TRAWMAYA KOÇBERIYÊ

Destpêk

Koçberî û penaberî di sedsala 21an de bûne yek ji kêşe û pirsgirêkên herî taybet ên cîhanê. Kurd û Kurdistan jî ji ber dîroka xwe ya bi şer, zordarî û polîtîkayên neteweyî yên dijminane, bi awayekî zor û zûrî bi vê gelemşeyê re rû bi rû ne. Ji komkujiya Dêrsim û Geliyê Zîlan heta êrîşên DAIŞê û êrîşên dewleta Tirk, kurd gelek caran neçar mane ku ji warên xwe derkevin û li welatên din bibin penaber û pêleber û kon û komikên xelkê bicivin. Me jî xwest bi vê nivîsê, bi taybetî li ser rewşa kurdan, trawmaya koçberiyê û bandorên wê yên derûnî û civakî li gorî çavkaniyên dinyayê vebikole û çareseriyên guncan pêşkêş bikin.

 

Rewşa kurd û Kurdistanê

Kurdistan, ji ber dîroka xwe ya bi şer û zordarî, bûye cihê koçberiyên mezin. Li gorî daneyên UNHCRê, di sala 2023an de, bi qasî 2 milyon kurd wekî penaber li derveyî welatên xwe dijîn. Ev rewş, bi taybetî li Rojavayê Kurdistanê û Bakurê Kurdistanê, bi awayekî zêde xuya dibe. Ji ber êrîşên leşkerî yên Tirkiyeyê li ser Rojava û êrîşên DAIŞê, gelek kurd neçar mane ku ji mal û warên xwe derkevin û li çar aliyên cîhanê belavbibin.

 

Trawmaya koçberiyê û kurd

Trawmaya koçberiyê ji bo kurdan bi taybetî dijwar e, ji ber ku ev trawma ne tenê bi windakirina mal û waran re, lê bi windakirina nasnameya neteweyî û çandî jî re têkildar e. Van der Kolk (2014) destnîşan dike ku trawmaya koçberiyê ji bo kurdan bi awayekî girêkî e, ji ber ku ew bi trawmayên berdewam ên şer û zordarî re jî rû bi rû ne. Lêkolînên Silove (2013) jî nîşanî me didin ku kurd bi trawmaya girêkî re dijîn, ku ev trawma ji ber rûdanên trawmatîk ên dubare û berdewam peyda dibe.

Ji bo kurdan, koçberî ne tenê tê wê wateyê ku mirov ji warê xwe dûr dikeve, lê herwiha tê wê wateyê ku mirov ji çanda xwe, zimanê xwe û dîroka xwe jî dûr dikeve. Ev yek dibe sedema qeyran û qrîzeka giran û kûr a nasnameyê ku bandoreke mezin li ser saxlemî û tendirustiya derûnî ya kurdan dike.

Bandora li ser zarok û ciwanên kurd

Zarok û ciwanên kurd yên koçber û penaber bi arîşe û pirsgirêkên giran re rû bi rû ne. Li gorî lêkolîna Steel û hevkarên wî (2019), zarokên kurd yên penaber bi kêşe û girîftên perwerdehî, tendirustî û geşedana civakî re rû bi rû ne. Ev zarok gelek caran bi gelemşeyên zimênî, qeyran û qrîza nasnameya çandî û kêmasiya piştgiriya civakî re dijîn. Ji ber koçberiya bi darê zorê, zarokên kurd bi awayekî zêde bi pirsgirêkên derûnî yên wekî NSPT (Nexweşiya Stresê ya Piştî Trawmayê), depresyon û anksiyeteyê re rû bi rû ne.

Zarokên kurd yên koçber gelek caran di navbera çanda malbatê û çanda welatê mêvandar de dimînin. Ev rewş dibe sedema arîşe û pirsgirêkên nasnameyê ku di warê perwerdehî û geşedana civakî de jî bandoreke neyînî çêdike/dihêle. Ji bo zarokên kurd, ziman û çanda kurdî gelek girîng in, lê di welatên mêvandar de ev çand û ziman gelek caran nehatine parastin û piştgirîkirin.

 

Rêbazên dermankirinê û pêşniyarên stratejîk

Ji bo dermankirin û çareseriya trawmaya koçberiyê li ser kurdan, divê rêbazên dermankirinê bi awayekî çandî-peljen û tevgir û gişgir bin. Van der Kolk (2019) pêşniyar dike ku terapiya reftarî-venasînî (CBT) û terapiya çandî-peljen dikarin ji bo kurdan bibin alîkar. Ji ber ku kurd bi çandeke taybetî û dîrokeke dijwar re dijîn, divê çareserî û dermankirin li gorî vê taybetiyê were sazkirin û plankirin.

Lêkolînên Rousseau û hevkarên wî (2021) jî nîşan didin ku terapiya bi çanda peljen ji bo kurdan encamên baştir dide, ji ber ku ev rêbaz çanda kurdan û trawmaya wan a taybetî li ber çavan digire. Di vî warî de, karkirina bi wergerên kurd û terapîstên ji çanda kurdan jî dikare bibin alîkar.

 

Rola civakê û siyasetê di dermankirin û întegrasyonê de

Civak û siyaset di dermankirin û întegrasyona kurdan de roleke watedar dilîzin. Li gorî Miller û hevkarên wî (2022), divê welatên mêvandar bernameyên întegrasyonê yên berfireh pêk bînin, ku di nav de xizmetên tendirustiya derûnî, perwerdehiya zimênî û piştgiriya civakî hebe. Ji bo kurdan, divê ev bernameyên întegrasyonê bi awayekî çandî-peljen bin ku nasnameya kurdan û çanda wan li ber çavan bigirin.

Ji bo serkeftina van bernameyan, divê welatên mêvandar û rêxistinên navneteweyî bi hev re bixebitin. Di vî warî de, perwerdehiya pisporên tendirustiya derûnî, geşkirina xizmetên derûncivakî û piştgiriya çandî-peljen ji bo kurdan gelek watedar in.

 

Encam

Trawmaya koçberiyê ji bo kurdan mijareke pir taybet û girêkî e. Ji bo çareserkirina vê pirsgirêkê, divê hem pisporên tendirustiya derûnî, hem dewlet, hem jî rêxistinên navneteweyî bi hev re bixebitin. Ji bo siberojê, ev pêşniyar tên kirin:

Dewlet û rêxistinên navneteweyî divê bêtir bûdce ji bo xizmetên tendirustiya derûnî yên çandî-peljen veqetînin.

Bernameyên taybet ji bo zarok û ciwanên kurd ên koçber û penaber divê bên geşkirin.

Perwerdehiya pisporên tendirustiya derûnî di warê trawmaya koçberiyê û çanda kurdan de divê bê berfirehtir kirin.

Lêkolînên berfirehtir li ser bandora demdirêj a koçberiyê li ser civaka kurdan divê bên kirin.

Bernameyên întegrasyonê yên civakî divê bên xurtkirin û berfirehtir kirin, bi taybetî ji bo kurdên koçber û penaber.

 

Çavkanî

 

Bhugra, D. (2020). Migration and mental health. Oxford University Press.

Herman, J. L. (2015). Trauma and recovery: The aftermath of violence. Basic Books.

Miller, K. E., & Rasmussen, A. (2017). The mental health of civilians displaced by armed conflict. Epidemiology and Psychiatric Sciences

Van der Kolk, B. (2019). The developmental impact of childhood trauma. Journal of Traumatic Stress.

 

Termên sereke

 

Trawma (Trauma): Ziyaneke derûnî ye ku ji ber rûdaneke dijwar an serpêhatiyeke neyînî peyda dibe. Di koçberiyê de, ev dikare ji ber şidet, koçberiya bi darê zorê an windakirina mal û kesên nêzîk çêbibe.

NSPT - Nexweşiya Stresê ya Piştî Trawmayê (PTSD - Post-Traumatic Stress Disorder): Rewşeke derûnî ye ku piştî rûdaneke trawmatîk peyda dibe. Nîşaneyên wê: xewnên xirab, bîranînên dijwar, tirsa berdewam û hwd.

Anksiyete (Anxiety): Rewşa fikar û tirsê ya zêde ku bandorê li ser jiyana rojane dike. Di nav koçberan de gelek caran tê dîtin.

Terapiya Reftarî-venasînî (CBT): Cureyeke terapiyê ye ku li ser guherandina ramanên neyînî û tevgerên ne baş dixebite. Rêbazeke sereke ye di çareserî û dermankirin û başkirina trawmayê de.

Întegrasyon: Prosesa ku koçber di nav civaka nû de cih digirin û dibin beşek jê. Ev têgeh hem aliyê çandî, hem civakî û hem jî aborî vedihewîne.

Terapiya Çandî-Peljen: Cureyeke terapiyê ye ku taybetmendiyên çandî yên nexweş li ber çav digire û li gorî wê tê plankirin.

Koçberiya Mecbûrî: Rewşa ku mirov ji ber sedemên weke şer, zordarî, xizanî an rewşên din ên xeternak neçar dimînin ku ji welatê xwe koç bikin.

Şoka Çandî: Rewşa stresê ya ku ji ber rûbirûbûna bi çandeke nû re peyda dibe. Dema mirov dikeve nav civakeke bi temamî cuda, ev rewş peyda dibe.

Trawmaya Girêkî: Cureyekî trawmayê ye ku ji ber rûdanên trawmatîk ên berdewam û dubare peyda dibe. Di prosesa koçberiyê de gelek caran tê dîtin.

Adaptasyon: Prosesa ku mirov xwe li gorî rewş û mercên nû saz dike û bi wan re têkildar dibe.

Depresyon: Nexweşiya xemgîniyê ya kûr ku dikare bandoreke neyînî li ser hemû jiyanê bike.

Nasnameya Çandî: Hesta girêdayîbûna mirov bi çand, ziman, dîrok û nirxên civaka xwe re.

Piştgiriya Civakî: Hemû cure alîkarî û piştgiriyên ku ji aliyê civak, sazî û dezgehan ve tên pêşkêşkirin.

Tendirustiya Derûnî: Rewşa saxlemiya derûnî ya mirov ku hem aliyê hestî hem jî aliyê ramanî vedihewîne.

Tevgir û gişgir: Nêzîkatiyeke ku li şûna tenê beşekê, hemû pergal û têkiliyên di navbera wan de li ber çavan digire.