TÊGIHIŞTIN Û TÊGEHÊN DERÛNNASIYÊ DI KURDÎ DE

(ceribandinek)

Destpêk

Di deryaya kûr a ramanên mirovahiyê de, derûnnasî (psychology) bûye yek ji zanistên herî bingehîn û bandorker ên sedsala bîstan. Ev zanist, hewla têgihiştina tevger, raman, hest û nestên mirov dide. Armanca vê nivîsa me jî ew e ku girêk, alozî, kompleks û tevliheviyên derûniya mirov bi zimanê kurdî bide nasîn û şîrove bikin.

Di vê rêwîtiya derûnnasiyê de, em ê li ser gelek aliyên curbecur ên derûna mirov bisekinin. Em ê bi derûna zoq û doq, bi hizneke veşartî, bi bîranînên şûm û bi êş û janên derûnî re rû bi rû bimînin. Herwiha em ê hewl bidin ku mirov bi awirên kûr û zanistî li ser van mijaran hûr bibin. Ev nivîs dê alîkariya me bike da ku em têbigihêjin ka çima mirov weke xwe tevdigere, hizir dike, hest dike û çawa veguherînên erênî di jiyana xwe de pêk tîne.

Girêkên Odîpal û Elektra

Qonaxa odîpal (oedipal period) di geşedana zarokan de qonaxeke diyarker û watedar e. Di vê qonaxê de ku bi gelemperî di navbera 3-6 saliyê de pêk tê, zarok girêka odîpal (oedipal complex) an jî girêka odîpûs (oedipus complex) dijîn. Ev têgehên taybet ji aliyê Sigmund Freud, damezrînerê derûnşîkariyê (psychoanalysis) ve, hatine geşedan û têkiliyên zarokan bi dê û bavên wan re di asteke berfireh de şîrove dikin.

Li gorî Freud, di vê qonaxê de zarokên kur meyleke hestî û seksî ji bo diya xwe didin nîşandan û hesteke dijberiyê ji bo bavê xwe pêş dixin ku ev yek weke girêka odîpal tê binav kirin. Ev têgeh ji çîroka Odîpûs ya Yewnanî tê ku di wê çîrokê de Odîpûs, bêyî ku bizanibe, bavê xwe dikuje û bi diya xwe re dizewice.

Girêka neyînî ya odîpûs jî cureyekî din ê vê girêkê ye ku tê de zarok meyleke hestî û seksî ji bo bavê xwe û hesteke dijberiyê ji bo diya xwe didin nîşandan. Odepîzm jî têgeheke girêdayî vê mijarê ye û behsa hêz û şiyanên din ên vê girêkê dike.

Girêka Elektra û Têkilîdariya bi Girêka Odîpal re

Girêka elektra (electra complex) têgeheke ku ji aliyê derûnnasê navdar Carl Gustav Jung ve hatiye geşkirin û geşedan. Ev têgeh behsa têkiliya hestî û seksî ya keçan a bi bavên wan re û dijberiya bi dayika xwe re dike. Ev girêk ku navê xwe ji lehengê Elektra ya efsaneyên Yewnanî distîne, bi taybetî di qonaxa geşedana keçan de derdikeve holê.

Girêka elektra û girêka odîpal du aliyên heman rastiyê ne, lê bi awayekî cuda xwe didin der. Herdu girêk jî di qonaxa geşedana zarokan a girîng de cih digirin û bandoreke mezin li ser geşedana kesayetî û têkilî-danîna civakî ya zarokan dikin.

Girêka Eziyê û Derûnşîkarî

Girêka eziyê (Ego complex) têgeheke girîng e ku behsa aloziyên di eziyê (ego) mirov de dike. Li gorî bîrdoziya Freud a navdar, kesayetiya mirov ji sê beşên bingehîn pêk tê ku bi hev re di nav lihevhatinekê de ne: Nizmezî (id), ezî (ego) û bilindezî (super ego).

Nizmezî beşa herî bingehîn û kevneşopî ya kesayetiyê ye ku hewcedariyên bingehîn û hestên seksî yên mirov di xwe de vedihewîne. Ezî, beşa ku li ser rastiyê disekinîn e û hewl dide ku daxwazên nizmeziyê li gorî rastiyan û normên civakî bi rê ve bibe. Bilindezî jî weke wijdana mirov tê dîtin û behsa exlaq, normên civakî û dêûbavantiyê dike.

Di vê çarçoveyê de, ezî hewl dide ku di navbera nizmezî û bilindeziyê de hevsengî û hevrêkiyê çêbike. Lê dema ku ev hevsengî têk diçe, girêka eziyê derdikeve holê û dikare bibe sedema gelek kêşeyên derûnî.

Derûnşîkarî û Rêbazên Wê

Derûnşîkarî (psychodynamic), rêbazeke girîng a derûnnasiyê ye ku ji aliyê Freud ve hatiye geşedan û balkêşiya xwe dide ser bîra nepenî, agahiyên veşartî û bandora wan li ser jiyana niha ya mirov. Di vê çarçoveyê de, derûnşîkarî behsa wan agahiyan dike ku di bîra nepenî de hatine veşartin û bandoreke mezin li ser tevger, biryar û jiyana mirov dikin.

Di çarçoveya derûnşîkariyê de, mekanîzmaya berevaniyê (defense mechanisms) têgeheke girîng e. Ev mekanîzma hêz û şiyana derûna mirov a parastina xwe li hember êş, tirs, xemgînî û hestên neyînî yên din e. Bergirî (resistance) jî tê maneya astengiyên ku di pêvajoya tedawiyê de derdikevin holê û dikarin bibin sedema têkçûna tedawiyê.

Mirin û Derûniya Mirinê

Tirsa ji mirinê (fear of death) û anksiyeteya mirinê (death anxiety) rewşên derûnî ne ku mirov li hemberî mirinê ku yek ji rastiyên herî mezin ên jiyanê ye, hîs dike. Ev tirs û anksiyete ku bi taybetî di civakên nûjen de zêdetir derdikeve holê, dikare bibe sedema sawa mirinê (death phobia) ku tê maneya tirseke mezin û daîmî ya ji mirinê.

Derûniya mirinê (Psychology of Death) û mirin û derûniya mirinê (Psychology of dying) beşên girîng ên derûnnasiyê ne ku li ser diyardeya mirinê û bandora wê li ser derûna mirov disekinîn. Ev beş bi taybetî hewl didin ku têbigihêjin ka çima mirov ji mirinê ditirse û çawa mirov dikare bi vê tirsê re têkeve têkiliyê.

Têgihiştina Mirinê û Tabûya Mirinê

Têgihiştina mirin û windabûnê (understanding death and loss) û mirin û têgihiştina mirinê (understanding death and dying) hewla şîrovekirina wateya mirinê di jiyana mirov de ne. Ev têgeh hewl didin ku di çarçoveyeke derûnî de li mirinê binêrin û wateya wê ya ji bo mirovan şîrove bikin.

Tabûya mirinê (death taboo) jî nîşanî me dide ka çawa mirin di gelek civakan de weke mijareke qedexe tê dîtin û nayê axaftin. Ev tabû dikare bibe sedema tirseke mezin û nebihîstî ya ji mirinê, çimkî mirov nikare di derbarê mirinê de biaxive û vê yekê bi awayekî derûnî çareser bike.

Nesta Mirinê û Daxwaza Mirinê

Nesta mirinê (death instinct), têgeheke girîng e ku di bîrdoziya Freud de cih digire û behsa meyla mirov a ber bi mirinê ve dike. Li gorî Freud, di derûna mirov de du nestên bingehîn hene: Nesta jiyanê (life instinct) û nesta mirinê. Nesta mirinê ku weke Thanatos jî tê zanîn, behsa daxwaza mirov a vegerîna ber bi rewşa nebûnê ve dike.

Daxwaz û hêviya mirinê (death wish) jî têgeheke derûnî ye ku dema mirov jiyanê weke barekî giran dibîne û carinan daxwaza mirinê dike. Ev daxwaz ku dikare di rewşên depresyonê de zêdetir derkeve holê, dikare bibe sedema gefa xwekuştinê.

Derûniya Tendirustiyê û Lihevhatinê

Derûniya tendirustiyê (psychology of health) beşeke girîng a derûnnasiyê ye ku têkiliya navbera rewşa derûnî û tendirustiya fîzîkî ya mirov lêkolîn dike. Ev beş, bi taybetî li ser bandora stres, hêrs, tirsa berdewam û depresyonê li ser nexweşî û tendirustiyê disekinîn. Ev têgeha taybet, rê li ber geşedana gelek rêbazên baş ên tedawiyê vedikin.

Di vê kontekstê de, mirov dikare behsa rewşa edilandî (adjusted) û derûniya edilî bike. Ev têgeh nîşanî me didin ka çawa mirov dikare xwe li gorî şert û mercên jiyanê adapte bike û bi wan re were hevsengiyeke erênî.

Derûniya Lihevhatî û Girîngiya wê

Derûniya lihevhatî (psychological adjustment) têgeheke watedar e ku nîşanî me dide ka çawa mirov dikare xwe li gorî şert û mercên jiyanê adapte bike. Ev têgeh ku di derûnnasiya nûjen de cihekî girîng digire, behsa hêz û şiyana mirov a adaptasyonê û lihevhatinê dike.

Mirovên ku derûniya wan lihevhatî ye, dikarin bi awayekî baştir bi stres, trajedî û rûdanên xirab re rû bi rû bimînin. Ev kesên ku hêz û şiyana wan a nûhîtop û nûşiyanê (resilience) bilind e, dikarin ji van rûdanên xirab dersên baş derxin û wate û hêviyê di jiyanê de bibînin.

Nêrîna Derûnî û Kêliya Derûnî

Nêrîna derûnî (psychological aspect) aliyê derûnî yê her tiştî ye û behsa hest, raman, tevger û reftarên din ên aliyên derûnî dike. Ev nêrîn ku di her qadê de xwe dide der, dikare bibe bingeh ji bo têgihiştina mirov a di derbarê xwe û dinyayê de.

Kêliya derûnî (psychological moment) jî behsa girîngiya demê di pêvajoyên derûnî de dike. Ev têgeh nîşanî me dide ka çawa hin kêlî ji bo geşedana derûnî girîng in û dikarin bibin sedema veguherîneke mezin di derûna mirov de.

Derûniya habûranê (hurricane psychology) jî têgeheke balkêş e ku dikare bibe sembola rûdanên xirab ên di jiyana mirov de. Ev têgeh nîşanî me dide ka çawa rûdanên xirab dikarin weke habûrana heriştek li ser derûniya mirov çêbikin û bibin sedema kêşeyên derûnî yên curbecur.

Rêbazên Derûnnasiyê

Reftargerî û Venasînî

Reftargerî (behavioral) rêbazeke girîng a derûnnasiyê ye ku behsa girîngiya reftar û tevgerên dîtbar dike. Ev rêbaz ku ji aliyê B.F. Skinner û John B. Watson ve hatiye geşedan, dibêje ku her tevgera mirov encama fêrbûn û şertbûnê ye.

Reftargerî bi taybetî li ser diyardeyên dîtbar disekinîn û hewl dide ku çareseriyên pratîk ji bo kêşeyên derûnî peyda bike. Rêbazên weke şertbûna operant (operant conditioning) û şertbûna klasîk (classical conditioning) di çarçoveya vê rêbazê de cih digirin.

Venasînî an jî marîfî (cognitive) jî rêbazeke girîng a din e ku giraniyê dide ser hizr û ramanên mirov. Ev rêbaz ku bi taybetî ji aliyê Aaron Beck ve hatiye geşedan, dibêje ku pirsgirêkên derûnî encama ramanên xirab û şaş in. Rêbaza dûçarhiştin (exposure) û vefêrkirin (retraining) jî di çarçoveya vê rêbazê de cih digirin.

Mirovgerî û Bûngerî

Mirovgerî (humanistic) û bûngerî (existential) du rêbazên taybet ên derûnnasiyê ne ku di navbera salên 1950 û 1960î de derketine holê. Mirovgerî ku ji aliyê Abraham Maslow û Carl Rogers ve hatiye geşedan, li ser potansiyelên mirovî, azadî û şiyana xwe-pêşketin (self-actualization) disekine.

Li gorî vê rêbazê, mirov bi xwezaya xwe baş e û xwedî potansiyeleke mezin e ku dikare were geşedan. Ev rêbaz, bi taybetî li ser hestên erênî weke hezkirinê, dilovanî û hevgirtinê disekinîn.

Bûngerî jî ku ji aliyê Rollo May, Irvin Yalom û Viktor Frankl ve hatiye geşedan, balê dikişîne ser wateya jiyanê û berpirsiyariyê. Ev rêbaz, dibêje ku mirov bi tenê ye û divê bi xwe biryara wateya jiyana xwe bide. Bûngerî, di heman demê de, hewl dide ku têbigihêje ka çawa mirov dikare bi rastiyên weke mirinê, tenêtiyê û bêwatebûnê re rû bi rû bimîne.

Xwe-nasîn û Xwe-haydarî

Xwe-zanîn û Xwe-nasîn

Xwe-zanîn (self knowledge) û xwe-nasîn (self-acquaintance) têgehên watedar ên derûnnasiyê ne ku behsa hêz û şiyana mirov a naskirina xwe dikin. Ev têgeh ku di gelek rêbazên derûnnasiyê de cih digirin, dibêjin ku mirov dikare bi rêya têgihiştina xwe, jiyaneke baştir û bextewar bijî.

Xwe-aşnayî an jî xwe-hişmendî (self-awareness) nîşanî me dide ka çiqasî mirov hay ji xwe heye û xwe nas dike. Ev têgeh ku di derûnnasiya nûjen de cihekî girîng digire, behsa şiyana mirov a dîtina hest, raman û tevgerên xwe dike.

Hay ji xwe hebûn, xwe-haydarî (self-consciousness) jî têgeheke girêdayî vê mijarê ye ku behsa haydariya mirov a ji kiryarên xwe dike. Ev haydarî ku dikare bibe sedema şermê, fediyê û dilgiraniyan jî di heman demê de dikare bibe bingeh ji bo guherîn û geşedanê.

Baweriyên Kakilî û Nûhîtop

Baweriyên kakilî (core beliefs) baweriyên bingehîn ên mirov in ku bandoreke mezin li ser tevger û hizrên wî dikin. Ev bawerî ku bi gelemperî di zarokatiyê de pêş dikevin, dikarin bibin sedema gelek kêşeyên derûnî yan jî dikarin bibin alîkar ji bo jiyaneke baştir û bextewar.

Nûhîtop an jî nûşiyan (resilience) şiyana mirov a rizgarkirina xwe ji rûdanên xirab û geşedana xwe ye. Ev hêz û şiyan ku di derûnasiya nûjen de cihekî girîng digire, nîşanî me dide ka çima hin kes dikarin bi awayekî baştir bi stres, trajedî û rûdanên xirab re rû bi rû bimînin û ji wan xurtir derbikevin.

Kêşeyên Derûnî û Rewşên Aloz

Trawma û Tepisandin

Di trawmayên giran de, derûna mirov xwe bi awayekî ker û lal dike. Di vê rewşa ku jê re dîsosiyasyon tê gotin, mirov li benda ku ew êş û janên giran di ser derûn û giyana wan de derbas bibin, wan tahde nekin, dimîne.

Loma weke ku tiştek nebûbe mirov trawmayên xwe ditemisînin û ditepisînin û bi derdê dinyayê yên asan dadikevin. Ev rewş ku ji aliyê derûnnasan ve bi giştî weke tepisandin (repression) tê binav kirin, dikare bibe sedema gelek kêşeyên derûnî yên din weke anksiyeteyê, depresyonê û NSPTê ‘Nexweşiya Stresê ya Piştî Trawmayê’ (PTSD - Post-Traumatic Stress Disorder).

Derûna Tahnlêketî û Derûna Merezî

Derûna tahnlêketî rewşek e ku mirov di bin bandora rûdanên xirab de dimîne. Ev rewş ku piştî rûdanên xirab weke şer, qeza, tecawiz an jî winda kirina hezkiriyekî de derdikeve holê, dikare bibe sedema anksiyeteyê, depresyonê û bêhêvîtiyê.

Derûna merezî behsa rewşên derûnî yên nexweş dike ku êş û janên xwe berdewam dicûn, ji bo ku çareser bike. Ev rewş dikare bibe sedema rastiya tepisandî (repressed reality), gotinên mişewşî (confusing speech) û kêşeyên din ên derûnî.

Metaforên Derûnî di Zimanê Kurdî de

Habûr û Bahoz

Habûra baranê û habûr û bahoz, di zimanê Kurdî de, dikarin bibin sembola trawma û kêşeyên derûnî yên giran. Ev metafor, bi taybetî nîşan didin ka çawa trawma dikare weke habûreke mezin di ser jiyana mirov re derbas bibe û heriştek çêbike.

Gir û hûr jî metaforeke balkêş e ku nîşanî me dide ka çawa tiştên piçûk jî dikarin bibin girîng di jiyana mirov de. Ev metafor, di heman demê de, dikare bibe sembola bandora rûdanên piçûk li ser derûniya mirov.

Dirêşek li Hişê Bindestan

Dirêşek li hişê bindestan bixin metaforeke girîng e ku nîşanî me dide ka çawa bindestî dikare bibe sedema kêşeyên derûnî. Ev metafor, bi taybetî di konteksta civakên ku di bin zilm û zordariyê de ne, watedar e.

Ew şerm û fediya bi tirs jî behsa bandora bindestiyê li ser derûniya mirov dike. Ev metafor, nîşanî me dide ka çawa bindestî dikare bibe sedema şerm û fediyê û çawa ev hest dikarin bibin asteng ji bo geşedana mirov.

Heciqandina Hest û Nestên Mirov

Heciqandina hest û nestên mirov metaforeke kûr e ku nîşanî me dide ka çawa carinan mirov nikare hest û nestên xwe bîne ziman. Ev metafor ku behsa rewşa tepisandinê dike, nîşanî me dide ka çawa ev rewş dikare bibe sedema kêşeyên derûnî.

Li halpirsîna bê bersiv varqilîn jî metaforeke din e ku behsa kêşeyên têkilîdanînê dike. Ev metafor, nîşanî me dide ka çawa mirov carinan ji têkilîdanînê direve û vê yekê jî dikare bibe sedema tenêtiyê û bêhêvîtiyê.

Rewşên Derûnî yên Têvel

Bi Dayê Ketin û Epîlepsî

Bi dayê ketin ji mêj ve di zimanê kurdî de tê bikaranîn û behsa epîlepsiyê dike ku nexweşiyeke mejî ye. Ev têgeh ku ji aliyê pîrîk û dermankerên kevneşopî ve jî dihat bikaranîn, nîşanî me dide ka çawa mirov di şûna têgehên zanistî de carinan ji têgehên çandî sûd werdigire.

Erînkê veciniqî jî têgeheke kurdî ya balkêş e ku nîşanî me dide ka çawa mirov li hember tirsê reaksiyonan nîşanî me dide. Ev têgeh di heman demê de, dikare bibe sembola reaksiyona fight-or-flight a ku di rewşên tirsê de derdikeve holê.

Aramiya Derûnî û Kêşeya Derûnî

Aramiya derûnî rewşek e ku mirov di wê de rehet û bêstres e. Ev rewş ku armanca her tedawiya derûnnasiyê ye, nîşanî me dide ka çawa mirov dikare bi xwe re di nava aştiyê de bijî.

Kêşeya derûnî jî rewşên aloz ên derûnî ne ku mirov dijî. Ev kêşe ku dikarin encama gelek sedeman bin, dikarin bibe asteng ji bo jiyaneke bextewar.

Hedar û aramî jî têgeheke kurdî ya kevneşopî ye ku behsa rewşeke derûnî ya baş dike, lê xof û xem jî behsa rewşên derûnî yên xirab dikin. Ev têgeh nîşan didin ka çawa di zimanê kurdî de jî têgehên derûnî hene ku dikarin di derûnnasiyê de werin bikaranîn.

Têgehên Derûnî di Jiyana Rojane de

Şêwazê Jiyanê û Şemaya Jiyanê

Şêwazê jiyanê nîşanî me dide ka çawa mirov jiyana xwe bi rê ve dibe. Ev têgeh ku di derûnnasiyê û zanistên civakî de cihekî girîng digire, behsa curbecuriya mirovan di jiyanê de dike.

Şema, model, paradîgma jî çarçoveyên teorîk in ku mirov dikare jiyana xwe li gorî wan bi rê ve bibe. Ev çarçove ku dikarin ji çanda mirov, malbata mirov an jî tecrûbeyên mirov werin, bandoreke mezin li ser biryar û tevgerên mirov dikin.

Xalên Mêjî û Dewr û Dewran

Xalên mêjî behsa navendên girîng ên di mêjî de dike ku bandorê li ser tevger û hizrên mirov dikin. Ev têgeh ku ji aliyê derûnnasên norozanist ve tê bikaranîn, nîşanî me dide ka çawa mêjî û tevgera mirov bi hev re têkildar in.

Dewr û dewran mirov bi hiş û aqil dike, tişteke ku nîşanî me dide ka çawa dema derbasbûyî bandorê li ser mirov dike. Ev têgeh ku behsa têkiliya navbera dem û derûniya mirov dike, nîşanî me dide ka çawa mirov dikare ji dema derbasbûyî dersên girîng derxe.

Derûniya Bindestiyê

Bindestî û Hetîketî

Bindestî hetîketiyeke mezin e, gotineke kûr e ku behsa kêşeyên derûnî yên ji ber bindestiyê çêdibin dike. Ev têgeh ku di konteksta civakên bindest de watedar e, nîşanî me dide ka çawa bindestî dikare bibe sedema kêşeyên derûnî.

Qewlikê bindestiyê ji stûyê xwe bavêjin, bangek e, gazî ji bo rizgariya derûnî ye. Ev gazî, ku dixwaze mirov ji bindestiyê rizgar bibe, nîşanî me dide ka çawa mirov dikare bi rizgarbûna ji bindestiyê, xwe ji gelek kêşeyên derûnî jî rizgar bike.

Dengê Yên Bêzar û Nasnameya Kesên Madûn

Dengê yên bêzar û nasnameya kesên madûn behsa mirovan dike ku di civakê de têne marjînalkirin. Ev têgeh ku ji aliyê teorîsyenên wek Spivak ve hatine geşedan, nîşan didin ka çawa dengê yên ku hatine bêdengkirin, dikare were bihîstin.

Ev têgeh girîng in ji bo têgihiştina derûniya civakî ya bindestiyê. Li gorî van têgehan, mirovên bêzar û madûn xwedî dengê xwe ne, lê carinan ev deng ji aliyê pergalên serdest ve nayê bihîstin.

Ziman û Derûnnasî

Gotinên Neqişkirî û Gotinên Mişewşî

Gotinên neqişkirî mirov bi firê naxe, gotineke balkêş e ku nîşanî me dide ka çawa gotin dikarin bibin sembola hêz û bêhêziyê. Ev têgeh ku behsa girîngiya ziman dike, nîşanî me dide ka çawa mirov dikare bi gotinên xwe tesîrê li derûniya mirov bike.

Gotinên mişewşî jî behsa nebûna zelalbûnê di ragihandinê de dike. Ev têgeh ku dikare bibe sembola kêşeyên ragihandinê, nîşanî me dide ka çawa gotinên ku nezelal in, dikarin bibin sedema şaştiyan û kêşeyan.

Gotina Nayê Gotin û Gotinên Doq

Gotina nayê gotin behsa tabûyan dike, tiştên ku di civakê de nayên axaftin. Ev têgeh ku behsa qedexekirina gotinên diyar dike, nîşanî me dide ka çawa tabû dikarin bibin sedema kêşeyên derûnî.

Gotinên doq jî behsa gotinên xurt dike ku bandoreke mezin li ser mirov dikin. Ev têgeh ku dikare bibe sembola bandora ziman li ser derûniya mirov, nîşanî me dide ka çawa gotinên diyar dikarin mirov xurt an jî qels bikin.

Şalûsî û Xerabî

Têgehên "mûr" û "dexes" di çanda kurdî de têgehên kûr in ku behsa kesayetiyên bi niyetên xerab dikin. Mirovên mûr, bi gelemperî, ew in ku di bin maskeyeke dostanî de niyetên xerab vedişêrin. Mûr, bi xwe, îşaretê bi rewşeke derûnî dike ku kes tim di nav hesûdî û çavnebariyê de dijî. Dexes jî bi heman awayî, behsa kesên ku bi dizî ve niyetên xirab di dilê xwe de dihewînin dike.

Di civaka kurdî de, mirovên bi vî rengî tim hatine nixumandin û ji wan hatiye dûrketin. Lewra têkiliya bi kesên wisa re dikare bibe sedema gelek pirsgirêkan. Yek ji gotinên pêşiyan ên kurdî dibêje: "Mirovê mûr ji marê reş xerabtir e."

Şalûsî û şerûdî jî têne wateya heman rewşa derûnî. Şalûs ew mirov e ku rasterast nayê ser mijarê û tim bi rêyên ne rast dixwaze bigihêje armancên xwe. Şerûd behsa kesên ku hertim pevçûn û aloziyê diafirînin dike. Bi kurdî tê gotin: "Şalûs tim rêya xwar dibîne, lê rêya rast nabîne."

Bedkar û Bedkîş

Bedkarî û bedkêşî her du jî têgehên girîng in di çarçoveya têgihiştina têkiliyên mirovî de. Bedkar, ew kes e ku bi zanebûn karên xerab dike û bandora wî ya neyînî li ser derûniya mirovan heye. Karxerab jî bi heman awayî, ew kes e ku li gor wî karên xerab çêtir in ji yên baş.

Bedkêş jî behsa kesê ku mirovan ber bi xerabiyê ve dikişîne dike. Di civatên kurdî de, gelek caran tê gotin: "Hevaltiya bedkêş, ji tenêbûnê xirabtir e." Ev diçespîne girîngiya têkiliyên baş û bandora mezin a hevaltiyê li ser jiyana derûnî.

Têgeha bedî û xerabî jî di vê çarçoveyê de têgehin giştî ne ku behsa hêlên neyînî yên jiyanê dikin. Gotina "Bedî tim xwe vedişêre, lê dawiyê derdikeve holê" îfadeyek e ku di nav kurdan de tê bikaranîn.

Aramî û Hevsengî

Aramî û hevsengî du têgehên bingehîn in ji bo tendirustiya derûnî. Çiprîska ronahiyê, weke îşareteke metaforîk, behsa wê kêliyê dike ku mirov ji tarîtiyê derdikeve û roniyê dibîne. Ev tê wateya guhertina nêrînê bo jiyanê û dîtina aliyên erênî.

Gotina "feksê li hiş û aqil bixe" îşaretê dike bi pêwîstiya hişyariyê û feraseta mirov. Berqefek ji xwe re çêkirin jî nîşanî me dide çawa mirov dikare cihekî ewle ji bo xwe di nav jiyana rojane de ava bike.

Di çanda kurdî de, aramî tim hatiye girêdan bi têgehên weke "dilrehetî", "dilşadî" û "dilgeşî". Ev têgeh nîşan didin ka çawa rewşa derûnî bandorê li tevahiya jiyana mirov dike.

Tarik û Bêjingên Derûnî

Tarîtî, di derûnnasiya kurdî de, behsa wan demên tarî dike ku mirov ji aliyê derûnî ve dijî. Bêjingên derûnî jî ew pêvajo ne ku mirov di nav re derbas dibe dema ku hewl dide van demên tarî çareser bike.

Jiyana tahmsarkî, encama derbasnekirina van bêjingan e. Di vê rewşê de, mirov ji jiyanê çêj nagire, weke ku jiyanek bêtam û bêçêj e. Gotina "Tahma jiyanê ji devê wî/wê çûye" vê rewşê diyar dike.

Kurdî bi têgehên weke "dilşewat", "dilşikestî" û "dilbirîn" jî behsa rewşên tarî yên derûnî dike. Her yek ji van têgehan aliyekî cuda yê êş û azara derûnî nîşanî me dide.

Xwebûn û Xwe-geşedan

Xwebûn têgeheke bingehîn e di derûnnasiya civakî de. Xwebûna xwe mandel kirin behsa rewşekê dike ku mirov xwe vedişêre an jî naxwaze xwe bibîne. Ev dikare bibe sedema gelek pirsgirêkên derûnî.

Di çanda kurdî de, xwe-geşedan bi têgehên weke "xwe-rûniştin" û "xwe-perwerdekirin" tê girêdan. "Mirovê ku xwe nas bike, dikare cihanê jî nas bike" gotineke pêşiyan e ku vê yekê diyar dike.

Kelftûlefta derewîn jî behsa rewşekê dike ku mirov xwe ne weke rastiya xwe, lê weke tiştekî din nîşanî me dide. Di kurdî de tê gotin: "Xwe neşibîne kesê din, kes naşibe kesê din."

Hizirîn û Têhizirîn

Hizirîn û têhizirîn du têgehên bingehîn in di derûnnasiya kurdî de. Hizirî behsa ramanên kûr dike ku mirov li ser mijareke diyar dike. Têhizirînên kûr jî pêvajoya têgihiştina jiyanê û felsefeyê nîşan didin.

Gotina "Min da hiş û aqilê xwe" nîşanî me dide ka çawa mirov dikare xwe bispêre hizirînê. Ev dikare bibe bingeh ji bo biryarên baş û jiyaneke bi armanc.

Di çanda kurdî de, têgehên weke "hiş", "bîr", "aqil", "fam", "serwext" û "feraset" hemû behsa aliyên cuda yên hizirînê dikin. Her yek ji van têgehan girîngiya taybetî di derûnnasiya kurdî de heye.

Encam

Têgehên derûnî yên ku me li jorê behsa wan kir, tenê beşeke biçûk a dewlemendiya çanda kurdî ne di warê derûnnasiyê de. Ev têgeh ne tenê weke gotinên rojane, lê herwiha weke amrazên girîng ên têgihiştina xwe û kesên din jî tên bikaranîn.

Weke ku gotina pêşiyan dibêje: "Rêya rizgariya derûn û giyana mirov hebe, mirov pê de here xelas dibe." Ev nîşanî me dide ku çawa derûnnasî dikare bibe alîkar ji bo mirov xwe nas bike û jiyaneke baştir bijî.

"Çiprîskeke ronahî, feksê li hiş û aqil bixe" jî diyar dike ku her kes dikare ji tarîtiyê derkeve û ronahiyê bibîne, ger ku mirov bixwaze xwe nas bike û ji bo geşedana xwe hewl bide.

Di dawiyê de, derûnnasî di çanda kurdî de ne tenê zanistek e, lê herwiha rêyek e ji bo jiyaneke hevseng û bextewar. Bi têgihiştina van têgehan, mirov dikare gavên mezin ber bi aramiya derûnî ve bavêje û bi xwe re, bi kesên din re û bi cihanê re di nav ahengê de bijî.

Termên sereke

1.      Girêk, alozî, kompleks, tevlihevî (complex)

2.      Qonaxa odîpal (oedipal period)

3.      Girêka odîpal (oedipal complex)

4.      Girêka elektra (electra complex)

5.      Girêka odîpûs (oedipus complex)

6.      Girêka neyînî ya odîpûs (negative oedipus complex)

7.      Girêka odîpûs (oedipus of complex)

8.      Odepîzm (oedipism)

9.      Girêka eziyê (Ego complex)

10.  Tirsa ji mirinê (fear of death)

11.  Derûniya mirinê (Psychology of Death)

12.  Mirin û derûniya mirinê (Psychology of Death and dying)

13.  Anksiyeteya mirinê (death anxiety)

14.  Têgihiştina mirin û windabûnê (understanding death and loss)

15.  Nesta mirinê (death instinct)

16.  Sawa mirinê (death phobia)

17.  Tabûya mirinê (death taboo)

18.  Daxwaz û hêviya mirinê (death wish)

19.  Derûniya tendirustiyê (psychology of health)

20.  Mirin û têgihiştina mirinê (understanding death and dying)

21.  Sikitîna ajalan (animal death)

22.  Edilandî (adjusted)

23.  Derûniya edilî (adjusted)

24.  Derûniya lihevhatî (psychological adjustment)

25.  Nêrîna derûnî (psychological aspect)

26.  Kêliya derûnî (psychological moment)

27.  Derûniya habûranê (hurricane psychology)

28.  Mirovgerî (humanistic)

29.  Bûngerî (existential)

30.  Nûhîtop, nûşiyan (resilience)

31.  Reftargerî (behavioral)

32.  Venasînî, marîfî (cognitive)

34.  Nizmezî (id), ezî (ego), bilindezî (super ego)

35.  Derûnşîkarî (psychodynamic)

37.  Mekanîzmaya berevaniyê (defense mechanisms)

38.  Bergirî (resistance)

40.  Dûçarhiştin (Exposure)

41.  Vefêrkirin (retraining)

42.  Baweriyên kakilî (core beliefs)

43.  Hay ji xwe hebûn, xwe-haydarî, xwe-hişmendî (self-consciousness)

44.  Derûnnasî (psychology)

45.  Xwe-zanîn (self knowledge)

46.  Xwe-nasîn (self-acquaintance)

47.  Xwe-aşnayî/naskirin (self-awareness)