KOBANÊ Û DERÛNIYA BERXWEDAN Û NÛŞIYANÊ

 

(ceribandinek)

Di nav pêvajoyên dîrokî yên mirovahiyê de, nûşiyan û berxwedan wekî diyardeyeke derûnî, civakî û sîyasî her tim hebûye. Ji destpêka dîrokê heta îro, mirov li dijî zilm, bindestî, û kontrola hêzên zordar ber xwe dane. Lê derûniya nûşiyan û berxwedanê, wekî qadeke zanistî ya akademîk, hêj jî nû û geş tê vekolan. Ev qad ne tenê li ser mekanîzmeyên derûnî yên mirov di rewşên zordar de disekine, lê herwiha li ser têkiliya civakî, çandî, û sîyasî jî xebatê dike. Di vê nivîsê de, em ê li ser derûniya nûşiyan û berxwedanê, têgihên wê yên nû, û bandorên wê yên civakî û derûnî bisekinin.

Nûşiyan û Berxwedan

Nûşiyan û berxwedan ne tenê kiryareke fizîkî, lê herwiha pêvajoyeke derûnî ya gelek aloz û tevlihev e. Di nav civakan de, mirov bi awayên cuda nûşiyane û  li ber xwe dane. Carinan bi şer û çekdarî, carinan bi îtaetnekirin  û carinan jî bi xweparastineke derûnî.  Ev pêvajoyên cuda ne tenê bi awayên şerê fizîkî ve girêdayî ne, lê herwiha bi awayên derûnî û giyanî  ve jî têne ravekirin.

Frantz Fanon, derûnbijîşkê navdar ê Cezayîrî, îdia dikir ku nûşiyan û berxwedan ne tenê çalakiyeke sîyasî, lê herwiha pêvajoyeke derûnî ye. Li gorî wî, di rewşên bindestiyê de, mirov ne tenê li dijî kontrola derxweyî, lê herwiha li dijî kontrola navxweyî jî şer dikin. Fanon dibêje ku bindestî ne tenê bi awayekî fizîkî, lê bi awayekî derûnî jî bandorê li ser mirovên bindest dike. Ji ber vê yekê, berxwedan ne tenê li dijî hêzên derveyî, lê herwiha li dijî hêzên navxweyî jî pêk tê.

Di vê çarçoveyê de, nûşiyan û berxwedan dikarin wekî pêvajoyeke derûnî ya ku mirov bi xwe re û bi derdora xwe re têkilî dayîne were dîtin. Ev pêvajo ne tenê bi awayekî fizîkî, lê herwiha bi awayekî derûnî û giyanî jî tê ravekirin.

Derûniya Kobaniyê

Derûniya Kobaniyê di nav rewşeke dîrokî ya gelek aloz û tevlihev de pêş ket. Şoreşgerên kurd li Rojavayê Kurdistanê hewl dan/didin ku paradîgmayeke nû ya nûşiyan û berxwedanê ava bikin. Di vê qonaxê de, mirov dikare bibêje ku nûşiyan û berxwedana li Kobanê têgihiştineke    avakirin.

Di derûniya Kobanê de, mirov ne tenê wekî hebûneke pasîf, lê wekî çalakvanekî aktîf ên ku bi derdora xwe re têkilî deynin têne dîtin. Ev têgihiştin gelek cuda bû ji teoriyên reftarî yên ku mirov wekî amûrekî mekanîkî dinirxandin. Yek ji têgihên herî girîng ên derûniya Kobanê teoriya çalakiyê bû. Li gorî vê têgihê, reftarên mirov bi awayekî aktîf ji hêla çalakiyan ve tên nûjenkirin. Ev têgih îdia dike ku geşedana derûnî ne tenê bi pêvajoyên zindewerî, lê bi awayekî berfireh bi çalakiyên civakî, zimanî û çandî ve tê diyarkirin.

Di vê çarçoveyê de, derûniya Kobanê wekî têgihiştineke nû ya derûnî û giyanî tê dîtin. Ev têgihiştin ne tenê li ser teoriyên derûnî, lê herwiha li ser pratîkên civakî û sîyasî jî disekine.

Mekanîzmayên Derûnî yên Nûşiyan û Berxwedanê

Di rewşên zordar de, mirov mekanîzmeyên cuda yên nûşiyan û berxwedanê bi kar tînin. Ev mekanîzmeyên cuda bi hêmanên derûnî, civakî û çandî ve girêdayî ne. Hinek mirov bi awayekî pasîf û tebatî nûşiyan û berxwedanê dikin. Ew xwe vedişêrin, îtaet nakin, an jî bi awayekî veşartî îtiraz dikin. Hinek din jî bi awayekî çalak û aktîf tevdigerin, rûbirûyî zilmê dibin û dixwazin rewş vebiguherînin.

Di derûniya Kobanê de, ev mekanîzmeyên derûnî bi awayekî berfireh û tevlihev têne vekolan. Mirov dikare bibêje ku di vê rewşê de, berxwedan ne tenê bi awayekî fizîkî, lê herwiha bi awayekî derûnî jî pêk tê. Ev yek dihêle ku mirov bi awayekî aktîf li dijî zilmê radibe û xwe wekî çalakvanekî şoreşger bibîne.

Ji bo mînak, di şerê Kobanê de, gelê kurd ne tenê bi çek û şerê fizîkî, lê herwiha bi awayekî derûnî jî berxwedan daye. Ev berxwedana derûnî bi hêmanên wekî bawerî, hestên hevpar û xweparastina nasnameyê ve girêdayî bû. Di vê rewşê de, mirov dikare bibêje ku berxwedan ne tenê kiryareke fizîkî, lê herwiha kiryareke derûnî û giyanî bû.

Bandorên Civakî yên Nûşiyan û Berxwedanê

Nûşiyan û berxwedan wekî amûreke taybet di guherînên civakî de tê dîtin. Ji tevgerên rizgariya netewî bigire heta bizavên sivîl, nûşiyan û berxwedan roleke sereke di veguherînên civakî de dilîze. Paulo Freire, pedagogê Brazîlî, îdia dikir ku perwerdehî dikare wekî amûrekî ji bo nûşiyan û berxwedanê were bi kar anîn. Li gorî wî, hişmendîkirina civakî û perwerdehî dikarin çekên herî watedar bin di nûşiyan û berxwedanê de.

Vîgotskî û hevalên wî rola ziman di geşedana venasînî (kognitîf) de gelek pêwîst ditîtin. Ew li ser vê baweriyê bûn ku ziman ne tenê amûrek ji bo têkiliyê, lê herwiha amûrek ji bo geşedana hizirkirinê ye. Li gorî wan, zarok bi rêya têkiliyên civakî û ziman dest bi xwemalî û strûktukirina hizirkirina xwe dikin. Ev têgihiştin gelek cuda bû ji teoriyên berê.  Wan îdia dikirin ku her civak û çand dikare bandoreke taybet li ser geşedana derûnî bike. Di vê çarçoveyê de, ziman û çanda civakî roleke bingehîn di geşedana venasînî û hişmendî de dilîzin.

Di derûniya Kobanê de, ev têgihiştin bi awayekî berfireh têne sepandin. Ji bo mînak, di nav gelê Kurd de, ziman û çand wekî amûreke berxwedanê têne dîtin. Bi parastina ziman û çanda xwe, gelê kurd ne tenê nasnameya xwe diparêze, lê herwiha bi awayekî derûnî jî berxwedan dide.

Encamên derûnî yên nûşiyan û berxwedanê

Nûşiyan û berxwedan bandoreke aloz û tevlihev li ser derûniya mirov dike. Di destpêkê de, ev dikare stres, trawma û krîzên derûnî çê bike. Lê di encamê de, nûşiyan û berxwedan dikare hesteke azadî, xwebawerî û hêvîyê çê bike. Di nav rewşên zordar de, mirov dixwazin nasnameyên xwe biparêzin û îspat bikin. Ev pêvajo ne tenê kiryareke derûnî, lê herwiha kiryareke civakî û sîyasî ye.

Piştî 26.01.2015an, teorî û metodên zanistî dê bê veguherandin. Ew ê bibe çavkaniyeke girîng ji bo derûnasên cîhanê. Derûniya Kobanê ne tenê qutaxeke zanistî ye, lê herwiha têgeheke nû ya derûnî û venasînî (kognitîf) ye. Ew bi teorî, metodolojî, û têgihên xwe yên aloz û tevlihev gelek cuda bûn ji derûnasiya berê. Têgiheke nû pêş xist ku mirov wekî mirovên çalak û şoreşgerên aktîf ên di nav konteksta civakî û dîrokî de dinirxînin.

Encam

Derûniya nûşiyan û berxwedanê qadeke aloz û tevlihev e ku li ser mekanîzmeyên derûnî yên mirov di rewşên zordar de disekine. Ew dixwaze têbigihijê ka mirov çawa li dijî zilm û kontrolê radibin, nasnameyên xwe diparêzin û guherînên civakî pêk tînin. Ew bi teorî, metodolojî, û têgihên xwe yên aloz û tevlihev gelek cuda bûn ji derûnnasiya berê. Têgiheke nû pêş xist ku mirov wekî mirovên çalak û şoreşgerên aktîf ên di nav konteksta civakî û dîrokî de dinirxînin.

Ev nivîs bi awayekî kurt û hûrgilî derûniya nûşiyan û berxwedanê, têgihên wê yên nû, û bandorên wê yên civakî û derûnî rave dike. Herwiha, ew li ser teorî û metodên zanistî yên nû yên ku ji derûniya Kobanê derdikevin jî disekine. Di dawiyê de, em dikarin bibêjin ku derûniya nûşiyan û berxwedanê ne tenê qadeke zanistî ye, lê herwiha têgeheke nû ya ku mirov bi awayekî aktîf û şoreşger li ser xwe û çevdora xwe disekine.

Termên sereke

 

1.      Nûşiyan (Resistance): Di nav civakê de li hember neheqî û zordariyê sekinîn û bertek nîşandan. Têgeheke ku bandor û helwesta aktîf a civakê diyar dike.

2.      Berxwedan (Struggle): Têkoşîna li dijî zilm û zordariyê. Ji nûşiyanê hinekî cuda ye, ji ber ku ev bêtir çalakî û tevgerên fizîkî jî di nav de digire.

3.      Derûnnasî (Psychology): Zanista ku li ser hiş, hest û tevgerên mirovan lêkolîn dike.

4.      Venasînî (Cognitive): Pêvajoyên hiş ên wek bîrkirin, hînbûn û biryardanê.

5.      Çalakvan (Activist): Kesên ku bi awayekî aktîf beşdarî tevgerên civakî dibin.

6.      Hişmendî-kirin (Consciousness-raising): Pêvajoya hişyarkirina civakê li ser pirsgirêk û mafên wan.

7.      Xwemalî (Internalization): Pêvajoya ku mirov nirx û ramanên derveyî digire nav xwe û dike malê xwe.

8.      Strûkturkirin (Structuring): Avakirina pergal û rêbazên nû yên hizirîn û tevgerê.

9.      Nasname (Identity): Taybetmendiyên kesayetî û civakî yên ku mirov ji yên din cuda dike.

10.  Têgihiştin (Understanding/Comprehension): Fêmkirin û şîrovekirina rûdanan û têgehan.

11.  Paradîgma (Paradigm): Modeleke fikrî ya ku rê nîşanî lêkolîn û têgihiştinê dike.

12.  Trawma (Trauma): Birîndariya derûnî ya ku ji rûdanên dijwar çêdibe.

13.  Têkilî (Relationship/Connection): Pêwendî û danûstandinên di navbera mirovan û rûdanan de.

14.  Mekanîzm (Mechanism): Rêbaz û pergalên ku mirov bi kar tînin ji bo xwe li hember zehmetiyan biparêzin.

15.  Pêvajo (Process): Qonax û gavavêtinên berdewam ên di nav demê de.

16.  Bindestî (Oppression): Rewşa ku tê de maf û azadiyên mirovan tên binpêkirin.

17.  Zordar (Oppressor): Kesên ku hêz û desthilatê bi awayekî neheq bi kar tînin.

18.  Civakî (Social): Tiştên ku bi civak û têkiliyên nav civakê ve girêdayî ne.

19.  Giyanî (Spiritual): Aliyê manewî û ruhî yê mirov û têkoşînê.

20.  Şoreşger (Revolutionary): Kesên ku ji bo guherînên bingehîn di civakê de têdikoşin.