BARÊ VENASÎNÎ (COGNITIVE LOAD)

Destpêk

Di vê serdema dîjîtal a ku em tê de dijîn, hejmareke mezin a mirovan bi karên hiş û zêhnî yên giran re rû bi rû dimînin. Her roj, mejiyê me bi pêvajoya agahiyên bêhejmar ve mijûl dibe, ji biryarên hêsan ên rojane bigire, heta alozî û tevliheviyên kar û xwendina akademîk. Di vê çarçoveyê de, têgeha "Barê Venasînî" (Cognitive Load) roleke girîng digire ku bandorê li ser hemû aliyên jiyana me dike.

Barê venasînî tê wateya wê çendaniya hewldana zêhnî ku ji bo têkûzkirina erkekî, şîrovekirina agahiyan an jî birêvebirina pêvajoyên raman û hizirandinê pêwîst e. Ev têgeh ku kokên xwe ji lêkolînên derûnnasiyê û zanistên perwerdehiyê digire, îro bûye mijareke bingehîn di gelek qadan de, bi taybetî di qadên perwerdehî, derûnnasî, dîzayna pergalan û berhemandinê de.

Di vê gotarê de, em ê li ser barê venasînî bisekinin. Em ê bibînin ka çawa ev bar bandorê li ser hînbûn, bîranîn, biryardayîn û çareserkirina pirsgirêkan dike û em ê stratejiyên pêşketî yên rêvebirina vî barê ku dikarin wê bikêrhatîtir bikin, nîqaş bikin.

Bîrdoziya barê venasînî û geşedana wê

Bîrdoziya Barê Venasînî li destpêka salên 1980an ji aliyê John Sweller ve hat geşkirin. Ev bîrdozî bi bingeha li ser lêkolîna ku çawa mirov agahiyan vedihewîne û plan û pêvajo dike hatiye avakirin. Lêkolînên Sweller nîşan dan ku hêz û şiyana mirov a pêvajokirina agahiyan sînordar e û dema ku ev hêz û şiyan tê zêdebarkirin, performansa zêhnî kêm dibe (Sweller, 1988).

Di dema geşedana vê bîrdoziyê de, lêkolerên din ên mîna Fred Paas, Alexander Renkl û Richard E. Mayer bi lêkolînên xwe ve beşdar bûn û ev bîrdozî berfirehtir kirin. Bi taybetî, Mayer bi bîrdoziya xwe ya "hînbûna multîmedyayê" rêbazên girîng pêşniyar kir ku çawa dikarin barê venasînî kêm bikin dema ku agahî bi rêyên cuda (weke dîtbarî û bihîstî) tên pêşkêşkirin (Mayer, 2005).

Îro, bîrdoziya barê venasînî bûye bingeha gelek geşedanên di warê dîzayna perwerdehiyê, pisporiya zêhnî û teknolojiyên hînbûnê de. Ev bîrdozî bi taybetî di warê perwerdehiya dîjîtal de bandoreke mezin li ser çawaniya dîzayna materyalên hînbûnê kiriye.

Cûreyên barê venasînî

Barê venasînî dikare li gorî taybetmendiyên xwe û bandora wan li ser pêvajoya agahiyan bê kategorîzekirin. Ji wan cûreyên sereke yên barê venasînî dikarin wiha bên şîrovekirin:

Barê Venasînî yê Navxweyî (Intrinsic Cognitive Load) bi alozî û tevliheviya xwezayî ya erkê ve girêdayî ye. Ev cûre bar bixwe bi xwezaya tiştên ku mirov hewl dide fêm bike ve eleqedar e û nikare were kêmkirin bêyî ku alozî û tevliheviya mijara hînbûnê were veguhertin. Bo nimûne, hînbûna rêzimanê zimanekî biyanî ji bo kesekî ku cara yekem bi vî zimanî re têkilî datîne, bareke venasînî ya navxweyî ya berbiçav ferz dike. Herwiha fêmkirina bîrdoziyên fizîka kûantûmê ji bo xwendekarên di astên destpêkê de jî mînakeke berbiçav e ji vî cûreyê barê venasînî re (Paas, Renkl & Sweller, 2003).

Barê Venasînî yê Derxweyî (Extraneous Cognitive Load) ji ber awayê pêşkêşkirina agahiyan derdikeve holê û bi xwezaya erkê ve ne girêdayî ye. Ev cûre bar dikare bi awayekî berbiçav bê kêmkirin û gelek caran weke asteng tê dîtin di pêvajoya hînbûnê de. Kitêbek dersê ku bi rûpelên tevlihev û bê rêxistin hatiye amadekirin an jî presentasyonek bi grafîkên têkçûyî û nivîsên nexuya, dikarin bibin sedema ku barê venasînî yê derxweyî zêde bibe. Ji bo kêmkirina barê derxweyî, dîzaynerên perwerdehiyê dikarin rêbazên weke zelalbûn, hêsanbûn û xistina roniyê li ser agahiyên girîng bikar bînin (Chandler & Sweller, 1991).

Barê Venasînî yê Kêrhatî (Germane Cognitive Load) aliyê erênî yê hewldana zêhnî nîşan dide ku ji bo avakirina şemayên zêhnî (mental schemas) û entegrasyona zanîna nû di nav xeleka zanîna heyî de hewce ye. Ev cûre bar ji bo hînbûna kûr û dewlemend pêwîst e. Fikirandin li ser pirsgirêkekê û pêşvebirina çareseriyên cuda, girêdana agahiyên nû bi serpêhatiya berê re û dîtina têkiliyên navbera wan û avakirina şemayên zêhnî yên nû ji bo fêmkirina têgehên kompleks, hemû dikarin weke mînakên barê venasînî yê kêrhatî bên destnîşankirin (van Merriënboer & Sweller, 2005).

Ev hersê cûreyên barê venasînî bi hev re hevkêşeyeke balkêş pêk tînin: Hewla me ew e ku barê venasînî yê derxweyî kêm bikin, barê venasînî yê kêrhatî zêde bikin û barê venasînî yê navxweyî birêve bibin da ku di xeleka sînorên hêz û şiyanên mejiyê mirov de bimîne.

Hêmanên ku bandorê li barê venasînî dikin

Barê venasînî ne tenê bi erkê ve girêdayî ye, lê bi gelek hêmanên din jî eleqedar e ku bandorê li hêz û şiyana mejî dikin. Kesên cuda dikarin heman erkê bi astên cuda yên barê venasînî re tecrube bikin. Ev ferq dikarin ji ber hêmanên takekesane mîna ezmûn û zanîna berê, hêz û şiyanên venasînî, temenê venasînî û rewşa derûnî weke westîn û stres bin. Herwiha taybetmendiyên erkê jî dikarin bandorê li barê venasînî bikin, weke alozî û tevliheviya erkê, sinerjiya elementan û diyariya armancê. Di heman demê de, hêmanên kontekstê mîna atmosfera hînbûnê, teknolojiya bikaranînê û demên hînbûnê jî dikarin bandoreke girîng li ser barê venasînî bikin (Kirschner, 2002).

Ev hemû hêman bi hev re diyar dikin ku barê venasînî mijareke kompleks e ku hem bi taybetmendiyên erkê, hem jî bi taybetmendiyên takekesê ku erkê dike ve girêdayî ye. Ev têgihîştina fireh a barê venasînî dike ku em baştir fêm bikin ka çima heman erk dikare ji bo kesekî hêsan, lê ji bo kesekî din zehmet be.

Bandorên barê venasînî yê zêde

Dema ku barê venasînî di mejiyê mirov de zêde dibe, encamên neyînî yên girîng derdikevin holê. Ev bandor dikarin hem li ser performansa zêhnî, hem jî li ser rewşa fizîkî û derûnî ya mirovan xuya bibin.

Barê venasînî yê zêde bi rasterast bandorê li performansa zêhnî dike. Rêjeya çewtiyan zêde dibe, bi taybetî di erkan de ku hewceyî baldariyeke zêde û hêz û şiyanên biryardayînê ne. Herwiha pêvajoya agahiyan hêdîtir dibe ku dibe sedema dirêjbûna demên bersivdayînê. Biryarên ku di bin barê venasînî yê zêde de tên dayîn, adeten kêmtir çênas in û dikarin bêhtir bi hîs û emosyonan ve eleqedar bin (Ayres & Paas, 2012).

Barê venasînî yê zêde ne tenê bandorê li aliyê zêhnî dike, lê herwiha dikare bandorê li tendirustiya fizîkî û derûnî jî bike. Berxwedana li barê venasînî yê zêde dikare bibe sedema westana çavan, serêş û tengezariyên din ên fizîkî. Herwiha barê venasînî yê domdar û zêde dikare stres û anksiyeteya domdar zêde bike. Di rewşên herî cidî de, barê venasînî yê zêde û domdar dikare bibe sedema "burnout" (westana derûnî ya giştî) ku rewşeke cidî ya derûniye ku bi westîn, bêhêzbûn û kêmbûna motîvasyonê ve tê nasîn.

Li gorî lêkolînan, barê venasînî yê zêde yê domdar dikare bandorên demê dirêj ên cidî li ser hêz û şiyanên venasînî bike. Ev bandor dikarin di nav de guherînên di kapasîteya bîrê de, kêmbûna hêz û şiyana berdewamkirinê û paşveçûna zehna kritîk bin.

Stratejiyên pêşketî ji bo rêvebirina barê venasînî

Ji bo rêvebirina efektîf a barê venasînî, stratejiyên pêşketî û zanistî hene ku dikarin bi awayekî berbiçav barê venasînî kêm bikin û hêz û şiyana hînbûn û karîgeriyê zêde bikin.

Sazûmankirin û rêxistina agahiyan dikare alîkariya kêmkirina barê venasînî bike. Stratejiyên weke biçûkkirina agahiyan, bikaranîna rêbazên bîranîn, avakirina nexşeyên zêhnî û rêbazên kategorîzekirinê dikarin alîkariya rêxistina agahiyan bikin. Bo nimûne, hejmareke telefonê weke "123-456-7890" hêsantir tê bibîranîn ku weke "1234567890" (Sweller, 1988).

Awayê ku agahî tên pêşkêşkirin, dikare bandoreke mezin li barê venasînî bike. Prensîpa dualiteyê, cihêbûna dîtbarî û mentiqî, cihêbûna demkî û kêmkirina agahiyên derxweyî, hemû dikarin alîkariya kêmkirina barê venasînî bikin. Bi taybetî, pêşkêşkirina agahiyan bi rêyên cuda (weke dîtbarî û bihîstî) dikare alîkariya kêmkirina barê li ser kanaleke agahiyê bike (Mayer, 2005).

Rêbazên hînkariyê dikarin bi awayekî berbiçav bandorê li barê venasînî yê fêrxwazan bikin. Pêşkêşkirina mînakan, pêşkêşkirina parçeyan, rêbazên pratîka belavkirî û rêbazên testkirina çalak dikarin alîkariya kêmkirina barê venasînî bikin. Bi taybetî, nîşandana mînakên çareserkirî beriya erkên pratîkê dikare alîkariya kêmkirina barê venasînî bike.

Teknolojiya modern jî dikare bibe alîkar ji bo kêmkirina barê venasînî. Teknolojiyên mîna alîkarên dîjîtal, takekesîkirin, şîrovekirin û vîzyalîzasyon û pergalên zêhnî fêrkar dikarin alîkariya kêmkirina barê venasînî bikin. Bi taybetî, teknolojiyên ku dikarin agahiyan li gorî hewcedariyên takekesî adaptasyonê bikin, dikarin barê venasînî kêm bikin.

Rêbazên ku takekes dikarin ji bo rêvebirina barê venasînî ya xwe bikar bînin jî girîng in. Bêhnvedan û arambûn, xwarin û xewa tendirust, aktîvîteyên fizîkî û rêbazên medîtasyon û hişmendiyê dikarin alîkariya kêmkirina bandora neyînî ya barê venasînî bikin. Bi taybetî, bêhnvedan di navbera erkan de û bikaranîna teknîkên arambûnê dikare barê venasînî kêm bike.

Barê venasînî di serdema dîjîtal de

Di vê serdema ku em bi agahiyên zêde re rû bi rû ne, rêvebirina barê venasînî bûye mijareke hêj girîngtir. Ji ber geşbûna teknolojiyê û medyaya civakî, em bi agahiyên zêde re rû bi rû ne. Ev bargiranî "overload" a agahiyan dibe sedema bareke venasînî ya zêde. Notifikasyonên berdewam ji cîhazên dîjîtal dibin sedema ku em her dem di rewşeke "baldariya parçebûyî" de bin. Herwiha hewldana ku çend erkan bi carekê de biqedînin ku bi karpirî "multitasking" tê binavkirin, dikare barê venasînî gelekî zêde bike û karîgeriyê kêm bike.

Li hemberî vî barê venasînî ya zêde di serdema dîjîtal de, stratejiyên taybetî dikarin alîkar bin. Pakkirina laş "detox" a dîjîtal, bikaranîna teknîka Pomodoro, rêkxistina notîfîkasyonan û bernamekirina erkên rojane, hemû dikarin alîkariya kêmkirina barê venasînî bikin. Bi taybetî, diyarkirina wextên ku em xwe ji cîhazên dîjîtal dûr dixin, dikare alîkariya kêmkirina barê venasînî bike.

Bi zêdebûna e-hînbûnê û perwerdehiya dîjîtal, rêvebirina barê venasînî di vê qadê de jî girîng bûye. Dîzayna mafê platformên dîjîtal, siviksaziya hînbûnê û bikaranîna rêbazên hînbûna çalak dikarin alîkariya kêmkirina barê venasînî bikin. Bi taybetî, platformên hînbûnê yên ku bi awayekî zelal û hêsan hatine dîzaynkirin, dikarin barê venasînî yê derxweyî kêm bikin.

Encam

Barê venasînî, bi sûd û zererên xwe ve, bûye mijareke girîng di fêmkirina hêz û şiyanên mejiyê mirov de. Di vê nivîsê de, me dît ku çawa barê venasînî li ser performansa zêhnî bandorê dike û çawa dikare were birêvebirin.

Têgihîştina cûreyên cuda yên barê venasînî û bandora wan li ser hînbûn, biryardayîn û çareserkirina pirsgirêkan, gaveke girîng e ji bo geşedana hêz û şiyanên venasînî. Bi bikaranîna stratejiyên ku me li jor nîqaş kirin, em dikarin barê venasînî yê derxweyî kêm bikin, barê venasînî yê kêrhatî zêde bikin û bi vî awayî karîgeriya mejiyê xwe zêde bikin.

A herî girîng, divê em bi bîr bînin ku mejiyê mirov, herçiqasî hêzdar be jî sînorên wê hene. Bi rêvebirina barê venasînî, em dikarin hêz û şiyanên xwe ya venasînî bi awayekî çêtir bi kar bînin û di jiyana rojane de encamên çêtir bi dest bixin.

Çavkanî

1. Sweller, J. (1988). Cognitive load during problem solving: Effects on learning.
2. Paas, F., Renkl, A., & Sweller, J. (2003). Cognitive load theory and instructional design: Recent developments.
3. Mayer, R. E. (2005). Cognitive theory of multimedia learning. In R. E. Mayer (Ed.), The Cambridge handbook of multimedia learning (pp. 31-48). Cambridge University Press.
4. Kirschner, P. A. (2002). Cognitive load theory: Implications of cognitive load theory on the design of learning.
5. Chandler, P., & Sweller, J. (1991). Cognitive load theory and the format of instruction.

Termên sereke

1. Barê Venasînî (Cognitive Load): Ew çendaniya hewldana zêhnî ye ku ji bo têkûzkirina erkekê, şîrovekirina agahiyan an jî birêvebirina pêvajoyên raman û hizirandinên pêwîst e.

2. Bîrdoziya Barê Venasînî: Bîrdoziyeke ku ji aliyê John Sweller ve li salên 1980an hatiye geşkirin. Nîşan dide ku hêz û şiyana mirov a pêvajokirina agahiyan sînordar e û dema ku ev tê zêdebarkirin, performansa zêhnî kêm dibe.

3. Cûreyên Barê Venasînî:

• Barê Venasînî yê Navxweyî (Intrinsic Cognitive Load): Barê ku bi alozî û tevliheviya xwezayî ya erkê ve girêdayî ye.
• Barê Venasînî yê Derxweyî (Extraneous Cognitive Load): Barê ku ji ber awayê pêşkêşkirina agahiyan derdikeve holê û ne girêdayî xwezaya erkê ye.
• Barê Venasînî yê Kêrhatî (Germane Cognitive Load): Aliyê erênî yê hewldana zêhnî ku ji bo avakirina şemayên zêhnî û entegrasyona zanîna nû hewce ye.

4. Hînbûna Multîmedyayê (Multimedia Learning): Bîrdoziyeke pêşxistî ji aliyê Richard E. Mayer ku rêbazên kêmkirina barê venasînî di dema pêşkêşkirina agahiyan bi rêyên cuda (dîtbarî û bihîstî) nîşan dide.

5. Şemayên Zêhnî (Mental Schemas): Modelên raman û hizirînê ku mirov ji bo têgihîştina cîhanê û rêxistina zanîna xwe çêdike.

6. Biçûkkirina Agahiyan (Chunking): Stratejiyeke rêxistina agahiyan e ku tê de agahiyên mezin tên parçekirin bi parçeyên biçûktir û hêsantir ji bo bibîranînê.

7. Rêbazên Bîranînê: Teknîkên ji bo zêdekirina hêza bîrê bi rêya girêdana zanîna nû bi tiştekî hêsan ê bibîranînê.

8. Nexşeyên Zêhnî (Mind Maps): Rêbazeke dîtbarî ya rêxistina agahiyan e ku bi rêya diyarkirina peywendiyên navbera têgehan çêdibe.

9. Prensîpa Dualiteyê (Dual Coding): Bîrdoziyeke ku dibêje agahî dema bi hem dîtbarî hem bihîstî tê pêşkêşkirin, çêtir tê bibîranîn.

10. Baldariya Parçebûyî (Fragmented Attention): Rewşeke ku baldarî li ser gelek tiştan tê belavkirin û berfirehtir dibe, lê kûrahiya baldariyê kêm dibe.

11. Pirkarî (Multitasking): Hewldana pêkanîna çend erkan bi hev re ku nivîs nîşan dide ev dikare barê venasînî gelekî zêde bike.

12. Teknîka Pomodoro: Stratejiyeke rêvebirina demê ku tê de erk tên dabeşkirin bi periyodên kurt ên xebatê û navberên bêhnvedanê.

13. Burnout (Westana Derûnî ya Giştî): Rewşeke derûniye ku bi westîn, bêhêzbûn û kêmbûna motîvasyonê ve tê nasîn, ku dikare ji barê venasînî yê zêde û domdar peyda bibe.

14. Takekesîkirin (Personalization): Adaptekirina naveroka hînbûnê an platforman li gorî hewcedariyên takekesane yên bikarhêneran.

15. Rêbazên Pratîka Belavkirî (Distributed Practice): Rêbazeke hînbûnê ye ku tê de hînbûn di dema dirêj de tê belavkirin, ne ku di demeke kurt de tê komkirin.

16. Pêşkêşkirina Mînakan (Worked Examples): Nîşandana gavan û çareseriyên têkûzkirî yên pirsgirêkekê berî ku xwendekar bi xwe pirsgirêkê çareser bike.

17. Pêşkêşkirina Parçeyan (Scaffolding): Piştgiriya demkî ku dema pêvajoya hînbûnê tê dayîn û bi pêşketina fêrxwaz re hêdî hêdî tê kêmkirin.