DAHÛRÎNA NIVÎSÊN APÊ OSMAN SEBRÎ

Apê Osman Sebrî, weke nivîskar, şoreşger û siyasetmedarekî Kurd ê sedsala 20an, di nivîsên xwe de gelek hêmanên têkilhev ên derûnî, civakî, dîrokî û siyasî dihewîne. Ev serpêhatiyên Apê Osman Sebrî derfetê dide ku mirov têgihiştineke kûrtir a derûnnasiya civakî û siyasî ya kurdan di vê serdemê de bi hest bike / dest bixe. Armanca vê dahûrînê ew e ku hemû hêmanên derûnî yên di nivîsên Apê Osman Sebrî de bi awayekî akademîk bên nirxandin.

Ev dahûrîn li ser bingeha xwendina kûr a nivîsên Apê Osman Sebrî û bikaranîna çarçoveyên teorîk ên curbecur ên derûnnasî û civaknasiyê hatiye kirin. Her beş bi mînakên ji nivîsa orîjînal hatiye piştrastkirin. (https://brahimaluci.blogspot.com/2023/04/welatpareze-heja-apo-osman-sebri.html )

Dahûrîna Derûnî

1. Welatparêzî û Nasnameya Neteweyî

Apê Osman Sebrî xwedî hesteke kûr a welatparêziyê ye. Daxuyaniyên weke "Divê em ji xwe ra bin, ne ji xelkê ra bin" destnîşan dike ku ew nasnameya kurdî weke bingeha nasnameya xwe ya civakî dibîne û dixwaze vê nasnameyê biparêze. Ev helwesta wî dikare bi teoriya nasnameya civakî (social identity theory) ya Tajfel û Turner were şîrovekirin.

2. Bîrbirina Xwebûnê û Bixwebawerbûnê

Apê Osman giringiya bixwebawerbûnê ji bo kurdan diyar dike: "Baweriya min bi nefsa min heye û bi miletê min heye, bi kesekî din tune". Ev fikir bi teoriya Bandura ya li ser bixwebawerbûnê/xwe-karîgerî (self-efficacy) re hevaheng e ku diyar dike baweriya mirov bi hêz û şiyanên xwe bandoreke mezin li ser serkeftina wî/wê dike.

3. Rexnegirî û Hêrsbûn

Apê Osman Sebrî rexneyeke tûj li gelek siyasetmedar û rewşenbîrên kurd digire. Daxuyaniyên weke "Derin bi navê welatparêziyê nan dixwin" destnîşan dide ku ew kiryarên hin siyasetmedarên kurd bi awayekî neyînî dinirxîne. Ev helwest dikare bi teoriya hêrsbûnê (anger theory) ya Berkowitz were şîrovekirin.

4. Sincparêzî (Exlaqparêzî) û Nirxên Civakî

Apê Osman Sebrî giringiyeke mezin dide exlaq û nirxên civakî. Daxuyaniyên weke "Peyayê ku xwe bifroşe ji jinka kerxanê xirabtir e" destnîşan dide ku ew gihîştiye asta herî bilind a geşedan û pêşketina exlaqî. Ev dikare bi teoriya geşedana exlaqî (moral development theory) a Kohlberg were şîrovekirin.

5. Xemgînî (Depresyon) û Bêhêvîtî

Di gelek beşên nivîsê de mirov dikare hesteke kûr a xemgînî û carinan bêhêvîtiyê bibîne. Daxuyaniyên weke "Gava mera li rewşa kurdan dinêre agir bi dilê meriya dikeve" destnîşan dide ku Apê Osman Sebrî bi ramanên neyînî re rû bi rû dimîne. Ev helwest dikare bi teoriya xemgîniyê (depression theory) ya Beck were şîrovekirin.

6. Girêka Sikîtiyê

Apê Osman Sebrî balê dikişîne ser hesta kêmahiyê û girêka sikîtiyê di nav Kurdan de: "Gava miletek bi heyîna xwe ne yî serbilind be, ew milet wê xulamiyê bike". Ev fikir dikare bi dahûrînên Fanon li ser bandora kolonyalîzmê li ser derûniya mirovên bindest ve bê girêdan. Fanon diyar dike ku bindestî dikare bibe sedema girêka sikîtî û kêmahiyê (inferiority complex) di nav neteweyên bindest de.

Dahûrîna Civakî û Siyasî

1. Serxwebûn û Nehiştina Serîtewandinê

Apê Osman Sebrî kesayetiyeke xurt û serbixwe destnîşan dike. Daxuyaniyên weke "Ez serê xwe daneynim û bi serbilindî dimrim" destnîşan dide ku ew hewl dide li gorî nirx û baweriyên xwe yên herî bilind bijî. Ev helwest dikare bi teoriya xwe-pêkanînê (self-actualization theory) ya Maslow were şîrovekirin.

2. Hestiyariya Zimanî

Apê Osman Sebrî giringiya mezin dide zimanê kurdî û perwerdehiya bi zimanê dayikê: "Kurmancên me hên zimanê xwe nas nekirine" û "Zimanê me mîna wî rezê bê perçîn e". Ev helwest dikare bi teoriya nasnameya etnîkî (ethnic identity theory) ya Phinney were şîrovekirin û bi lêkolînên James Cummins re hevaheng e ku giringiya perwerdehiya bi zimanê dayikê (mother tongue education) ji bo pêşketina akademîk û nasnameya çandî diyar dikin.

3. Modernîzasyon û Kevneşopî

Apê Osman Sebrî rexneyê li pergala feodal a di nav civaka kurdî de digire: "Bela me ev bû: Hikumetê kîjan dikare ji wan ra serî deyne, ew tanîn, dikirin serok". Ev dikare bi teoriya modernîzasyonê (modernization theory) ya Lerner ve bê girêdan ku behsa nakokiya di navbera hêzên kevneşopî (traditional forces) û modern de dike.

4. Rexneya Partîtiyê

Apê Osman Sebrî rexneyê li siyaseta partîtiyê digire: "Ê ku dibên em 'Komonîst' in, dixwazin bibin peyayên Rûsan. Ên ku dixwazin bibên em 'Demokrat' in, dixwazin bibin peyayên Emerîka". Ev fikir dikare bi dahûrînên Fanon yên li ser bandora kolonyalîzmê li ser siyaseta neteweyên bindest ve bê girêdan. Fanon diyar dike ku çawa mezin û rêberên postkolonyal (postcolonial elites) dikarin bibin amrazên hêzên derve.

5. Nostaljî û Bîranînên Trawmatîk

Di nivîsê de gelek behsa rûdanên dîrokî tê kirin. Daxuyaniyên weke "Şêx Se'îd mêrekî bêhempa bû" destnîşan dide ku bîranînên rûdanên dîrokî hîn jî bandoreke xurt li ser Apê Osman Sebrî dikin. Ev helwest dikare bi teoriya bîranînên trawmatîk (traumatic memory theory) ya Van der Kolk were şîrovekirin.

6. Hevkariya Civakî û Yekîtî

Apê Osman Sebrî giringiyeke mezin dide hevkariya di navbera kurdan de. Daxuyaniyên weke "Çi gava em bikari bin bibin yek, neyar nikare serê me deyne" destnîşana vê helwestê ye. Ev dikare bi teoriya hevkariya civakî (social cooperation theory) ya Axelrod û teoriya hevgirtina civakî (social cohesion theory) ya Durkheim were şîrovekirin.

7. Têkiliyên Navneteweyî

Apê Osman Sebrî balê dikişîne ser giringiya têkiliyên navneteweyî, lê diyar dike ku divê kurd bi xwe biryara xwe bidin: "Rohilat jî û Roava jî ne hevalê we ne... Divê hun bi xwe ramanekê ji xwe ra bigrin, xwe xurt bikin". Ev fikir dikare bi teoriya realîzma siyasî (political realism theory) ya Morgenthau ve bê girêdan ku diyar dike her dewlet li pey berjewendiyên xwe ye di warê navneteweyî de.

Encam

Nivîsên Apê Osman Sebrî gelek hêmanên aloz û tevlihev ên derûnî, civakî, dîrokî û siyasî vedihewînin. Apê Osman Sebrî weke kesayetiyeke çendqatî xuya dike ku di navbera gelek nakokiyan de dijî û hewl dide ku bi van nakokiyan re serî derxe. Helwestên wî yên curbecur dikarin weke encama serpêhatî û tecrubeya wî ya jiyanê, rewşa siyasî ya kurdan û pêşketina wî ya takekesane û exlaqî / sincî bên dîtin.

Perspektîfên wî yên li ser bixwebawerbûn, nasnameya neteweyî, modernîzasyon, perwerdehî û serxwebûnê hîna jî ji bo fêmkirina rewşa îroyîn a kurdan giring in. Nivîsên wî dikare weke çavkaniyeke hêja ji bo lêkolînên li ser dîroka fikrî û siyasî ya tevgera kurdî bê bikaranîn. Bi hêviya, ev perspektîf bibe bingeha lêkolînên berfirehtir li ser pêvajoya avakirina nasnameya neteweyî û modernîzasyona civaka kurdî di çarçoveya teoriyên derûnî, civakî û siyasî yên modern de.

ŞÎROVEKIRINA TEORIYÊN DERÛNNASÎ Û CIVAKNASIYÊ

 

1. Teoriya Nasnameyê ya Civakî (Social Identity Theory) - Tajfel û Turner, 1979

Teoriya nasnameyê ya civakî ku ji aliyê Henri Tajfel û John Turner ve di sala 1979an de hatiye pêşxistin, yek ji girîngtirîn teoriyên derûnnasiya civakî ye. Ev teorî bi bingehî li ser pêwendiya di navbera nasname, kom û nakokiyên navkomî disekine. Li gorî vê teoriyê, nasnameya mirov ji du beşan pêk tê: Nasnameya takekesane û nasnameya civakî. Nasnameya civakî ji endametiya mirov a di komên curbecur de (mîna neteweyî, çandî, olî, zayendî, pîşeyî) pêk tê û hesta xwe-nirxandin û rêzdariya (self-esteem) mirov ji vê nasnameyê bandorê vedigire.

Tajfel û Turner diyar dikin ku mirov bi awayekî xwezayî cîhanê li gorî komên civakî kategorîze dikin û hewl didin ku koma xwe bi awayekî erênî ji komên din cuda bikin. Ev pêvajo dibe sedema dijberî, cudakirina civakî û nakokiyên di navbera koman de. Bi taybetî di rewşên ku çavkanî tên de sînordar in yan jî desthilatdarî tê de newekhev e, ev nakokî dikarin zêdetir bibin. Ev teorî ji bo fêmkirina nexweşî û pirsgirêkên weke nijadperestî, cudakarî (discrimination), şovenîzm û gelek diyarde û fenomenên civakî yên din gelekî giring e û herweha ji bo fêmkirina hesta nasnameyê ya komên kêmîne (mîna kurdan) jî alîkar e.

2. Teoriya Bixwebawerbûnê/Xwe-karîgerî (Self-efficacy Theory) - Bandura, 1977

Albert Bandura di sala 1977an de teoriya xwe-karîgeriyê pêşxist ku yek ji girîngtirîn teoriyên derûnnasiya modern e. Xwe-karîgerî têgeheke girîng a derûnnasî ye ku behsa baweriya mirov bi hêz û şiyana wî/wê ya ji bo serkeftinê di rewşên diyarkirî de dike. Li gorî Bandura, ev bawerî ne tenê ji serpêhatî û tecrûbeyan derdikeve lê herweha bandorê li ser çawaniya ramanê, hestiyarî, tevger, reftar û handana (motivasyona) mirov dike.

Bandura diyar dike ku xwe-karîgerî ji çar çavkaniyan pêk tê: Serpêhatiya serkeftinê ya takekesane, serpêhatiyên takekesên din ên weke mirov, qayîlkirin/dilsozî ya ji aliyê takekesên girîng ve û rewşa fîzyolojîk û derûnî. Takekesên xwedî hesta xwe-karîgerî ya bilind bi gelemperî ji bo gihîştina armancên xwe zêdetir hewl didin, li hemberî astengiyan bêtir ber-xwe didin û di encamê de hîn serfiraz dibin. Ev têgeh bi taybetî ji bo fêmkirina helwesta mirovan a di çarçoveya berxwedan û têkoşîna neteweyî de, mîna li cem kurdan tê dîtin, gelekî girîng e.

3. Teoriya Geşedana Sincî / Pêşketina Exlaqî (Moral Development Theory) - Kohlberg, 1958

Lawrence Kohlberg di sala 1958an de teoriya geşedana sincî ya ku berfirehkirina xebatên Jean Piaget e, pêşxist. Li gorî vê teoriyê, geşedana sincî di sê qonaxên serekî de pêk tê, her qonax ji du astên cuda pêk tê.

Qonaxa yekem (astên 1 û 2) 'exlaqa pêş-konvensiyonel' (pre-conventional morality) e. Di vê qonaxê de, zarok bi awayekî bingehî li gorî siza û xelatê tevdigerin. Di asta yekem de, zarok ji tirsa sizayê tiştekî dikin yan nakin, di asta duyem de, zarok ji bo berjewendiya xwe ya takekesane tevdigerin.

Qonaxa duyem (astên 3 û 4) 'exlaqa konvensiyonel' (conventional morality) e. Di vê qonaxê de, mirov hewl didin ku li gorî hêvî û qaîdeyên kom û civakê bimeşin. Di asta sêyem de, mirov giringiyê didin pejirandina civakî, di asta çarem de, mirov bi awayekî micid hewl didin ku qaîde û zagonên civakê bicîh bînin.

Qonaxa sêyem (astên 5 û 6) 'exlaqa post-konvensiyonel' (post-conventional morality) e. Di vê qonaxê de, mirov dest pê dike fêm bike ku qaîde û zagonên civakî hin caran ne adil in û ji bo berjewendiya giştî yan etîkên gerdûnî divê werin guhertin. Di asta şeşem de, mirov li gorî prensîbên gerdûnî yên weke dadwerî, wekhevî û mafên mirovî biriyaran distîne.

Kohlberg di lêkolînên xwe de dît ku gelek takekes nagihîjin astên herî bilind ên geşedana sincî. Ev teorî bi taybetî ji bo fêmkirina cudahiyên exlaqî di navbera çandan de û herweha pêşketina hişmendiya exlaqî ya li cem mirovan di çarçoveya berxwedana civakî û siyasî de girîng e.

4. Teoriya Hêrsbûnê (Anger Theory) - Berkowitz, 1969

Leonard Berkowitz di sala 1969an de pêşniyara xwe ya nûkirina teoriya frustrasyon-hêrsbûnê (frustration-aggression hypothesis) pêşxist. Teoriya orîjînal a ku di sala 1939an de ji aliyê lêkolînerên Zanîngeha Yale ve hatibû pêşxistin, destnîşan dikir ku frustrasyon (nehiştina gihîştina armancekê) hemû demî dibe sedema hêrsbûnê. Berkowitz ev teorî veguherand û diyar kir ku frustrasyona ku dibe sedema êşê (aversive stimulation) dikare bibe sedema hêrsbûnê, lê ne bi awayekî otomatîk.

Li gorî Berkowitz, hêrsbûn encama pêwendiya aloz a di navbera hest, raman û tevger û reftaran de ye. Gava mirov hest bi frustrasyonê dike, ev yek dikare hestên neyînî ên weke xem, tirs yan hêrsê çêke. Ev hest jî dikarin bibin sedema ramanên hêrsbûnê û di encamê de tevger û reftarên hêrsbûnê derxin holê. Berkowitz herweha behsa bandora hêmanên hawîrdorî (contextual factors) dike ku dikarin hêrsbûnê zêde yan kêm bikin.

Ev perspektîf ji bo têgihiştina çawaniya geşedan û pêşketina tevgerên tundî û şîdetê di nav komên civakî yên bindest ku lê rastî cudakariyê tên, pir girîng e û dikare ji bo fêmkirina bertek û tevgerên komên mîna kurdan bi kêr bê.

5. Teoriya Depresyonê / Xemgîniyê (Depression Theory) - Beck, 1976

Aaron Beck di sala 1976an de teoriya venasînî (cognitive theory) ya xemgîniyê pêşxist ku yek ji teoriyên herî bandordar ên li ser xemgîniyê ye. Li gorî Beck, nexweşiya xemgîniyê ji şaşitiyên di raman û hişmendiya mirov de çêdibe. Beck diyar dike ku mirovên xemgîn bi awayekî otomatîk ramanên neyînî der barê xwe, cîhanê û siberojê de vedihewînin ku Beck vê yekê weke 'sêqoça/sêgoşeya venasînî ya neyînî' (negative cognitive triad) bi nav dike.

Beck behsa çend şaşitiyên venasînî (cognitive distortions) dike ku dikarin bibin sedema nexweşiya xemgîniyê. Ji van şaşitiyan hin ev in: Giştîkirin/ragihandina bêbiha, fîltrekirina neyînî, biçûkxistina tiştên erênî, pêşbîniyên karesatî û şexsîkirina rûdanên neyînî. Li gorî Beck, ev şaşitî bi rêya terapiya venasînî (cognitive therapy) dikarin bên veguhertin û di encamê de rewşa nexweşiyê baştir bibe.

Ev teorî ji bo fêmkirina bandorên derûnî yên bindestbûn, koçberî û azmûna trawmatîk li ser komên civakî mîna kurdan pirr girîng e.

6. Teoriya Xwe-pêkanînê (Self-actualization Theory) - Maslow, 1954

Abraham Maslow di sala 1954an de bi rêya kitêba xwe 'Motivation and Personality' têgeha xwe-pêkanînê berbelav kir. Xwe-pêkanîn asta herî bilind a pêşketina derûnî ya mirov e li gorî 'hiyerarşiya hewcedariyên mirov' (hierarchy of needs) ya Maslow. Ev hiyerarşî ji pênc astan pêk tê: Hewcedariyên fîzyolojîk (xwarin, vexwarin, hewandin), hewcedariyên ewlekariyê, hewcedariyên evîn û endametiyê, hewcedariyên hurmet û qedirê û di dawiyê de hewcedariya xwe-pêkanînê.

Xwe-pêkanîn ew pêvajo ye ku mirov hemû potansiyelên xwe bi kar tîne, pêş dixe û digihîje asta herî bilind a pêşketinê. Li gorî Maslow, mirovên ku xwe-pêkanîn kirine xwedî taybetmendiyên weke qebûlkirina rastiyê, afirandetî, xweşbînî, mirovhezî, vekirîbûn ji bo tecrûbeyan û hişmendiya bilind a exlaqî ne.

Mirov tenê dikare bigihîje xwe-pêkanîn ku hewcedariyên wî/wê yên bingehîn bi awayekî têr bên bicîhkirin. Ev perspektîf ji bo fêmkirina têkiliya di navbera hewcedariyên bingehîn (mîna ewlekarî, nasname, serxwebûn) û pêşketina takekesî ya takekesên weke Osman Sebrî girîng e.

7. Teoriyên Kolonyal û Postkolonyal (Colonial and Postcolonial Theory) - Fanon, 1961

Frantz Fanon di sala 1961ê de bi rêya kitêba xwe ya bi navê ‘Bindestên li ser ruyê Erdê’ teoriyên xwe yên der barê bandora kolonyalîzmê li ser derûniya mirovên bindest pêşxistin. Fanon ku hem derûnbijîşk û hem jî fîlozofekî postkolonyal bû, bi taybetî li ser bandorên şexsî, civakî û çandî yên kolonyalîzmê hûr bû.

Li gorî Fanon, kolonyalîzm ne tenê dagirkeriya fîzîkî ye, lê herweha dagirkeriya derûnî û hişmendiyê ye jî. Kolonî hewl didin ku bi rêya perwerdehiyê, çapemeniyê û dezgehên din ên çandî û civakî, çanda xwe li ser gelên bindest ferz bikin. Di encamê de, gelên bindest dest pê dikin ku xwe weke 'yê-din' (other) yan 'kêmtir' bibînin. Ev rewş dibe sedema 'girêka sikîtî/kêmahiyê' (inferiority complex) di nav gelên bindest de.

Fanon behsa pêvajoya rizgariya neteweyî dike û diyar dike ku ev pêvajo ne tenê ji bo rizgariya fîzîkî, lê herwiha ji bo rizgariya derûnî û çandî jî pêwîst e. Ev pêvajo dikare bi awayekî aştiyane yan bi rêya têkoşîna çekdarî pêk bê, lê divê armanca wê ne tenê guhertina statûya siyasî, lê herweha guhertina têkiliyên civakî û avakirin/vejandina nasnameya çandî ya takekesane û hevpar (kolektif) be jî.

Perspektîfên Fanon der barê kolonyalîzmê û bandorên wê yên li ser derûniya mirov de, bi taybetî ji bo fêmkirina rewşa civakên bindest ên di bin bandora împeryalîzmê de, mîna civaka Kurdistanê, gelekî girîng in.

8. Teoriya Modernîzasyonê (Modernization Theory) - Lerner, 1958

Teoriya modernîzasyonê ya ku ji aliyê Daniel Lerner ve di sala 1958an de bi kitêba 'The Passing of Traditional Society' hatiye pêşxistin, behsa veguherîn û guherandinên civakî, aborî, çandî û siyasî yên ku di dema derbasbûna ji civaka kevneşopî ber bi civaka modern ve pêk tên, dike. Li gorî vê teoriyê, modernîzebûn pêvajoyeke gerdûnî û yekane ye: Hemû civak di dawiyê de wê heman qonaxan derbas bikin û bigihîjin civakeke demokratîk, pîşesazîkirî û bajarvanîbûyî ya li ser mînaka rojavayî.

Lerner diyar dike ku modernîzebûn bi rêya çend qonaxên sereke pêk tê: Bajarvanîbûn (urbanization), xwendewarî (literacy), beşdariya medyayê (media participation) û beşdariya siyasî (political participation). Lerner herweha behsa kesayetiya 'mobîl' (mobile personality) dike ku kesayetiya guncaw e ji bo civaka modern û xwedî taybetmendiyên weke vekirîbûn ji bo tecrûbeyan, amadeya guhertinê û xwe-guncandinê ye.

Ev teorî herçiqasî ji aliyê gelek ramyaran ve hatibe rexnekirin jî, ji bo fêmkirina veguhertinên civakî, çandî û siyasî yên di nav gelek civakên kurdî de ku ji kevneşopî ber bi moderniyê ve diçin, dikare bi kêr bê.

9. Teoriya Realîzma Siyasî (Political Realism Theory) - Morgenthau, 1948

Hans Morgenthau di sala 1948an de bi kitêba xwe ya bi navê 'Politics Among Nations' bingeha teoriya realîzma siyasî ya modern danî. Ev teorî yek ji teoriyên herî bandordar ên pêwendiyên navneteweyî ye ku berê xwe dide şîrovekirina reftara dewletan di sîstema navneteweyî de.

Li gorî vê teoriyê, siyaseta navneteweyî bi bingehî şerê desthilatdariyê ye û dewlet aktorên sereke yên pergala navneteweyî ne ku hewl didin hêza xwe zêde bikin da ku ewlehî û berjewendiyên xwe biparêzin. Morgenthau diyar dike ku siyaseta navneteweyî ne li ser bingeha sinc/exlaq û normên gerdûnî, lê li ser bingeha berjewendiyên neteweyî tê meşandin.

Morgenthau şeş prensîbên realîzma siyasî diyar dike: 1) Siyaset bi qanûnên heyben (objektif) tê birêvebirin, 2) Berjewendiya neteweyî bi têgehên desthilatdariyê tên pênasekirin, 3) Berjewendî çemkeke gerdûnî ye, lê naveroka wê dikare vebiguhere, 4) Exlaq di siyaseta navneteweyî de girîng e, lê ne diyarker e, 5) Armancên exlaqî yên neteweyekê nikarin weke armancên exlaqî yên gerdûnî bên dîtin, 6) Siyaset qadeke ser-bi-xwe ye.

Ev perspektîf ji bo fêmkirina tevgera dewletên mezin ên ku bandorê li ser rewşa kurdan dikin û herwiha ji bo têgihiştina stratejiyên têkoşîna siyasî ya kurdî di çarçoveya navneteweyî de girîng e.

 

Çavkanî

Axelrod, R. (1984). The Evolution of Cooperation. New York: Basic Books.

Bandura, A. (1977). Self-efficacy: Toward a Unifying Theory of Behavioral Change. Psychological Review, 84(2), 191-215.

Beck, A. T. (1976). Cognitive Therapy and the Emotional Disorders. New York: International Universities Press.

Berkowitz, L. (1969). The Frustration-aggression Hypothesis Revisited. In L. Berkowitz (Ed.), Roots of aggression: A re-examination of the frustration-aggression hypothesis. New York: Atherton Press.

Cummins, J. (2000). Language, Power, and Pedagogy: Bilingual Children in the Crossfire. Clevedon: Multilingual Matters.

Durkheim, E. (1893/1997). The Division of Labour in Society. New York: Free Press.

Fanon, F. (1961/2004). The Wretched of the Earth. New York: Grove Press.

Festinger, L. (1957). A Theory of Cognitive Dissonance. Stanford, CA: Stanford University Press.

Gellner, E. (1983). Nations and Nationalism. Ithaca: Cornell University Press.

Inglehart, R., & Welzel, C. (2005). Modernization, Cultural Change, and Democracy. New York: Cambridge University Press.

Jung, C. G. (1968). The Archetypes and the Collective Unconscious. Princeton: Princeton University Press.

Kohlberg, L. (1958). The Development of Modes of Thinking and Choices in Years 10 to 16. Ph. D. Dissertation, University of Chicago.

Lerner, D. (1958). The Passing of Traditional Society: Modernizing the Middle East. New York: Free Press.

Maslow, A. H. (1954). Motivation and Personality. New York: Harper & Row.

Morgenthau, H. J. (1948). Politics Among Nations: The Struggle for Power and Peace. New York: Alfred A. Knopf.

Phinney, J. S. (1990). Ethnic Identity in Adolescents and Adults: Review of Research. Psychological Bulletin, 108(3), 499-514.

Tajfel, H., & Turner, J. C. (1979). An Integrative Theory of Intergroup Conflict. In W. G. Austin & S. Worchel (Eds.), The social psychology of intergroup relations. Monterey, CA: Brooks/Cole.

Turner, J. C. (1987). Rediscovering the Social Group: A Self-Categorization Theory. Oxford: Blackwell.

Van der Kolk, B. A. (1996). Trauma and Memory. In B. A. van der Kolk, A. C. McFarlane, & L. Weisaeth (Eds.), Traumatic stress: The effects of overwhelming experience on mind, body, and society. New York: Guilford Press.