare derewan bike der barê perwerdehiya xwe da ku karekî baştir bi dest bixe.

d) Bidestxistina agahiyan: Carinan xapandin dikare were bikaranîn ji bo bidestxistina agahiyên veşartî. Bo nimûne, di warê sîxuriyê de, kes dikarin xwe weke kesekî din bidin naskirin da ku agahiyên veşartî bi dest bixin.

Parastina Kesan (Protecting others):

a) Parastina hestên kesên din: Mirov dikarin derewan bikin da ku hestên kesên din neêşînin. Bo nimûne, kesek dikare bibêje ku xwarineke ne baş, xweş e da ku hestên çêkerê wê neêşîne. Ev cure xapandin bi gelemperî weke "derewên sipî" (white lies) tên zanîn û di gelek çandan de tên qebûlkirin.

b) Veşartina sirên kesên din: Mirov dikarin derewan bikin da ku sirên kesên din biparêzin. Bo nimûne, kesek dikare derewan bike der barê cihê hevalekî xwe da ku wî/wê biparêze. Ev dikare weke nîşaneya dilsoziyê were dîtin di hin rewşan de.

c) Parastina ewlehiya kesên din: Di hin rewşan de, xapandin dikare were bikaranîn ji bo parastina ewlehiya kesên din. Bo nimûne, di rewşên şer de, leşkerek dikare agahiyên şaş bide dijmin da ku hevalên xwe biparêze.

Civakîbûn (Socialization):

a) Rêzgirtin li hemberî normên civakê: Di hin rewşan de, xapandin dikare were bikaranîn ji bo ku mirov li gorî normên civakê tevbigere. Bo nimûne, kesek dikare bibêje ku ew ji diyariyekê hez dike, herçiqasî di rastiyê de jê hez neke jî. Ev cure xapandin dikare weke mekanîzmayeke hevahengiyê (adaptation mechanism) were dîtin.

b) Pêşîlêgirtina nakokiyan: Xapandin dikare were bikaranîn ji bo ku nakokiyên di navbera mirovan de kêm bike. Bo nimûne, kesek dikare bi hevkarên xwe re li hev bike, herçiqasî di rastiyê de ne razî be jî. Ev dikare bibe alîkar ji bo parastina aştiya civakî di hin rewşan de.

c) Bikaranîna xapandinê weke lîstikê: Di hin çandan de, xapandin dikare weke cureyekî lîstikê were dîtin. Bo nimûne, di hin lîstikên zarokan de, xapandin dikare beşek ji lîstikê be. Ev dikare bibe alîkar ji bo geşkirina şiyanên civakî û venasînî.

Ev sedemên cuda yên xapandinê nîşanî me didin ku xapandin ne tenê ji bo armancên nebaş tê bikaranîn, lê dikare di gelek rewşên cuda de weke mekanîzmayeke serederîkirinê an jî stratejiyeke civakî were bikaranîn. Têgihiştina van sedeman giring e ji bo ku em bikaribin baştir fêm bikin ka çima mirov dest bi xapandinê dikin û çawa em dikarin bi vê diyardeyê re serederî bikin.

Mekanîzmayên Derûnî yên Xapandinê

Di warê derûnasiyê de, gelek bîrdozî hatine geşkirin ji bo şîrovekirina mekanîzmayên derûnî yên xapandinê. Ev bîrdozî hewl didin ku şîrove bikin ka çawa mirov xapandinê dikin û çima ew dikarin bi serkeftî xapandinê bikin. Sê bîrdoziyên sereke ev in:

 Bîrdoziya Lêkolîna Venasînî (Cognitive Load Theory)

Ev bîrdozî ku ji aliyê Vrij û hevkarên wî ve hatiye geşkirin, dibêje ku xapandin bareke zêde dixe ser mejî, lewre kes mecbûr dimîne ku hem derewan bike û hem jî wan di bîra xwe de bigire (Vrij û hevkarên xwe, 2006). Li gorî vê bîrdoziyê:

a) Xapandin hewcedarî hewldaneke zêde ye ji bo afirandina çîrokên bawerbar. Dema ku kes derewan dike, divê ew çîrokeke nû biafirîne ku hem bawerbar be û hem jî bi rastiyê re li hev bike. Ev pêvajo bareke mezin dixe ser kapasîteya venasînî a mirov.

b) Kesên ku derewan dikin, divê di heman demê de hem çîroka derew û hem jî rastiyê di bîra xwe de bigirin. Ev yek zehmetiyeke mezin e ji bo bîra xebatê (working memory) û dibe sedema zêdebûna barê venasînî.

c) Ev barê venasînî dikare bibe sedema nîşaneyên berbiçav ên xapandinê, weke kêmbûna tevgerên destan an zêdebûna rawestan di axaftinê de. Ev nîşane dikarin bibin alîkar di naskirina xapandinê de.

d) Dema ku mirov rastiyê dibêjin, ew dikarin bi hêsanî bersivê bidin pirsên cuda der barê rûdanê de. Lê dema ku ew derewan dikin, bersivdayîna van pirsan zehmetir dibe, lewre divê ew hem çîroka derew û hem jî agahiyên rastîn di bîra xwe de biparêzin.

e) Lêkolînan nîşanî me daye ku dema ku ji mirovan tên xwestin ku çîroka xwe berevajî (ji dawiyê ber bi destpêkê ve) bêjin, kesên ku derewan dikin zehmetiyeke zêdetir dikişînin. Ev jî dikare bibe teknîkek ji bo naskirina xapandinê.

Bîrdoziya Kontrolkirina Xwe (Self-Regulation Theory):

Ev bîrdozî ku ji aliyê Baumeister û hevkarên wî ve hatiye geşkirin, dibêje ku xapandin hewceyî kontrolkirina tevger û derbirînên xwe ye, ku ev jî dibe sedema westaneke derûnî (Baumeister & Alquist, 2009). Li gorî vê bîrdoziyê:

a) Kesên ku derewan dikin, divê berdewam kontrola tevgerên xwe bikin da ku nîşaneyên xapandinê dernexin holê. Ev kontrola berdewam hewceyî hewldaneke mezin a derûnî ye.

b) Ev kontrola berdewam dibe sedema westana derûnî (ego depletion) ku dikare bibe sedema kêmbûna şiyana xapandinê di demê de. Ango, çiqasî mirov zêdetir derewan bike, ewqasî zehmetir dibe ku ew bi serkeftî xapandina xwe bidomîne.

c) Westana derûnî dikare bibe sedema kêmbûna kontrola xwe di warên din de jî. Bo nimûne, kesê ku derewan dike dibe ku di kontrolkirina hêrsa xwe de jî zehmetiyê dikişîne.

d) Lêkolînan nîşanî me daye ku piştî xapandineke dirêj, mirov bi gelemperî di testên kontrola xwe de encamên kêmtir bi dest dixin. Ev jî piştgiriyê dide vê bîrdoziyê.

e) Bîrdoziya kontrolkirina ‘xwe’ herwiha pêşniyar dike ku bikaranîna stratejiyên xwevejandinê (self-renewal strategies) dikare alîkar be di domandina xapandinê de. Bo nimûne, bêhnvedana kurt di navbera xapandinan de.

Bîrdoziya Xwerêziya Rastiyê (Truth-Default Theory):

Ev bîrdoziya nû ku ji aliyê Levine ve hatiye geşkirin, dibêje ku mirov bi xwerêzî ji xwe bawer dikin ku yên din rast dibêjin (Levine, 2014). Li gorî vê bîrdoziyê:

a) Mirov bi gelemperî ne amade ne ku li nîşaneyên xapandinê bigerin. Ev yek dibe sedem ku gelek xapandin bê nasîn nemînin.

b) Ev xwerêzî dibe sedema ku gelek xapandin bi serkeftî pêk werin, lewre mirov bi gelemperî guman nakin ku ew tên xapandin.

c) Lê ev xwerêzî ji bo fonksiyona civakê giring e, lewre ew hevkariyê hêsan dike. Eger mirov her dem li xapandinê bigeriyana, ev ê bûbûya astengek li pêşiya danûstandinên normal ên civakî.

d) Bîrdozî pêşniyar dike ku mirov tenê dema ku nîşaneyên berbiçav ên xapandinê dibînin dest bi gumankirinê dikin. Ev yek dibe sedem ku xapandinên "biçûk" an jî yên ku baş hatine plankirin bi hêsanî derbas bibin.

e) Herwiha, bîrdozî balê dikişîne ser giringiya kontekstê di naskirina xapandinê de. Di hin rewşan de, weke di danûstandinên bazirganî de, mirov dibe ku bêtir amade bin ku li xapandinê bigerin.

Ev bîrdozî hemû perspektîfên cuda pêşkêş dikin der barê mekanîzmayên derûnî yên xapandinê de. Têgihiştina van bîrdoziyên cuda giring e ji bo ku em bikaribin baştir fêm bikin ka çawa xapandin pêk tê û çawa em dikarin wê nas bikin. Herwiha, ev zanîn dikare bibe alîkar di geşkirina stratejiyên baştir ên naskirina xapandinê de û di fêmkirina ka çima hin kes di xapandinê de ji yên din serkeftîtir in.

Nîşaneyên Xapandinê

Herçiqasî i nîşaneyên sedîsed ên xapandinê tune bin jî, lêkolînan gelek nîşane destnîşan kirine ku dikarin alîkar bin di naskirina xapandinê de. Van nîşaneyan dikarin di sê kategoriyên sereke de bên dabeşkirin:

Nîşaneyên Bêjeyî (Verbal Cues):

a) Kêmbûna hûrgiliyên di çîrokê de: Kesên ku derewan dikin, bi gelemperî nikarin hûrgiliyên zêde bidin der barê rûdanê de. Ev dikare ji ber wê yekê be ku ew hewl didin ku agahiyên şaş nedin û xwe nexin nava çîrokeke tevlihev.

b) Neçespandina di axaftinê de: Dema ku kes derewan dike, dibe ku çîroka wî/wê di demê de biguhere an nakokî tê de hebin. Ev dikare ji ber zehmetiya bikaranîna bîra xebatê (working memory) di dema xapandinê de be.

c) Bikaranîna zêde ya gotinên neyînî: Lêkolînan nîşanî me daye ku kesên ku derewan dikin, zêdetir gotinên neyînî bi kar tînin. Bo nimûne, bikaranîna zêde ya gotinan weke "na", "naxêr", "qet" û hwd.

d) Kêmbûna referansên kesane: Kesên ku derewan dikin, dibe ku kêmtir referansê bidin di axaftina xwe de. Bo nimûne, bikaranîna kêmtir a cînavkên kesane yên weke "ez", "min" û hwd.

e) Dirêjbûna bersivan: Bersivên dirêj û tevlihev dikarin nîşaneya xapandinê bin, lewre kes hewl dide ku agahiyên zêde bide da ku bawerbar xuya bike.

f) Guherîna di awayê axaftinê de: Dema ku kes dest bi derewan dike, dibe ku awayê axaftina wî/wê biguhere. Bo nimûne, bikaranîna zêdetir a peyvên formal an jî guherîna di tona deng de.

g) Bikaranîna gotinên dûrahî: Kesên ku derewan dikin dibe ku hewl bidin xwe ji rûdanê dûr bixin. Bo nimûne, bikaranîna gotinan weke "ew kes" li şûna navê kesekî.

Nîşaneyên Nebêjeyî (Non-verbal Cues):

a) Kêmbûna tevgerên destan: Kesên ku derewan dikin, bi gelemperî kêmtir tevgerên destan bi kar tînin. Ev dikare ji ber hewldana kontrolkirina tevgerên xwe be.

b) Zêdebûna tevgerên xwepaqijkirinê: Tevgerên weke destê xwe li porê xwe xistin an cilên xwe rast kirin dikarin nîşaneya xapandinê bin. Ev tevger dikarin nîşaneya stresê bin jî.

c) Guherînên di awayê axaftinê de: Guhertinên di leza axaftinê, bilindî an nizmiya dengî de dikarin nîşaneya xapandinê bin.

d) Kêmbûna têkiliya çavan: Kesên ku derewan dikin, dibe ku kêmtir li çavên kesên din binêrin. Lêbelê, ev nîşane dikare di nav çandan de biguhere.

e) Zêdebûna tevgerên bêîstiqrar: Tevgerên weke leqandina lingan an guvaştina destan dikarin nîşaneya xapandinê bin. Ev tevger dikarin nîşaneya anksiyeteyê bin.

f) Guherînên di derbirînên rû de: Derbirînên rû yên kurt û bêhemdî (microexpressions) dikarin nîşaneya xapandinê bin. Lêkolîn nîşanî me didin ku ev derbirîn zehmet in ku bên kontrol kirin.

g) Guhertina di pozîsyona laş de: Dema ku kes dest bi derewan dike, dibe ku pozîsyona laşê xwe biguhere. Bo nimûne, paşvekişîna ji yê/a ku pê re diaxive.

Nîşaneyên Fîzyolojîk (Physiological Cues):

a) Zêdebûna lêdana dil: Xapandin dikare bibe sedema zêdebûna lêdana dil ji ber stresa ku ew derdixe holê.

b) Fireh bûna bibikên çavan: Dema ku kes derewan dike, dibe ku bibikên çavên wî/wê fireh bibin. Ev dikare nîşaneya zêdebûna çalakiya pergala sîmpatîk be.

c) Zêdebûna xwêdanê: Xapandin dikare bibe sedema zêdebûna xwêdanê, bi taybetî li ser enî û kefa destan.

d) Guherînên di nefeskişandinê de: Kesên ku derewan dikin, dibe ku bêhna wan biguhere an zûtir bêhn bikişînin.

e) Zêdebûna tevgerên dev: Tevgerên weke lêvên xwe gestin an zimanê xwe li ser lêvan gerandin dikarin nîşaneya xapandinê bin.

f) Guherînên di rengê rû de: Dibe ku rengê rûyê kesê ku derewan dike biguhere, bo nimûne sor bibe an spî bibe.

g) Zêdebûna daqurtandinê: Stresa ji xapandinê dikare bibe sedema zêdebûna hilberîna tûka dev, ku dibe sedem ku kes zêdetir tûka xwe daqurtîne.

Giring e ku were zanîn ku ev nîşane ne bi tenê dikarin weke delîlên xapandinê bên dîtin. Gelek ji van nîşaneyan dikarin encama stres an anksiyeteyê bin, ne tenê xapandinê. Herwiha, hin kesên ku baş xwe perwerde kirine dikarin gelek ji van nîşaneyan kontrol bikin. Ji ber vê yekê, di naskirina xapandinê de divê mirov li kombinasyonên van nîşaneyan binêre û wan di konteksta rewşê de binirxîne.

Herwiha, lêkolînên nû balê dikişînin ser giringiya bikaranîna teknîkên pêşkeftî yên weke dahûrîna axaftinê ya komputerî û şopandina tevgerên çavan ji bo naskirina xapandinê. Ev teknîk dikarin alîkar bin di naskirina nîşaneyên ku bi çavê mirov zehmet e ku bên dîtin

 

Bandora Xapandinê li ser Takekes û Civakê:

Xapandin dikare bandoreke mezin li ser hem takekes û hem jî civakê bike. Ev bandor dikarin hem erênî û hem jî neyînî bin, lê bi gelemperî bandorên neyînî zêdetir in.

Bandora li ser Takekes:

a) Kêmbûna baweriya bi xwe (self-esteem): Kesên ku berdewam derewan dikin, dibe ku hêdî hêdî baweriya xwe bi xwe winda bikin. Ev dikare bibe sedema hestên şerm û gunehkariyê. Lêkolîna ji aliyê Harter (2012) ve hatiye kirin destnîşan dike ku xapandina berdewam dikare bibe sedema kêmbûna xwe-nirxandinê.

b) Zêdebûna stresê û anksiyeteyê: Xapandin dikare bibe sedema zêdebûna stresê û anksiyeteyê, lewre kes her dem di tirsê de ye ku dê were eşkerekirin. Vrij û hevkarên xwe (2011) di lêkolîna xwe de dîtin ku kesên ku derewan dikin asteke bilindtir a stresê nîşanî me didin.

c) Zirarên li têkiliyên kesane: Dema ku xapandin tê eşkerekirin, dikare bibe sedema xirabûna têkiliyan û windakirina baweriyê. Li gorî lêkolîna Gottman û Levenson (2000), xapandin yek ji sedemên sereke yê xirabûna têkiliyên romantîk e.

d) Pirsgirêkên tendirustiya derûnî: Xapandina berdewam dikare bibe sedema geşedan nexweşiyên derûnî weke depresyon û Nexweşiya Stresê ya Piştî Trawmayê (NSPT). Lêkolîna ji aliyê Slepian û hevkarên xwe (2017) ve hatiye kirin destnîşan dike ku veşartina siran (ku dikare weke cureyekî xapandinê were dîtin) dikare bibe sedema pirsgirêkên tendirustiya derûnî.

e) Bandora li ser geşedan kesayetiyê: Li ba zarokan, xapandina berdewam dikare bandoreke neyînî li ser geşedan kesayetiyê bike û dibe ku bibe sedema geşedan tevgerên civakî yên ne baş di siberojê de. Lee û hevkarên xwe (2014) di lêkolîna xwe de dîtin ku zarokên ku zû fêrî xapandinê dibin, dibe ku di siberojê de pirsgirêkên tevgerî nîşan bidin.

Bandora li ser Civakê:

a) Kêmbûna baweriya di navbera endamên civakê de: Dema ku xapandin di civakê de zêde dibe, baweriya di navbera endamên civakê de kêm dibe. Rothstein û Uslaner (2005) di lêkolîna xwe de dîtin ku civakên ku tê de xapandin zêde ye, asteke kêmtir a baweriya civakî nîşanî me didin.

b) Zirarên aborî ji ber xapandinên bazirganî: Xapandinên di warê bazirganiyê de dikarin bibin sedema zirarên mezin ên aborî ji bo civakê. Li gorî raporeke ji aliyê Association of Certified Fraud Examiners (2020) ve hatiye amadekirin, zirarên salane yên ji ber xapandinên bazirganî li seranserê cîhanê digihîjin milyaran dolaran.

c) Bandorên neyînî li ser pergala dadweriyê: Xapandin dikare bibe sedema biryarên şaş di pergala dadweriyê de ku ev jî dikare bibe sedema bêedaletiyê. Lêkolîna ji aliyê Vrij û hevkarên xwe (2010) ve hatiye kirin destnîşan dike ku heta dadwer û polîs jî di naskirina xapandinê de bi temamî ne serkeftî ne, ku ev dikare bibe sedema biryarên şaş.

d) Kêmbûna hevkariya civakî: Di civakên ku xapandin tê de berbelav e, hevkariya di navbera endamên civakê de kêm dibe. Fehr û Gächter (2000) di lêkolîna xwe de dîtin ku xapandin dikare bibe sedema kêmbûna hevkariyê di lîstikên aborî de.

e) Zêdebûna nakokiyan: Xapandin dikare bibe sedema zêdebûna nakokiyan di navbera komên cuda yên civakê de. Lêkolîna ji aliyê Coleman (1990) ve hatiye kirin destnîşan dike ku xapandin dikare bibe sedema zêdebûna nakokiyan di nav komên civakî de.

 

Rêbazên Naskirina Xapandinê

Di warê derûnasiyê de, gelek rêbaz hatine geşkirin ji bo naskirina xapandinê. Ev rêbaz di sê kategoriyên sereke de tên dabeşkirin:

Teknîkên Hevpeyvînê

a) Rêbaza CBCA (Criteria-Based Content Analysis): Ev rêbaz li ser naveroka axaftina kesî disekine û hewl dide ku nîşaneyên xapandinê di gotinên kesî de bibîne. Vrij (2008) di lêkolîna xwe de dît ku CBCA dikare bi rêjeyeke bilind xapandinê nas bike.

b) Rêbaza SUE (Strategic Use of Evidence): Di vê rêbazê de, pirsgêr bi awayekî stratejîk delîlan bi kar tîne da ku xapandinê eşkere bike. Hartwig û hevkarên xwe (2006) dît ku SUE dikare rêjeya serkeftina di naskirina xapandinê de zêde bike.

c) Rêbaza Reid: Ev rêbaz ji neh qonaxan pêk tê û bi gelemperî ji aliyê polîsan ve tê bikaranîn ji bo eşkerekirina xapandinê. Lê belê, Kassin û Fong (1999) rexne li vê rêbazê girtin û gotin ku ew dikare bibe sedema encamên şaş.

Teknolojiyên Nû:

a) Dahûrîna deng (Voice Stress Analysis): Ev teknolojî hewl dide ku bi rêya dahûrîna stresa di dengê mirov de xapandinê eşkere bike. Lê belê, Eriksson û Lacerda (2007) di lêkolîna xwe de dîtin ku bandoriya vê teknîkê sînordar e.

b) Teknolojiya fMRI (Functional Magnetic Resonance Imaging): Ev teknolojî çalakiya mêjî dişopîne da ku nîşaneyên xapandinê bibîne. Ganis û hevkarên xwe (2011) di lêkolîna xwe de dîtin ku fMRI dikare bi rêjeyeke bilind xapandinê nas bike.

c) Teknolojiya EEG (Electroencephalography): Ev teknolojî çalakiya elektrîkî ya mêjî dahûrîn dike da ku xapandinê eşkere bike. Meijer û hevkarên xwe (2014) destnîşan kirin ku EEG dikare bibe amûrek bi bandor ji bo naskirina xapandinê.

Perwerdehiya Naskirina Xapandinê

a) Perwerdehiya lêkolerên polîs: Polîs tên perwerdekirin da ku nîşaneyên xapandinê nas bikin û teknîkên taybet bi kar bînin ji bo eşkerekirina xapandinê. Lê belê, Vrij û hevkarên xwe (2008) dîtin ku bandora vê perwerdehiyê sînordar e.

b) Perwerdehiya karmendên ewlehiyê: Karmendên ewlehiyê tên perwerdekirin da ku di rewşên curbecur de xapandinê nas bikin. Driskell (2012) di lêkolîna xwe de dît ku ev perwerdehî dikare şiyana naskirina xapandinê baştir bike.

c) Perwerdehiya dadgêran û parêzeran: Ev kes tên perwerdekirin da ku di dema dadgehê de xapandinê nas bikin. Ekman û O'Sullivan (1991) di lêkolîna xwe de dîtin ku dadgêr û parêzer piştî perwerdehiyê dikarin baştir xapandinê nas bikin.

Etîka Xapandinê û Lêkolînên li ser Wê:

Pirsgirêkên Etîkî di Lêkolînên Xapandinê de:

a) Bikaranîna xapandinê di lêkolînên zanistî de: Carinan di lêkolînên derûnasiyê de xapandin tê bikaranîn, lê ev yek pirsgirêkên etîkî derdixe holê. Baumrind (1985) rexne li vê pratîkê girt û got ku ew dikare bibe sedema zirarên derûnî li ser beşdaran.

b) Parastina mafên beşdaran: Divê mafên beşdarên lêkolînê bên parastin û agahdariya wan a şexsî neyê eşkerekirin. Sieber (1992) giringiya parastina nepeniya beşdaran di lêkolînên li ser xapandinê de destnîşan kir.

c) Rîskên derûnî yên lêkolînên li ser xapandinê: Lêkolînên li ser xapandinê dikarin bibin sedema stres û nexweşiyên derûnî li ba beşdaran. Christensen (1988) balê kişand ser pêwîstiya nirxandina rîsk û sûdê di lêkolînên derûnasiyê de.

Xapandina Sipî (White Lies):

a) Rola xapandina sipî di têkiliyên civakî de: Xapandina sipî carinan tê bikaranîn ji bo parastina hestên kesên din û pêşîlêgirtina nakokiyan. DePaulo û Kashy (1998) di lêkolîna xwe de dîtin ku xapandina sipî dikare rola erênî di têkiliyên civakî de bilîze.

b) Sînorên di navbera xapandina sipî û xapandina reş/zirardar de: Pirsgirêka diyarkirina sînoran di navbera xapandina sipî û ya zirardar de hîn jî mijara gengeşiyê ye. Bok (1999) balê kişand ser zehmetiya diyarkirina van sînoran di warê etîkê de.

c) Bandora çandî li ser têgihiştina xapandina sipî: Di çandên cuda de, têgihiştina xapandina sipî dikare biguhere. Fu û hevkarên xwe (2001) di lêkolîna xwe de dîtin ku têgihiştina xapandina sipî di nav çandên rojhilatî û rojavayî de cuda ye.

 

Perwerdehî û Stratejiyên Dijî-Xapandinê:

Perwerdehiya Hişyariyê (Awareness Training):

a) Naskirina nîşaneyên xapandinê: Mirov tên perwerdekirin da ku nîşaneyên bêjeyî û nebêjeyî yên xapandinê nas bikin. Frank û Feeley (2003) dîtin ku ev perwerdehî dikare şiyana naskirina xapandinê bi rêjeya 10% zêde bike.

b) Fêrbûna bikaranîna teknîkên pirsyarkirinê: Teknîkên taybet tên hînkirin ji bo ku mirov bikaribin pirsên baştir bikin û xapandinê eşkere bikin. Vrij û hevkarên xwe (2009) destnîşan kirin ku bikaranîna van teknîkan dikare rêjeya serkeftina di naskirina xapandinê de zêde bike.

Geşkirina Baweriyê (Trust Building):

a) Geşkirina ragihandina vekirî: Stratejî tên geşkirin ji bo teşwîqkirina ragihandina vekirî di nav komên kar û civakê de. Lewicki û Tomlinson (2003) balê kişandin ser giringiya avakirina çandeke baweriyê di rêxistinan de.

b) Teşwîqkirina rastgotinê: Bernameyên taybet tên geşkirin ji bo teşwîqkirina rastgotinê di nav zarok û mezinan de. Lee û hevkarên xwe (2014) dîtin ku çîrokên exlaqî dikarin bandoreke erênî li ser rastgotina zarokan bikin.

Siyasetên Saziyî (Institutional Policies):

a) Danîna qanûnên dijî-xapandinê: Sazî qanûnên taybet datînin ji bo pêşîlêgirtina xapandinê. McCabe û hevkarên xwe (2002) dîtin ku hebûna kodên exlaqî yên zelal dikare rêjeya xapandinê di zanîngehan de kêm bike.

b) Bicîanîna pergalên kontrolê: Pergalên kontrolê tên bicîanîn ji bo kêmkirina derfetên xapandinê di nav saziyan de. Haines û hevkarên xwe (1986) destnîşan kirin ku bicîanîna pergalên kontrolê dikare rêjeya xapandinê di ceribandinan de kêm bike.

Encam:

Xapandin diyardeyeke aloz û tevlihev e ku di gelek warên jiyana mirovan de xwe dide der. Ji aliyê derûnî ve, xapandin dikare bandoreke mezin li ser takekes û civakê bike. Têgihiştina mekanîzmayên derûnî yên xapandinê, naskirina nîşaneyên wê û geşkirina stratejiyên dijî-xapandinê giring in ji bo avakirina civakeke baştir û saxlemtir.

Lêkolînên berdewam di warê derûnasiya xapandinê de pêwîst in, bi taybetî di serdema dîjîtal a îroyîn de ku xapandin dikare formên nû û berfirehtir bigire. Herwiha, giring e ku em li ser cudahiyên çandî yên têkildarî xapandinê û bandora wê li ser tendirustiya derûnî bêhtir bisekinin.

Di dawiyê de, perwerdehiya hişyariyê û geşkirina baweriyê di nav civakê de dikarin bibin amûrên giring ji bo kêmkirina xapandinê û avakirina civakeke rastgotir û ewletir.

Termên Sereke:

1.      ·  Xapandin (Deception): Hewldana bi zanebûn a kesekî ji bo şaşkirina kesekî din.

2.      ·  Bîrdoziya Lêkolîna Venasînî (Cognitive Load Theory): Bîrdoziyeke ku dibêje xapandin bareke zêde dixe ser mejî.

3.      ·  Bîrdoziya Kontrolkirina Xwe (Self-Regulation Theory): Bîrdoziyeke ku dibêje xapandin hewceyî kontrolkirina tevger û derbirînên xwe ye.

4.      ·  Bîrdoziya Rêvebirina Xapandinê (Deception Management Theory): Bîrdoziyeke ku balê dikişîne ser stratejiyên ku kes ji bo serkeftina xapandinê bi kar tînin.

5.      ·  Nîşaneyên Bêjeyî (Verbal Cues): Nîşaneyên xapandinê yên di axaftinê de xuya dibin.

6.      ·  Nîşaneyên Nebêjeyî (Non-verbal Cues): Nîşaneyên xapandinê yên di tevger û zimana laş de xuya dibin.

7.      ·  Nîşaneyên Fîzyolojîk (Physiological Cues): Guherînên fîzîkî yên ku di dema xapandinê de çêdibin.

8.      ·  CBCA (Criteria-Based Content Analysis): Rêbazeke ji bo dahûrînkirina naveroka axaftinê ji bo dîtina nîşaneyên xapandinê.

9.      ·  SUE (Strategic Use of Evidence): Rêbazeke ji bo bikaranîna stratejîk a delîlan di hevpeyvînan de.

10.  ·  fMRI (Functional Magnetic Resonance Imaging): Teknolojiyeke ku çalakiya mêjî dişopîne ji bo dîtina nîşaneyên xapandinê.

11.  ·  Xapandina Sipî (White Lies): Xapandinên piçûk ên ku bi armanca parastina hestên kesên din tên kirin.

12.  ·  Perwerdehiya Hişyariyê (Awareness Training): Perwerdehiyeke ku ji bo zêdekirina hişyariya mirovan li ser xapandinê tê dayîn.

13.  ·  Bîrdoziya Xwerêziya Rastiyê (Truth-Default Theory): Bîrdoziyeke ku dibêje mirov bi xwerêzî bawer dikin ku yên din rast dibêjin.

14.  ·  Ragihandina Xapandinê (Deceptive Communication): Pêvajoya ragihandina agahiyên şaş an veşartina rastiyê.

15.  ·  Perwerdehiya Naskirina Xapandinê (Deception Detection Training): Perwerdehiya ku tê dayîn ji bo baştirkirina şiyana naskirina xapandinê.

16.  ·  Rola Hestan di Xapandinê de (Role of Emotions in Deception): Bandora hestan li ser pêvajoya xapandinê û naskirina wê.

17.  ·  Serpêhatiya Veşartinê (Experience of Secrecy): Bandora derûnî ya veşartina agahiyan li ser takekes.

18.  ·  Xapandina Sîberî (Cyber Deception): Xapandinên ku di jîngeha dîjîtal de pêk tên.

19.  ·  Teknîkên Hevpeyvîna Venasînî (Cognitive Interview Techniques): Rêbazên taybet ên hevpeyvînê ji bo derxistina agahiyên rast.

20.  ·  Dahûrîna Tevgerên Mîkro (Microexpression Analysis): Lêkolîna li ser derbirînên rû yên kurt û nehemdî ji bo naskirina xapandinê.

21.  ·  Baweriya Navtakekesî (Interpersonal Trust): Asta baweriyê di navbera kesan de, ku dikare bandorê li ser xapandin û naskirina wê bike.

22.  ·  Xapandina Xwe (Self-Deception): Pêvajoya ku tê de kes xwe jî dixapîne, ne tenê kesên din.

23.  ·  Etîka Xapandinê (Ethics of Deception): Lêkolîna li ser aliyên etîkî yên bikaranîn û lêkolîna xapandinê.

24.  ·  Stratejiyên Serederiyê bi Xapandinê re (Deception Coping Strategies): Rêbazên ku mirov bi kar tînin ji bo serederiya bi xapandinê re di jiyana rojane de.

 

Çavkanî:

Association of Certified Fraud Examiners. (2020). Report to the Nations: 2020 Global Study on Occupational Fraud and Abuse.

Coleman, J. S. (1990). Foundations of Social Theory. Harvard University Press.

Fehr, E., & Gächter, S. (2000). Cooperation and Punishment in Public Goods Experiments. American Economic Review, 90(4), 980-994.

Gottman, J. M., & Levenson, R. W. (2000). The Timing of Divorce: Predicting When a Couple Will Divorce Over a 14-Year Period. Journal of Marriage and Family, 62(3), 737-745.

Harter, S. (2012). The Construction of the Self: Developmental and Sociocultural Foundations. Guilford Press.

Lee, K., Talwar, V., McCarthy, A., Ross, I., Evans, A., & Arruda, C. (2014). Can Classic Moral Stories Promote Honesty in Children? Psychological Science, 25(8), 1630-1636.

Rothstein, B., & Uslaner, E. M. (2005). All for All: Equality, Corruption, and Social Trust. World Politics, 58(1), 41-72.

Slepian, M. L., Chun, J. S., & Mason, M. F. (2017). The Experience of Secrecy. Journal of Personality and Social Psychology, 113(1), 1-33.

Vrij, A., Granhag, P. A., & Porter, S. (2010). Pitfalls and Opportunities in Nonverbal and Verbal Lie Detection. Psychological Science in the Public Interest, 11(3), 89-121.

Vrij, A., Fisher, R., Mann, S., & Leal, S. (2011). Lying in the Laboratory: Deceptive Behavior in Mock Crime and Deception Detection Training. International Journal of Psychology, 46(3), 193-199