BÎR (MEMORY)

DESTPÊK

Bîr, yek ji hêmanên bingehîn ên pergala derûnî ya mirov e. Ew hêz û şiyana hişmendiyê ye ku dihêle mirov agahiyan berhev bike, hilîne û dema pêwîst be, vegerîne. Di jiyana rojane de, bîr dihêle ku em xwe nas bikin, têkiliyên xwe bi takekesên din re bimeşînin, fêr bibin û pêş bikevin. Zanistên ku li ser pergala bîrê dixebitin, çendîn cureyên wê destnîşan kirine. Di vê nivîsê de, em ê li ser van cureyan bisekinin û taybetmendiyên wan ên girîng binirxînin.

Bîr, bi hemû cûreyên xwe yên cuda, ne tenê hêz û şiyaneke zindewerî ya mêjiyê mirov e, lê di heman demê de xezîneyeke ku çand, nasname û zanîna me ava dike. Her cûreya bîrê, weke perçeyeke mozaîkê, di qadeke taybet a jiyana me de ronahiyê dide û me bi rabirdû û niha ve girê dide. Bêyî bîrê, ne tenê em ê winda bûna, lê di heman demê de hêz û şiyana me ya avakirina dahatûyekê jî dê tunebûna. Ji ber vê yekê, têgihiştin û parastina bîrê ne tenê ji bo zanistê, lê ji bo hebûna mirovahiyê jî gaveke bingehîn e. Ev xezîne ku di nav mêjiyê me de hatiye veşartin, me dike ew ên ku em îro ne û ji bo siberojê rêberiya me dike.

 

Bîr, bi awayekî giştî, hêz û şiyana mêjiyê me ye ku zanyarî û serpêhatîyan tomar bike, biparêze û di wexta pêwîst de vegerîne. Ew bingeha hemû çalakiyên me yên hişmendî ye, ji ber ku bêyî bîrê ne fêrbûn, ne jî geşedan gengaz û mimkun e. Mînak, dema em zimanekî nû fêr dibin, bîr e ku peyv û rêzimanê wê di mêjiyê me de dihêle.

Bîra sehekî (Sensory memory)

Bîra sehekî, yekem qonaxa pergala bîrê ye ku agahiyên ku bi rêya hestên me (dîtin, bihîstin, bêhnkirin, tamkirin û destlêdan) tên wergirtin, demeke gelekî kurt (çend mîlîçirkeyan heta çend çirkeyan) dihêle. Ev cure bîr, xwedî kapasîteyeke mezin e, lê demeke gelekî kurt agahiyan dihêle. Agahiyên di bîra sehekî de, beriya ku wenda bibin, beşek ji wan derbazî bîra demkinî dibe. Bîra sehekî, di navendên mêjî yên yekem de çêdibe û bê ku em hay jê hebin dixebite. Mirov bi rêya vê bîrê, dikare di çirkeyek de gelek agahiyan wergire û bi vî awayî, derdora xwe bi awayekî baş nas bike.

Bîra demkinî (Short-term memory)

Bîra demkinî, qonaxa duyem a pergala bîrê ye ku agahiyên ji bîra sehekî tên, demeke kurt (bi giştî 20-30 çirke) dihêle. Lêkolîn nîşan didin ku kapasîteya bîra demkinî bi qasî 7±2 hêmanên agahiyê ye, ango mirov dikare di heman demê de 5 heta 9 hêmanan di bîra xwe ya demkinî de hilîne. Ev bîr, ji bo çalakiyên rojane gelekî girîng e; mînak dema em hejmarên telefonê dixwînin û dixwazin ew hejmaran binivîsin, em wan di bîra xwe ya demkinî de dihêlin. Agahiyên di bîra demkinî de, bi giştî piştî demekê têne jibîrkirin, lê heke ew agahî bêne dubarekirin an jî girêdayî agahiyên din bin, dikarin derbazî bîra demdirêj bibin.

Bîra karkir (Working memory)

Bîra karkir, beşek ji bîra demkinî ye ku li ser agahiyên di demeke diyarkirî de têne bikaranîn dixebite. Ev ne tenê hilanîna agahiyan, lêbelê bikaranîna wan jî dike. Ev cure bîr, ji bo çalakiyên rojane û çareserkirina kêşe û pirsgirêkan pir girîng e û ji bo pêvajoya hînbûnê jî bingehîn e. Mînak, dema ku em hesabeke matematîkî dikin, divê em hejmarên ku em hesab dikin di bîra xwe de bihêlin û di heman demê de jî hîsabê bikin. Modela Baddeley a bîra karkir, vê bîrê dabeşî sê beşan dike: Qada fonolojîk (bi rêya wê em agahiyên dengî dihêlin), qada vîzûospasyalî (bi rêya wê em agahiyên dîtbarî dihêlin) û navendek rêveber (ku her du beşên din koordîne dike).

Bîra demdirêj (Long-term memory)

Bîra demdirêj, qonaxa sêyem a pergala bîrê ye ku agahiyên girîng ji bîra demkinî derbaaî wê dibin û ji bo demeke dirêj, carina jî heta dawiya jiyanê, têne hilanîn. Kapasîteya wê gelekî mezin e û têgihiştina me ya giştî ya cîhanê li vir tê hilanîn. Bîra demdirêj, li gorî naveroka agahiyên ku tên hilanîn, dikare bê dabeşkirin: Bîra têveger (episodic memory) ku rûdanên jiyana me dihêle, bîra wateyî (semantic memory) ku zanîn û têgehên giştî dihêle, bîra pêvajoyî (procedural memory) ku hêz û şiyan û karên otomatîk dihêle.

Bîra wateyî (Semantic memory)

Bîra wateyî, beşek ji bîra demdirêj e ku agahiyên giştî, têgeh û zanînên teorîk dihêle. Ev bîr, ji bo nasîna cîhanê û têgihiştina têgehên razber û abstract gelekî girîng e. Mînak, zanîna ku Diyarbekir bajarekî Kurdistanê ye, beşek ji bîra wateyî ye. Herwiha, bîra wateyî, rastî, qanûn û têgehên giştî jî dihêle. Di bîra wateyî de, agahî li gorî kategoriyan têne hilanîn û bi hev re girêdayî ne. Ev jî dihêle ku mirov bi hêsanî agahiyên xwe bîne bîra xwe û bikaranîna wan hêsan dibe.

Bîra bêjeyî (Verbal memory)

Bîra bêjeyî, beşek ji bîrê ye ku bi taybetî peyv, hevok û agahiyên devkî dihêle. Ev bîr, ji bo hînbûna zimên û geşedana hêz û şiyanên axaftinê gelekî girîng e. Ev cure bîr di pêvajoya hînbûna zimên de roleke girîng dilîze û ji bo fêrbûna peyvên nû jî girîng e. Zarokên ku bîra bêjeyî ya wan xurt e, dikarin bi hêsanîtir fêrî zimên bibin û peyvendiyên xwe bi kesên din re xurttir bikin. Di hînbûna zimên de, dema ku em têgeh an jî rêzikên nû hîn dibin, em wan di bîra xwe ya bêjeyî de dihêlin û bi vî awayî di siberojê de bikar tînin.

Bîra dîtbarî (Visual memory)

Bîra dîtbarî, beşa bîrê ye ku agahiyên dîtbarî weke şêwe, reng û reftar û tevgera tiştên li derdora me dihêle. Ev bîr, ji bo nasîna derdorê û meşa rojane gelekî girîng e. Lêkolîn nîşanî me didin ku mirovên bi bîreke dîtbarî ya xurt dikarin bi hêsanî nexşe û rêyan di hişê xwe de bihêlin. Gelek hunermend û sêwiranker, xwediyên bîreke dîtbarî ya xurt in û dikarin hûrgiliyên dîtbarî bi hûrgilî bînin bîra xwe. Bîra dîtbarî, ji bo geşedana hêz û şiyanên venasînî (kognitîf) yên zarokan jî gelekî girîng e. Zarokên ku bîra dîtbarî ya wan xurt e, dikarin bi hêsanîtir fêrî xwendin û nivîsînê bibin.

Bîra nasîn (Recognition memory)

Bîra nasîn, ew hêz û şiyan e ku mirov dikare tiştên berê dîtî yan hes kirî nas bike. Mirov bi vê bîrê dizane ku berê rastî takekesekî hatiye an na, cihek dîtiye an na. Ev cure bîr di testên ku mirov divê ji nav çend bijareyan a rast bibijêre de tê bikaranîn. Dema ku em li kolanekê dimeşin û takekesekî ku berê me dîtiye nas dikin an jî dema ku em li kovarekê dinêrin û dibînin ku me berê ew kovar dîtiye, em bîra xwe ya nasînê bikar tînin. Bîra nasîn, ji bo nasîna tiştên ku berê hatine dîtin an jî bihîstin gelekî girîng e û ev jî dibe sedema ku em bikaribin rewşeke nû ji rewşeke berê cudahî bikin.

Bîra veşartî (Implicit memory)

Bîra veşartî, ew bîr e ku bêyî hişmendiyê tê bikaranîn, weke mînak hêz û şiyana ajotina wesayîtê piştî ku mirov fêrî wê dibe, êdî navê ku her car mirov li ser bisekine ka çawa ye. Lêkolînan diyar kiriye ku ev cure bîr dikare piştî zererên gihandî bîra berçav (explicit memory) jî bimîne. Bîra veşartî, bîreke ku em bi awayekî derhişî bikar tînin, ango dema ku em tiştekî bi vê bîrê dikin, em hewceyê raman û fikirînê nabin. Hin hêz û şiyanên weke ajotina wesayîtê, avjenî, pisporiyên werzişî û hwd di vê bîrê de têne hilanîn. Lêkolînên li ser nexweşên amnesiyê nîşanî me didin ku ew dikarin hêz û şiyanên nû di bîra xwe ya veşartî de hilînin, tevî ku ew nikarin li bîra xwe ya hişmend de agahiyên nû hilînin.

Bîra derhişî (Unconscious memory)

Bîra derhişî, ew bîr e ku agahiyên ku di hişê mirov de nînin lê bandorê li ser reftar û tevgerên mirov dikin, dihêle. Ev têgeh bi taybetî ji aliyê Freud ve hatiye pêşxistin. Li gorî Freud, gelek ji trawma û serpêhatîyên zaroktiyê di bîra derhişî de têne hilanîn û dikarin bandorê li ser reftar û tevger û pirsgirêkên derûnî yên takekesekî bikin. Bîra derhişî, dikare daxwaz û xwestekên mirov jî vebihewîne ku mirov hay ji wan nîn e, lê bandorê li ser reftar û tevgerên mirov dikin. Freud wisa bawer dikir ku gelek reftar û tevgerên mirov ji bîra derhişî tên, dema ku arezû û xwestek û daxwazên ku di bîra derhişî de veşartî ne, hewl didin ku derkevin holê.

Bîra jinûveavaker (Reconstructive memory)

Bîra jinûveavaker, ew pêvajo ye ku bîranînên berê ne bi temamî, lê li gorî serpêhatî û zanînên nû têne jinûveavakirinê. Ev yek dike ku carinan bîranînên me ne ewqasî rast in çiqasî ku em bawer dikin. Elizabeth Loftus di lêkolînên xwe de nîşan daye ku çawa bîranînên şahidan dikarin bi hêsanî bêne guhertin bi pêşkêşkirina agahiyên şaş. Rastiya vê cureyê bîrê, ew e ku dema em tiştekî tînin bîra xwe, em wê bi temamî weke ku çêbûye nayînin bîra xwe, lêbelê em li gorî zanîn û serpêhatîyên xwe yên nû, wê jinûve diafirînin. Ev jî dibe sedema ku bîranînên me carinan ne ewqasî rast in çiqasî ku em ji wan pişrast bawer bin jî.

Bîra girêdayî rewşê (State dependent memory)

Bîra girêdayî rewşê, bîranînek e ku bi rewşeke taybet ve girêdayî ye û mirov tenê dikare wê bi hêsanî bîne bîra xwe dema ku di heman rewşê de be. Bo nimûne, heke mirov tiştekî di bin bandora alkolê de fêr bibe, dema din dîsa di bin bandora alkoholê de be, dikare baştir bîne bîra xwe. Ev têgeh di warê derûnnasiya venasînî de hatiye lêkolîn kirin. Lêkolîn nîşanî me didin ku hestên mirov jî dikarin bandorê li ser bîrê bikin. Heke mirov di rewşeke xemgîn de tiştekî fêr bibe, dema ku dîsa di rewşeke xemgîn de be, dikare hêsantir wî tiştî bîne bîra xwe. Ev jî nîşanî me dide ku bîr ne tenê bi naveroka agahiyê ve, lêbelê bi rewşa mirov a di dema fêrbûnê de jî ve girêdayî ye.

Bîra hevpar (Collective memory)

Bîra hevpar, bîranînên ku ji aliyê civakekê ve têne parvekirinê û ji nifşekî derbazî yê din dibin. Ev dikare çanda civakê, nirxên wê û dîroka wê vebihewîne. Maurice Halbwachs di salên 1950î de têgeha bîra hevpar pêşxistiye û destnîşan kiriye ku bîranînên me ne tenê yên şexsî ne, lêbelê di nava civakê de tên avakirin. Bîra hevpar, ji bo nasnameya komek mirovan gelekî girîng e. Rûdanên girîng ên dîrokî, mînak şer, şoreş, karesatên xwezayî û hwd., di bîra hevpar a civakê de cih digirin û ji nifşekî derbazî nifşê din dibin. Ev bîranînên hevpar, roleke girîng di çêbûna hestên hevpar ên civakê de dilîzin.

Bîra çêkirî (Artificial memory)

Bîra çêkirî, di pergalên kompûterê an jî robotan de ji bo hilanîna agahiyan hatiye sêwirandin. Ev têgehek e ku di qada teknolojiyê de tê bikaranîn. Di salên dawî de, bi geşedana Hişê Çêkirî – HÇ (Artificial Intelligence – AI) re, hewl tê dayîn ku bîrên çêkirî mîna yên mirovî bi hêz û şiyanên jinûveavakirinê û bikaranîna kontekstê bêne afirandin. Bîra çêkirî, dikare agahiyên gelekî mezin di xwe de bihêle û bi awayekî hêsan bigihîje agahiyan. Lêbelê, bîra çêkirî, heya niha nikare hemû taybetmendiyên bîra mirovî bişibîne, nemaze taybetmendiya bîra jinûveavaker a ku mirov dikare bîranînên xwe li gorî pêdiviyên xwe jinûve biafirîne.

Hêmanên ku bandorê li ser bîrê dikin

Gelek hêman hene ku dikarin bandorê li ser hêz û şiyana bîrê bikin. Li vir, em ê li ser hin hêmanên herî girîng bisekinin:

1. Xew (Sleep): Xewa baş ji bo çêbûna bîranînên nû gelekî girîng e. Di dema xewê de, mêjî (hiş û aqil) agahiyên ku di rojê de hatine wergirtin, dişîne cihên mayînde yên bîrê. Lêkolîn nîşanî me didin ku kêmbûna xewê dikare bibe sedema kêmbûna hêz û şiyana bîrê.

 

2. Stres (Stress): Stresa zêde dikare bibe sedema jibîrkirina agahiyan. Hormona kortisolê ku di dema stresê de zêde derdikeve, dikare bandoreke neyînî li ser hîpokampûsê (beşa mêjî ya girêdayî bîrê) bike. Di rewşên stresê de, hîpokampûs ku beşek ji mêjî ye û ji bo veguhastina agahiyan ji bîra demkinî bo bîra demdirêj girîng e, dikare zirarê bibîne.

 

3. Temenê mirov (Age): Bi zêdebûna temenî re, hêz û şiyana bîra mirov dikare kêm bibe. Mêjî dest bi kêmbûna hin hûceyreyên xwe dike û ev jî dikare bibe sedema pirsgirêkên bîrê. Bîra demkinî û bîra veşartî bi taybetî di temenê mezin de dikarin kêm bibin.

 

4. Nexweşî (Illness): Hin nexweşî, weke Alzheimer, bandoreke mezin li ser bîrê dikin. Alzheimer dibe sedema mirina hûceyreyên mêjî yên girêdayî bîrê û ev jî dibe sedema wendabûna bîranînan. Nexweşiyên din jî weke nexweşiya Parkinson, skleroza multiple û hwd., dikarin bandorê li ser bîrê bikin.

 

5. Xwarin û vexwarin (Diet and hydration): Xwarina baş û av vexwarina têr ji bo bîreke baş girîng e. Xwarinên dagirtî bi antîoksîdan û şorba omega-3 dikarin ji bo saxlemiya mêjî û bîrê baş bin. Kêmbûna vitamîna B12 jî dikare bibe sedema pirsgirêkên bîrê.

 

6. Reftarên laşî (Physical exercise): Çalakiyên reftarî dikarin xwîngera mêjî zêde bikin û ev jî dikare alîkariya saxlemiya bîrê bike. Tevger, alîkariya geşedana hûceyreyên nû yên mêjî dike û ev jî dikare bibe sedema geşedana hêz û şiyana bîrê.

 

7. Teknîkên Hînbûnê (Learning techniques): Teknîkên cûda yên hînbûnê dikarin bandorê li ser hêz û şiyana bîrê bikin. Mînak, dubarekirin, ceribandin û bikaranîna stratejiyên bîr û bîranînê dikarin alîkariya hilanîna agahiyan bikin. Teknîkên weke dubarekirin di navbera demên cûda de, alîkariya veguhastina agahiyan ji bîra demkinî bo bîra demdirêj dikin.

 

Encam

Bîr, bi hemû cureyên xwe ve, beşeke bingehîn a jiyana mirov e. Bêyî bîrê, mirov nikare pêşkeve, fêr bibe an jî bi rêkûpêk bijî. Her cure bîr, ji bo armanceke taybet hatiye diyarkirin û hemû bi hev re pergaleke aloz û tevlihev a bîrê pêk tînin. Lêkolînên li ser bîrê berdewam dikin û her diçe em bêtir fêr dibin ka çawa ev pergal dixebite û çawa em dikarin wê baştir bikin.

Bîr ne tenê ji bo hilanîna agahiyan e, lêbelê ji bo afirandina nasnameya me jî girîng e. Bîranînên me dikin ku em ê ku em îro ne û bandorê li ser biryar û reftar û tevgerên me yên siberojê dikin. Ji ber vê yekê, têgihiştina bîrê û hêmanên ku bandorê li ser wê dikin, ji bo têgihiştina xwe û pêşxistina hêz û şiyanên me yên venasînî gelekî girîng e.

Berdewamiya lêkolînên li ser bîrê û têgihiştina baştir a pêvajoyên wê, dikare alîkariya me bike ku em çêtir li dijî nexweşiyên ku bandorê li ser bîrê dikin, weke Alzheimer û Dementia, şer bikin. Her wiha, têgihiştina çêtir a pergala bîrê, dikare alîkariya me bike ku em stratejiyên hînbûnê yên çêtir pêş bixin û bi vî awayî, geşedana zanînê hêsantir bikin.

Çavkanî

1. Baddeley, A. D. (1997). Human memory: Theory and practice (Memory theory and practice). Psychology Press.
2. Ebbinghaus, H. (1885/1964). Memory: A contribution to experimental psychology (Memory: A contribution to experimental psychology). Dover.
3. Squire, L. R. (2004). Memory systems of the brain: A brief history and current perspective (Memory systems of the brain). Neurobiology of Learning and Memory, 82(3), 171-177.
4. Tulving, E. (1972). Episodic and semantic memory (Episodic and semantic memory). In E. Tulving & W. Donaldson (Eds.), Organization of memory (pp. 381-403). Academic Press.