Oxford
University Press îsal "Brain Rot" (Rizîna Mejî) weke Peyva Sala
2024an hilbijart. Ev hilbijartin piştî dengdaneke giştî ya du hefteyan pêk hat
ku tê de zêdetirî 37,000 kesan beşdar bûbûn.
Di kurdî de ‘rizîna
mejî’, "rizîn" tê wateya "genî bûn" yan "xerab-bûn",
û "mejî" jî tê wateya "brain" ku bala xwe dide ser serdema
dîjîtal a îroyîn û di navenda nîqaşên çandî û rewşenbîrî de cih digire, mohra
xwe li sala 2024an da.
Rizîna Mejî
weke xirabûna rewşa mejî yan ‘hiş’mendiya takekesekî tê pênasekirin. Ev têgeh
bi taybetî bandora xerckirina zêde ya naveroka kêm-kalîte ya medyaya civakî li
ser mejî rave dike. Oxford University Press diyar kir ku ev term di sala 2024an
de giringiyeke taybet bi dest xist, ji ber ku bêhtir bala mirovan kişand ser
zirarên belgekirina bêdawî û naveroka ku mejî sistkirî ye.
Çîroka Peyvê
Ev term cara
yekem di sala 1854an de, di kitêba "Walden" a Henry David Thoreau de
xuya bûye. Thoreau di vê kitêbê de bi rexneyeke tûj dipirse: "Dema ku
Înglistan hewl dide rizîna kartolan derman bike, çima hewl nade ku rizîna mejî
ya ku hê xirabtir û kuştîtir e, derman bike?"
Di roja me
de, ev peyv wateyeke nû wergirtiye û bi taybetî:
Xerckirina
zêde ya naverokên bêkêr ên li ser medyaya civakî
Sistbûna
hêza rexneyî ya mejî ji ber karanîna zêde ya platformên dîjîtal
Bandora neyînî
a belgekirina bêdawî li ser hişmendiyê
Giringiya
Hilbijartinê
Oxford diyar
dike ku hilbijartina vê peyvê balê dikişîne ser pirsgirêkeke giring a serdema
dîjîtal. Ev term, bi taybetî di nav nifşên nû de (Nifşên Z û Nifşên Alfa) dest
pê kir û paşê derbasî zimanê rojane yê giştî bû.
Di salên
borî de jî Oxford peyvên balkêş hilbijartibûn:
2023:
"rizz" (peyva ku tê wateya karizmatîk û balkêş bûnê)
2022:
"goblin mode" (rewşa derketina derveyî normên civakî)
2021:
"vax" (peyva sereke ya serdema pandemiyê)
Ev
hilbijartin nîşanî me dide ku civak bi kûrahî li ser bandora teknolojiyê û
medyaya civakî ya li ser jiyana me ya hişmendî difikire û ji vê yekê bi şik û
guman e.
Çima Tendirustiya Mejî (Brain Health)
"Rizîna
mejî" (Brain rot) ne têrmeke bijîşkî ye, lê diyardeyek rastîn e ku bi
bikaranîna medyaya civakî (social media) û dema li ser înternetê ve girêdayî
ye.
Dema zêde ya
li ser medyaya civakî bandorê li ser erkên mejî yên weke bîr (memory),
biryardayîn (decision-making) û tendirustiya derûnî (mental health) dike.
Her kes
dikare rojane li stratejiyên şiyanên mejî (brain skill strategies) veberhênanê
bike da ku li dijî rizîna mejî têbikoşe.
Baldariya li
ser sê aliyên tendirustiya mejî – fikr û raman (thinking), hestkirin (feeling)
û kirin (doing) - erka venasînî (cognitive function) diparêze.
Xalên Sereke
yên Tendirustiya Mejî di sala 2024an de
Gotûbêja li
ser tendirustiya mejî di salên dawî de zêde bûye, û 2024 jî ne cuda bû. Vê salê
gelek geşedanên giring çêbûn, di nav de zêdekirina veberhênana di sermayeya
mejî (brain capital) de, baldariya zêdebûyî ya li ser bandora jiyana rojane li
ser "dema tendirustiya mejî" (brain health span), û derketina
"rizîna mejî" weke mijarek giring. Ev têgeh, digel pênaseyên nû û geşedanên
nû, têgihiştina berfireh a tendirustiya mejî nîşanî me didin.
Têgihiştina Tendirustiya
Mejî
Tendirustiya
mejî bingeha tendirustiya me ya giştî ye, û bandorê li ser çawa em difkirin,
hîs dikin û di jiyana rojane de tevdigerin dike. Weke pênaseya gişgir
(holistic) a Rêxistina Tendirustiyê ya Cîhanê (World Health Organization), tendirustiya
mejî ji nebûna nexweşiyê wêdetir diçe û tendirustiya fizîkî, derûnî û civakî jî
dihewîne. Ev têgeh li ser tevlîbûn û geşedana berdewam a mejî di hemû qonaxên
jiyanê de tekez dike.
Digel ku
pênaseyeke gerdûnî ya tendirustiya mejî tune ye, piraniya çarçoveyan li dora sê
aliyên sereke dizîvirin: "fikirîn (raman), hîskirin û kirin." Ev alî
perspektîfeke pratîk pêşkêş dikin ji bo têgihiştin û optimîzekirina erka mejî.
Navenda Aşopiya
Tendirustiya Mejî (Virtual Brain Health Center) de, em tendirustiya mejî weke
çawa em dikarin mejiyên xwe di her temenî de optimîze bikin pênase dikin, ji
ber ku em bi awayekî berdewam bi rêya jiyana xwe, tevgerên xwe, adetên xwe û serpêhatiyên
xwe mejiyên xwe şikil û şemal didinê. Ev nêrîna gişgir a tendirustiya mejî,
hawîrdor û tevgerên me yên ku rasterast bandorê li ser jiyan û geşedana mejî ya
demdirêj dikin, vedihewîne.
Pênasekirina
Tendirustiya Mejî di Sê Aliyan de
Tendirustiya
mejî bi gelemperî bi sê aliyên bingehîn tê pênasekirin:
Fikr û Raman (Thinking): Ev alî
prosesên venasînî (cognitive processes) ên weke fêrbûn, bîr (memory),
çareserkirina pirsgirêkan û biryardayînê vedihewîne. Mejiyekî saxlem piştgiriya
zelalbûna hişmendî, proseskirina agahiyan a bi bandor û adaptebûnê dike.
Hestkirin (Feeling): Ev alî li ser aliyên hestiyarî
disekine, di nav de rêvebirina stresê, rêvebirina hestan û nûşiyan (resilience)
jî heye. Hevsengiya hestiyarî ji bo tendirustiya derûnî û rêvebirina astengiyên
jiyanê pêwîst e.
Kirin (Doing): Ev alî aliyê tevgerî yê tendirustiya
mejî temsîl dike - çawa fikir û hest vediguherin çalakiyan. Ev karên rojane,
çêkirina adetan û parastina jiyaneke bi bandor a ji bo mejî ya saxlem vedihewîne.
Têgeha
"rizîna mejî" van aliyan bi xirabkirina performansa venasînî
(cognitive performance), têkdana hevsengiya hestiyarî û astengkirina tevgerên
bi bandor ve dijwar dike. Bi demê re, rizîna mejî dibe sedema zehmetiyên bîrê,
bêorganîzebûnê, biryardayîna xirab û kêmbûna tendirustiya derûnî.
Yek ji
adetên zirardar ên ku beşdarî rizîna mejî dike "doomscrolling" e, ku
weke demeke zêde ya li ser lêgerîna nûçeyên acizker ên li ser înternetê tê
pênasekirin. Ev zêde-xwarina naveroka dîjîtal dikare şiyana me ya baldariyê,
proseskirina agahiyan û tevlîbûna fikirîneke bi wate asteng bike.
Xwarineke
Hişmend
Xwarina me
ne tenê xwarina fizîkî ye, lê her wiha naveroka ku em rojane dixwînin jî vedihewîne
- çi tiştê ku em temaşe dikin, guhdarî dikin an dixwînin be. Giring e ku em li
ser çawa em hem agahî û hem jî serpêhatiyên xwe digirin û li gorî wê bertek/refleks
nîşan didin. Çawa ku em xwarina xwe ya fizîkî kontrol dikin, divê em her wiha
binirxînin ka em ji aliyê hestiyarî û întellektûel ve çi distînin, ji ber ku ev
beşdarî tendirustî û erka me ya mejî ya giştî dibin.
5 Şîret ji
bo Pêşîlêgirtina Rizîna Mejî
Ji bo
têkoşîna li dijî bandorên xirab ên rizîna mejî, em dikarin stratejiyên ku tendirustiya
mejî xwedî dikin bipejirînin. Li vir pênc gavên pratîk hene ji bo kêmkirina
zêdebûna dîjîtal û parastina erka hişmendî û venasînî:
Demên Bêekran (Screen-Free Time) Plansaz Bikin: Demên
taybet ên di rojê de diyar bikin ku hûn ji teknolojiyê dûr bikevin û beşdarî
çalakiyên derveyî înternetê bibin.
Sînorên Demê (Time Boundaries) Deynin: Dema ku li
ser amûran tê derbaskirin sînordar bikin û "doomscrolling"a ne pêwîst
kêm bikin. Ji bo rêvebirina vê yekê, sepanên ku dema ekranê sînordar dikin
bikar bînin an jî mîhengên amûrê biguherin.
Beriya Xewê Ji Ekranê Dûr Bikevin (Unplug Before
Bedtime): Herî kêm saetek beriya xewê ji ekranan dûr bisekinin da ku hem kalîte û
hem jî dema xewa we baştir bibe.
Herêmên Bê-Teknolojî (Tech-Free Zones) Çêbikin: Di mal an
cihê xwe yê karî de hin herêm veqetînin ku li wir teknolojî nayê bikaranîn/destûrdan.
Ev yek têkiliyên hişmendtir û adetên saxlemtir teşwîq dike.
Paqijkirina Dîjîtal (Digital Detox) Biceribînin: Ji
înternetê û amûran çend saetan rojê dûr bisekinin. Bi derbasbûna demê re vê
demê dirêj bikin ji bo rojek tevahî, dawiya hefteyeke dirêj, hefteyek an jî
demeke diyarkirî. Vê demê ji bo tevlîbûna çalakiyên weke geşedana hobiyan,
kêfxweşiya xwezayê, xwendina kitêbekê û kêfxweşiyê bêtir bikar bînin.
Ev çalakî
piştgiriyê didin sê aliyên tendirustiya mejî - raman, hîskirin û kirinê - bi geşedana
venasînî (cognitive development), nûşiyana hestiyarî (emotional resilience) û
adetên saxlem (healthy habits). Bi pejirandina van stratejiyan, hûn dikarin
bandorên rizîna mejî kêm bikin û têkiliyeke hevsengîtir bi teknolojiyê re ava
bikin.
Encam
"Rizîna
mejî" ne têrmeke ku ji aliyê bijîşkî ve tê naskirin e, lê ew bûye
diyardeyek civakî ya zêdebûyî. Di destpêka vê mehê de, Oxford University Press
wê weke "xerabûna texmînî ya rewşa derûnî an jî întellektûel a takekesekî,
bi taybetî ji ber zêde-xwarina materyalên ne giring an jî ne asteng, bi piranî
ji naveroka li ser înternetê" pênase kir.
Têrm bi
taybetî bi metirsiyên derbarê bandorên platformên medyaya civakî yên weke
TikTok de bala mirovan kişand. Ev diyarde ku pirî caran weke "mejiyê TîkTok"
(TikTok brain) tê binavkirin, diyar dike ka hişyarkera dîjîtal (digital
stimulation) a berdewam çawa bandoreke neyînî li ser tendirustiya venasînî û derûnî
dike.
Çavkanî
Comments
Post a Comment