KERB (HATRED)

Kerb (nefret), di qada derûnnasiyê de weke hesteke aloz, girîft û domdar tê dîtin ku bandoreke giring li ser tevger, reftar, fikr û hizirkirina mirov dike. Di vê nivîsê de, em ê bi kurt û kurmancî vê hestê, bi çavkaniyên wê, bandorên wê û rêbazên serederîkirinê binirxînin. Bi vê yekê, em ê hewl bidin ku têgihiştina vê hesta dijwar fêm bikin û çarçoveya wê ya teorîk û pratîk diyar bikin.

Pênaseya Kerbê û Cihê Wê di Nav Hestan de

Di nav spektrûma hestên mirov de, kerb cihekî taybet digire. Ew ji hestên demkurt ên weke hêrs, bizdan û aciziyê cuda ye, ji ber ku xwedî taybetmendî û xusûsiyetên domdar û kûr e. Li gorî Teoriya Hestên Bingehîn ya Ekman, kerb ne di nav hestên bingehîn de ye, lê weke hesteke aloz û tevlihev tê nirxandin ku ji kombûna çend hestên bingehîn pêk tê.

Kerb dikare weke "hesteke neyînî ya domdar û bihêz a li hemberî takekesekî an komekê" were pênase kirin. Ev pênase giringiya domdarî û bihêzbûna vê hestê derdixe pêş. Cudahiya di navbera kerb û hêrsê de jî giring e; hêrs adeten demkurt e û dikare zû derbas bibe, lê kerb dikare demeke dirêj berdewam bike û bibe sedema fikr û raman û tevgerên neyînî yên domdar.

Binyada Derûnî-Zindewerî a Kerbê

Lêkolînên zanistî destnîşan dikin ku kerb bi çalakiya çend beşên mejî ve girêdayî ye. Di dema hestkirina bi kerbê de, çalakiya di amîgdala û korteksa prefrontal de zêde dibe. Amîgdala bi taybetî di naskirina tehdîdan û bertekan de rol dilîze, dema ku korteksa prefrontal berpirsyar e ji kontrolkirina hestan û biryardanê.

Ev çalakiya zêde di van beşên mejî de dibe sedema gelek veguherînên fîzyolojîk. Di nav van guherînan de zêdebûna lêdana dil, bilindbûna tansiyonê, zêdebûna xwêdanê û guherînên di hilm û bêhnstandinê de hene. Her wiha, kerb bandorê li ser pergala endokrîn jî dike. Di dema hestkirina bi kerbê de, asta hormonên stresê yên weke kortîzol û adrenalîn zêde dibe. Ev rewş dikare bibe sedema pirsgirêkên tendirustiyê yên weke zêdebûna giraniyê, kêmxewiyê, xemgîniyê û nexweşiyên domdar.

Pêvajoyên Hişmendî û Venasînî yên Têkildarî Kerbê

Derûnnasiya venasînî ronahiyê dixe ser pêvajoyên hiş û ramanê yên di bingeha kerbê de. Li gorî Teoriya Venasînî, kerb bi şemayên neyînî ve girêdayî ye. Ev şema dibin sedema çewtsaziyên venasînî û baweriyên bingehîn ên neyînî.

Di nav van çewtsaziyan de giştîkirina zêde, biçûkxistina erênî û mezinkirina neyînî, deqkirin û ramana reş-spî hene. Her wiha, baweriyên bingehîn ên weke "cîhan cihekî bêedalet e", "mirov bi giştî ne baş in" û "ez tim qurbanî me" jî di vê çarçoveyê de ne. Van çewtsazî û baweriyên bingehîn dibin sedema ku mirov bi awayekî neyînî li derdora xwe û kesên din binêre.

Çavkaniyên Derûnî-Civakî yên Kerbê

Kerb ji ber gelek sedemên derûnî-civakî peyda dibe. Di asta takekesî de, serpêhatiyên trawmatîk, kêmasiyên di xwerêzdariyê de û hestkirina bi bêhêziyê dibin sedemên sereke yên geşedana kerbê. Mekanîzmên berevaniyê yên weke veguherîn û cihguhêzî jî di vê pêvajoyê de rolek giring dilîzin.

Di warê malbatî de, şêwazên perwerdehiyê yên tund û modelên rolê yên neyînî dibin sedema geşedana kerbê. Kêmasiya hezkirinê û ewlehiyê di zaroktiyê de jî bandoreke giring li ser geşedana vê hestê dike. Zarokên ku di atmosfereke tund û ne ewle de mezin dibin, dikarin di siberojê de zehmetiyê bikişînin di rêvebirina hestên xwe de.

Hemanên civakî-çandî jî rolek mezin di geşedana kerbê de dilîzin. Cudahiyên nijadî/etnîkî û olî, newekheviyên aborî û pêşdarazî dikarin bibin sedema kerbê di nav komên cuda de. Her wiha, propagandaya medyayê jî dikare bibe amrazek ji bo zêdekirina vê hestê de. Di vê çarçoveyê de, rolên medyayê û rêxistinên civakî di belavkirina an jî kêmkirina kerbê de gelekî giring in.

Bandorên Kerbê li ser Civak û Tendirustiyê

Kerb ne tenê bandorê li ser rewşa derûnî ya takekesan dike, lê her wiha bandoreke kûr li ser tendirustiya fîzîkî û civakî jî dike. Lêkolîn nîşanî me didin ku kerbeke domdar dikare bibe sedema zêdebûna metirsiya nexweşiyên dil, lawazbûna pergala berevaniyê, pirsgirêkên xewê û zêdebûna metirsiya tûşbûna bi nexweşiyên din re.

Di asta civakî de, kerb dikare bibe sedema zêdebûna tundûtîjiyê û cudakariyê. Ev rewş dibe sedema kêmbûna hevkariya di navbera koman de û astengkirina pêvajoyên aştiyê. Di civakên ku kerb lê berbelav e de, geşedana civakî û aborî jî tê astenghkirin, ji ber ku hêz û qewet û çavkanî li şûna ku ji bo geşedanê werin bikaranîn, ji bo pevçûn û nakokiyan têne xerçkirin.

Rêbazên Serederîkirina bi Kerbê re

Ji bo serederîkirina bi kerbê re, gelek rêbaz û stratejî hatine geşkirin. Derûnterapî, bi taybetî Terapiya Reftarî-Venasînî û Terapiya Pejirandin û Pabendiyê, dikare bibe alîkar di veguherandina raman û reftarên neyînî de. Ev terapî balê dikişînin ser qebûlkirina hestan û geşkirina tevgerên erênî.

Perwerdehiya hestan jî rolek giring dilîze di serederîkirina bi kerbê re. Ev perwerde alîkariyê dide di naskirina hestan, rêvebirina wan û geşkirina hevdiliyê/empatiyê de. Teknîkên vehêsanê yên weke bêhnvedana kûr, medîtasyon û yoga jî dikarin bibin alîkar di kêmkirina bandorên fîzîkî yên kerbê de.

Di warê civakî de, geşkirina têkiliyên erênî di navbera endamên komên cuda de dikare bibe rêbazeke bibandor ji bo kêmkirina pêşdarazî û kerbê. Ev têkilî dikarin bibin sedema têgihiştina çêtir û geşkirina hevdiliyê di navbera koman de.

Kerb di Konteksta Civakî û Çandî de

Di çarçoveya berfirehtir a civakî û çandî de, kerb dikare bibe amrazek ji bo kontrola civakî û hêzê. Îdeolojiyên cuda dikarin kerbê bikar bînin ji bo mobilîzekirina koman li dijî hev û meşrûkirina kiryarên tundûtîjiyê. Di vê kontekstê de, rola medyayê û saziyên perwerdehiyê gelekî giring e.

Medya dikare hem di zêdekirina hem jî di kêmkirina kerbê de rolek giring bilîze. Nûçeyên neyînî û sensasyonel dikarin bibin sedema zêdebûna hestên neyînî, lê medyaya berpirsyar dikare bibe amrazek ji bo geşkirina têgihiştinê û lihevhatinê.

Pergala perwerdehiyê jî dikare bibe cihê ku kerb tê çandin an jî tê rakirin. Bernameya perwerdehiyê ya ku li ser aştî û lihevhatinê disekine dikare bibe amrazek ji bo kêmkirina kerbê di navbera komên civakî de. Di vê çarçoveyê de, geşkirina bernameya perwerdehiyê ya ku balê dikişîne ser nirxên hevpar û têgihiştina ji cudahiyan giring e.

Siberoja Lêkolînên li ser Kerbê

Ji bo têgihiştina kûrtir a kerbê û geşkirina stratejiyên serederîkirinê yên bibandortir, pêwîstî bi lêkolînên berdewam heye. Lêkolînên demdirêj dikarin alîkariyê bidin mirov di têgihiştina geşedana kerbê di dirêjahiya jiyana mirov de. Herwiha, lêkolînên çandî-berawirdî dikarin ronahiyê bidin ser cudahiyên çandî di derbirîn û serederîkirina bi kerbê re.

Encam

Kerb, weke hesteke aloz û domdar, bandoreke giring li ser tendirustiya takekesî û civakî dike. Têgihiştina ji mekanîzmên derûnî, zindewerî û civakî yên ku dibin sedema geşedana kerbê, ji bo geşkirina stratejiyên serederîkirinê pêwîst e. Bi lêkolînên berdewam û geşkirina rêbazên nû, em dikarin hêvî bikin ku em ê bibin xwedî amrazên çêtir ji bo rûbirûbûna bi vê hesta dijwar re.

Di encamê de, kerb weke hesteke aloz û domdar, hewcedarî bi têgihiştineke kûr û stratejiyên serederîkirinê yên bibandor heye. Bi geşkirina têgihiştina ji ‘xwe’ û kesên din û bi bikaranîna rêbazên guncaw, mirov dikare hêdî hêdî vê hestê kêm bike û jiyaneke aramtir û bextewar bijî. Ji bo civakeke ku kerb kêmtir lê heye, pêwîst e ku em li ser perwerdehiya hestan, geşkirina hevdiliyê û afirandina civakeke ku cudahiyan qebûl dike û qedr û qîmetê dide wan bisekinin.

Termê Sereke

·         Kerb (Hatred): Hesteke neyînî ya domdar û bihêz ku mirov ji takekesekî an komekê re hîs dike.

·         Derûnnasî (Psychology): Zanista lêkolîna mejî, hest û reftar

·         Amîgdala (Amygdala): Beşek ji mejî ku berpirsiyarê kontrolkirina hest û tirsa mirov e

·         Korteksa prefrontal (Prefrontal cortex): Beşa pêşîn a mejî ku berpirsiyarê biryardan û kontrolkirina hestan e

·         Şema (Schema): Modelên hiş û ramanê yên ku mirov bi wan dinyayê fêm dike

·         Trawma (Trauma): Serpêhatiyên ku birînên derûnî çêdikin

·         Pergala endokrîn (Endocrine system): Sîstema hormonên laş

·         Kortîzol (Cortisol): Hormona stresê

·         Adrenalîn (Adrenaline): Hormona ku di rewşên stres û tehdîdê de derdikeve

·         Pêşdarazî (Prejudice): Darazên neyînî ên berî naskirinê

·         Çewtsaziyên venasînî (Cognitive distortions): Xeletiyên di ramanê de

·         Hevdilî (Empathy): Hîskirina hestên kesên din

·         Xwe-rêzdarî (Self-esteem): Nirxa ku mirov dide xwe

·         Derûnterapî (Psychotherapy): Dermankirina pirsgirêkên derûnî

·         Terapiya Reftarî-Venasînî (Cognitive Behavioral Therapy): Terapiya ku li ser guherandina raman û reftaran disekine

·         Terapiya Pejirandin û Pabendiyê (Acceptance and Commitment Therapy): Terapiya ku li ser qebûlkirina rewşê û pêşveçûnê disekine

·         Cudakarî (Discrimination): Cihêkirina neheq a di navbera koman de

·         Meşrûkirin (Legitimization): Rewa û qanûnî nîşandana tiştekî

·         Mobilîzekirin (Mobilization): Organîzekirina komekê ji bo armancekê

·         Lêkolînên demdirêj (Longitudinal studies): Lêkolînên ku demeke dirêj dewam dikin

·         Lêkolînên çandî-berawirdî (Cross-cultural studies): Lêkolînên ku çandên cuda berawird dikin

·         Bîrdoziya Hestên Bingehîn (Basic Emotions Theory): Teoriya ku dibêje hin hest di hemû çandan de hene

·         Perwerdehiya hestan (Emotional education): Hînkirina nasîn û rêvebirina hestan

·         Bernameya perwerdehiyê (Curriculum): Plana perwerdehiyê ya sîstematîk

 

Çavkanî

Allport, G. W. (1954). The nature of prejudice. Addison-Wesley.

Beck, A. T. (1999). Prisoners of hate: The cognitive basis of anger, hostility, and violence. HarperCollins Publishers.

Ekman, P. (1992). An argument for basic emotions. Cognition & Emotion, 6(3-4), 169-200.

Fiske, S. T. (2005). Social cognition and the normality of prejudgment. In J. F. Dovidio, P. Glick, & L. A. Rudman (Eds.), On the nature of prejudice: Fifty years after Allport (pp. 36-53). Blackwell Publishing.

Goleman, D. (1995). Emotional intelligence. Bantam Books.

Halperin, E. (2008). Group-based hatred in intractable conflict in Israel. Journal of Conflict Resolution, 52(5), 713-736.

LeDoux, J. (2003). The emotional brain, fear, and the amygdala. Cellular and Molecular Neurobiology, 23(4-5), 727-738.

McEwen, B. S. (2007). Physiology and neurobiology of stress and adaptation: Central role of the brain. Physiological Reviews, 87(3), 873-904.

Patel, R., Spreng, R. N., Shin, L. M., & Girard, T. A. (2018). Neurocircuitry models of posttraumatic stress disorder and beyond: A meta-analysis of functional neuroimaging studies. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 90, 50-64.

Sacco, L. N., & Ismail, A. (2014). Social media and political polarization. Current Politics and Economics of the United States, Canada and Mexico, 16(3), 499.

Williams, D. R., & Mohammed, S. A. (2009). Discrimination and racial disparities in health: Evidence and needed research. Journal of Behavioral Medicine, 32(1), 20-47.