FERHENGA HIŞÊ ÇÊKIRÎ – HÇ (ARTIFICIAL INTELLIGENCE DICTIONARY – AI)

 

Ev ferheng bi mebesta belavkirina zanîn û teknolojiyê bi zimanê kurdî û hêsankirina gihîştina hemû kesan li ser Hişê Çêkirî hatiye amadekirin.

PÊŞGOTIN

Di sedsala XXIan de, dema ku teknolojî bi lez pêşve diçe û cihanê vediguherîne, Hişê Çêkirî (HÇ) yan jî Artificial Intelligence (AI) bûye yek ji giring û bandorkerîtirîn teknolojiyên ku jiyana me ya rojane, kar û karên pîşesazî, perwerde, tendirustî û gelek qadên din bi awayekî radîkalî vediguherîne.

Hişê Çêkirî ne tenê teknolojiyeke dûr û nêzîk e, lê ew rastiyeke ku em ji ‘xwe’ tê de dijîn. Ji telefonên me yên aqilane (jîr) heya makîneyên ku di nexweşxaneyan de têne bikaranîn, ji bernameyên werger heya robotên ku di pîşesaziyê de dixebitin, HÇ li her derê ye. Lewma, pêwîstiya zanîn û têgihiştina van têgînan û teknolojiyên nû rojane zêde dibe.

Armanca sereke ya vê ferhengê ew e ku têgînên bingehîn ên Hişê Çêkirî bi zimanê kurdî, bi rengekî hêsan û têgihiştî, bigihîne hemû kesên ku dixwazin li ser vê mijarê bixebitin. Di cihana global de ku zanîn û teknolojî bi zimanên weke înglîzî, almanî, frensî û zimanên din têne pêşxistin, giring e ku ev zanîn bi zimanê me yê dayikê jî were pêşkêşkirin.

Di vê ferhengê de, em ê têgînên bingehîn ên Hişê Çêkirî, celeb û teknolojiyên wê, sepanên bikaranînê, bandorên civakî û aborî û siberojên vê teknolojiyê bi rengekî sistemîk û birêkûpêk bibînin. Her têgîn bi kurdî hatiye nivîsîn û paşê jî wateya wê ya bi înglîzî hatiye dayîn, da ku hem ji bo xwendevanên kurdî û hem jî ji bo ên ku dixwazin terminolojiya inglîzî jî fêr bibin, bikêr be.

Hişê Çêkirî ne tenê teknolojiyeke ye, lê ew şoreşeke dîrokî ye ku jiyana me ya îro û ya siberojê re bandorên mezin çêbike. Lewma, têgihiştina vê teknolojiyê, ne tenê ji bo kesên ku di warê teknolojiyê de dixebitin, lê ji bo hemû kesên ku dixwazin li sedsala 21an de bijîn, pêwîst e.

Em hêvî dikin ku ev ferheng ji bo hemû kesên ku dixwazin li ser Hişê Çêkirî bixebitin, bibe çavkaniyeke bikêr û hêsan û beşdariyeke baş li pêşveçûna zanîn û teknolojiyê bi zimanê kurdî bike.

Brahîmê Alûcî

 Tîrmeha 2025an

Gundê Alûca, Omeriya, Mêrdîn

Afiranderî (Creativity) Hêz û şiyana afirandina tiştên nû û resen e. Li cem mirovan, ev pêvajo bi serpêhatî, zanîn, hest û xeyalan ve girêdayî ye. Afiranderî ji çavkaniyên cûrbecûr weke çand, perwerde û ezmûnên takekesane bandorê digire. Hişê Çêkirî (HÇ) dikare tiştên nû biafirîne, lê ev afirandin li ser bingeha daneyên berê ye û ne bi rastî "resen" e weke afiranderiya mirovî. Mirov dikarin ji ezmûnên xwe û ji haydariya xwe ya civakîçandî tiştên temamî nû derxînin, lê HÇ bi piranî kombiyon û varyasyonên ji xebatên berê çêdike.

AFrame Xelekeke referansê ku di nivîsê de tê bikaranîn ji bo rêzegehan ku ji çar hêmanên ku bi "A" dest pê dikin pêk tê Hişyarî (Awareness), Rêzgirtin (Appreciation), Pejirandin (Acceptance) û Berpirsiyarî (Accountability). Ev çarçoveya felsefî ji bo pêşvebirina fêm û têgihiştina kûr a mirov di warê xwebûn û têkiliyên wî/wê de tê bikaranîn. Her hêmanek giringiyeke taybet heye.

-          Hişyarî (Awareness) Haydariya ji xwebûna xwe û rewşa derdorê.

-          Rêzgirtin (Appreciation) Zanîna û nirxandina hêjahiyên li dora xwe.

-          Pejirandin (Acceptance) Qebûlkirina rastiyên heyî bêyî berxwedan û berevaniyê.

-          Berpirsiyarî (Accountability) Xwemalkirina encamên kiryarên xwe.

Agahdariya Rengvedan (Reflective Awareness) Hêz û şiyana nêrîna bi kûrahî li serpêhatiyên xwe û derxistina wate û agahiyan ji wan. Ev hêman çavdêrîkirin, refleksîvîte û lêgerîna hikmed/agahiyê vedihewîne. Takekesek bi agahdariya rengvedan dikare serpêhatiyên xwe dahûrîn bike, ji wan dersê bigire û ji bo siberoja xwe biryarên çêtir bide. Ev taybetmendî ji bo geşedana takekesî û xwezanînê pir giring e. Di pratîkên wek medîtasyonê de, mirov vê agahdariyê pêş dixe.

Algorîtma (Algorithm) Rêzek gav û rêbazên zelal ên ku ji bo çareserkirina arîşe, kêşe û pirsgirekekê tên bikaranîn. Di hişê çêkirî de, rêbazên bîrkarî/matematîkî yên ku biryardayînê kontrol dikin. Algorîtma wek rêberiyeke gavbigav e ku dibêje kompûter an pergalek çawa dikare pirsgirekekê çareser bike. Algorîtmayên sade dikarin karên rojane wek rêzkirina nav an lîsteyan bikin, lê algorîtmayên tevlihev ên ku îro di HÇ de tên bikaranîn, dikarin karên gelek aloz bikin wek naskirina rû, wergerandina zimanan an pêşbîniya çareseriyên nexweşiyên genetîkî. Komek rêbazên matematîkî û mantiqî ku bi rêzek diyar hatine rêzkirin û ji bo çareserkirina pirs û girêkekê an jî pêkanîna peywireke taybetî têne bikaranîn. Algorîtm wek destûrnameyeke detaylî ye ku her gaveke wê bi zelaqetî hatiye diyarkirin. Di warê hişê çêkirî de, algorîtm bingeha hemû pergalên bihiş û zîrek in û bi wan re makîne dikare fêr bibe û biryaran bide.

Algorîtmên Veguherok (Evolutionary Algorithms) Komek algorîtmên ku li ser bingeha prensîbên werar û peydabûna zindewerî kar dikin. Ev algorîtma bi rêbazên hilbijartina siruştî (xwezayî), veguhertin û nûçekirinê çareserên herî baş ji bo pirs û girêkan peyda dikin.

Algorîtmên Genetîk (Genetic Algorithms) Komek algorîtmên ku li ser bingeha prensîbên genetîka zindewerî kar dikin. Ev algorîtm bi rêbazên weke hilbijartina xwezayî, veguhertin û nûçekirinê çareserên herî baş ji bo pirs û girêkan peyda dikin.

ARC Challenge Ezmûnek giring e ku ji bo pîvana hêz û şiyana ramana hişê çêkirî tê bikaranîn. ARC (Abstraction and Reasoning Corpus) ji bo pîvandina kapasîteya ramanên mîna mirovan ji bo pergalên HÇê hatiye dîzaynkirin. Ev test ji kombînasyona pirs û girekên ku hewceyî abstraksiyon, ramandin û fêmkirina aliyên bingehîn ên pirs û girêkan pêk tê û ji bo HÇê dijwar e, lê ji bo mirovan bi gelemperî hêsan e.

Asta Hiş (Level of Consciousness) Astên cuda yên haydariyê ku ji hişê têkûz heta derhişiyê dirêj dibin. Bi çalakiyên mêjî ve girêdayî ne. Asta hiş ji bo fêm û têgihiştina rewşa derûnî ya mirovan giring e û dikare di encama gelek hêmanan de vebiguhere weke razanê, dermanên bêhişker an rewşên nexweşiyê. Asta hiş a mirov bandorê li ser biryardan, fêm û têgihiştin û kapasîteya wî/wê ji bo çareserkirina pirs û girêkan dike.

Baldariya Derxweyî (External Awareness) Hêz û şiyana naskirina û fêmkirina hestên kesên din. Ev aliyê hişê hestan e ku bi hevdiliyê (empathy) û hêz û şiyanên civakî ve têkildar e. Baldariya derxweyî ji bo têkiliyên serkeftî û jiyana civakî giring e. Kesên xurt û ciwan di vî warî de dikarin nîşaneyên civakî yên nedevkî fêm bikin, pêşbîniyê bikin ka kesên din dê çawa bertekan nîşan bidin û di rewşên aloz û tevlihev ên civakî de bi hêsanî tevbigerin.

Baldariya Navxweyî (Internal Awareness) Hêz û şiyana naskirina û fêmkirina hestên xwe yên navxweyî. Ev aliyê hişê hestan e ku bi xwe-agahiyê ve têkildar e û di fêmkirina xwebûna xwe de kûr e. Baldariya baş a navxweyî dihêle ku mirov bi awayekî çalak hestên xwe binase û bi wan re rû bi rû bibe. Ev ji bo tendirustiya derûnî û biryardana hestiyar giring e û di pêvajoyên weke medîtasyon û xweberbûnê de tê pêşvexistin.

Başbûn (Wellbeing) Rewşa tendirustî, şadî û qinyata giştî di jiyanê de. Ev têgeh hem aliyên fizîkî, hem derûnî, hem jî civakî vedihewîne û armanca gelek geşedanên kesane ye. Başbûn ne tenê nebûna nexweşiyê ye, lê rewşeke girêk û kompleksa ku ji hêmanên cûrbecûr pêk tê tendirustiya fizîkî û derûnî, qalîteya têkiliyên civakî, ewlehiya aborî û hêjahiyên kesane. Li gorî Rêxistina Tendirustiyê ya Cihanê (WHO), başbûn rewşa têkûz a tendirustiya fizîkî, derûnî û civakî ye, ne tenê nebûna nexweşî an kêmasiyê ye.

Bengîtiya Algorîtmayî (Algorîthmic Dependence) Rewşek e ku tê de mirov zêde xwe dispêrin algorîtmayan û bi wan ve girêdayî dibin ji bo biryar, hilbijartinên rojane û çalakiyên xwe. Ev tê wateya ku biryardana serbixwe kêm dibe. Di cihana îroyîn de, ev pirs û girêk zêdetir dibe ji ber ku gelek kes xwe dispêrin algorîtmayên ku diyar dikin ka ew ê çi bibînin, ê çi bikirin, bi kê re biaxivin û heta çawa bifikirin. Encama vê yekê dikare kêmbûna fikr û ramana rexnegirî û şiyana (qabiliyet) biryardana serbixwe be.

Berfirehî (Breadth) Hêz û şiyana HÇê ya ku dikare bi mîlyonan agahiyan bi hev re bide ber hev û têkiliyên di navbera wan de bibîne. Ev berfirehî dihêle ku HÇ di warê lêgerîn û dahûrînê de bi bandor be. HÇ dikare bi hezaran mînakan dahûrîn bike û şablonên ku mirov dibe ku nikaribe bibîne, derxe holê. Lê belê, berfirehî bi tenê bes nîne; kûrahiya têgihîştinê jî giring e û di vî warî de mirov hîn jî serdest in.

Berhişî (Preconscious) Di bîrdoziya Freud de, asta navbera hiş û derhişiyê ye. Agahiyên ku niha ne di hişê mirov de ne lê bi hêsanî dikarin werin bîranîn. Mînak, dema ku mirov li ser navê hevalekî nafikirim, ew ne di hişmendiya min a çalak de ye, lê dema ku pêwîst be ez dikarim zû wî navî bi bîr bînim. Berhişî cihê piraniya bîranînên me yên demkurt û jiyana rojane ye ku em dikarin di dema hewcedariyê de bikêşin hişmendiya xwe.

Bersiva Hestiyarî (Emotional Response) Bertekên derûnî û fîzyolojîk ên ku mirov dema ku bi rûdanek an dîmenek re rû bi rû dimîne, nîşan dide. Ev bertek dikarin erênî (weke şadî, kelecan), neyînî (weke tirs, xemgînî) an girêk û kompleks (weke hesûdî, serbilindî) bin. Bersivên hestiyarî di jiyana mirovan de giring in û encama lêkolînên zanistî nîşan didin ku ew roleke giring di biryardayîn û têkiliyên mirov de dilîzin. Pergalên HÇê jî pirî caran têne dîzaynkirin da ku bersivên hestiyarî nas bikin an layîn (teqlîd) bikin.

Bijîşkiya Zîz (Precision Medicine) Pergaleke ku bi saya Hişê Giştî yê Çêkirî (HGÇ) dikare nexweşên domdar û tendirustiya takekesî bi awayekî hesas kontrol bike. Ev çavderiya bijîşkî ji modelên genetîkî, metabolîk û jiyanî yên her nexweşî bi awayekî taybet fêm dike û derman, rêjîm û dermankirinê ji bo her kesî adapte dike. Ev nêzîkatî dikare encamên bijîşkî baştir bike û mesrefan kêm bike ji ber ku çareserî dê bêtir bibandor bin.

Binhişî (Subconscious) Beşek ji hişê mirov e ku agahiyên wê ne di radeya hişyariyê de ne, lê bandorê li ser reftar û tevger, hîs û ramanên mirov dikin. Gelek derûnnas vê konseptê weke cihek dibînin ku tê de pêvajoyên otomatîk, hîn û bîranînên ku ne di hiş de ne lê hêsan e ku werin vexwendin bîra mirov, tên veşartin. Li gorî hin bîrdozan, ev cih dibe ku agahî, bîranîn û hestên ku dibe ku em bixwazin ji wan dûr bikevin jî vebihewîne.

Bîra Derhişî (Unconscious Memory) Bîranînên ku di hiş de nînin lê mirov nikare wan bi awayekî hişyar bîne bîra xwe. Lê dîsa jî dikarin bandorê li ser reftar û tevger û ramanên mirov bikin. Ev bîranînên nediyar dikarin serpêhatiyên zaroktiyê, trawmayên berê an şiyanên fêrbûyî yên ku bûne otomatîk vebihewînin. Dibe ku em niha wan bi bîr neyînin, lê ew çawa em bertekê nîşan didin û biryaran didin bandor dikin. Têgeh û pêşniyarên weke vê di bîrdoziya derûnnasiya derûnkolîneriyê (psîkoanalîtîk) de giring in.

Bîranîn (Memory) Hêz û şiyana mêjî ya ku agahî, serpêhatî û hestan tomar dike û dema pêwîst be wan dîsa bi kar tîne. Bîranîn ne tenê tomarkirina agahiyan e, herwiha bi hest û fêm û têgihiştinê ve jî girêdayî ye. Di fikr û ramandinê de roleke bingehîn dilîze. Bîranîn bi gelek awayan dikare bê kategorîkirin kurtdemî ji bo agahiyên li ser karên niha (weke bîranîna hejmara telefonê heta ku mirov binivîse), demdirêjî ji bo agahiyên domdar (weke zanîna zimanê dayikê), prosedurî ji bo şiyan û hunerên fêrbûyî (weke ajotina hespkê hesinî/bisiklêtê), semantîk ji bo çemk û têgehan û epîsodîk ji bo serpêhatiyên takekesane.

Biryardana Mirovî (Human Decision Making) Pêvajoya ku mirov tê de biryarên xwe didin û hêmanên ku bandorê li vê pêvajoyê dikin. Biryardana mirovî hem bi pirs û girêkên hisabî hem jî bi aliyên derûnî ve girêdayî ye. Mirov di biryardanê de dibin qurbana gelek xeletiyên sistematîk (bias), weke nirxandina zêde ya serpêhatiyên xwe, temaşekirina tiştên ku ew ê hilbijêrin û paşguhkirina agahiyên ku ew naxwazin bibînin. Her wiha hest, çand, nirx û normên civakî jî bandorê li ser biryardana mirov dikin.

Biryardayîn (DecisionMaking) Pêvajoya hilbijartina di nav çend vebijêrkan de. Kapasîteya nirxandina rewşê û hilbijartina çareseriya herî guncan. Ev pêvajo dikare li ser bingeha hisab û qezenc/windakirinê be (biryardayîna rasteqîn), li ser bingeha ezmûn û serpêhatiyên berê be (biryardayîna empîrîk) an jî li ser bingeha raman û pêşbîniyê be (biryardayîna pêjnî). Biryardayîn di jiyana rojane de çalakiyeke bingehîn e û ji bo karên hisabî, bijartina xwarin, kirîn û firotinê, heta biryarên mezin ên weke hilbijartina kariyerê, tê bikaranîn.

Biryardayîna Algorîtmîk (Algorithmic Decision Making) Biryardayîna ku ji aliyê algorîtmayên kompûterî ve tê kirin. Biryardayîna algorîtmîk îro di gelek waran de tê bikaranin, weke dabeşkirina krediyê, cîbicîkirina karmendan, pejirandina nexweşan bo nexweşxaneyan û pejirandina xwendekaran bo zanîngehan. Herçend ev algorîtma dikarin kêrhatî û bêalî xuya bikin, ew jî pirî caran milê fikr û ramanên mirovî ne ku wan çêdikin û dikarin xeletî û neheqiyên civakî yên berê berdewam bikin. Rola mirov di vê pêvajoyê de, çavderîkirin û çakkirina van algorîtmayan e.

Biryardayîna Etîkî/Exlaqî (Ethical Decisionmaking) Pêvajoya biryardayînê ya li gorî nirxên exlaqî. Hilbijartina biryarên ku bandorên erênî li ser civakê dikin. Pêvajoya nirxandina tiştekî li gorî prensîbên exlaqî û civakî ye. Mirov di vê pêvajoyê de hem mantiq hem jî hestan bi kar tînin. HÇ dikare qanûn û prensîbên exlaqî bişopîne, lê nikare bi rastî nirxandineke exlaqî bike. Biryardayîna etîkî li ser prensîbên sereke yên weke rastî, dadmendî, rêzgirtin li mafên mirov û nehêlana zirarê disekine. Di dinyaya nûjen de, bi taybetî di warên weke bijîşkî, bazirganî û hişê çêkirî de ev mijar roj bi roj giringtir dibe.

Biryarên Qestî (Intentional Decisions) Biryarên ku bi zanebûn û armancdar tên girtin, ne ku ji ber tundî, amrazên derxweyî an bertekên xweber (otomatîk). Ev biryar ji pêvajoyeke hişmendî derdikevin û bi plan û armancên kesekî ve têkildar in. Mirov ji van biryaran re berpirsiyar in û encamên van biryaran xwemal dikin. Di felsefeyê de, konsept giring e ji bo fêm û têgihiştina cihana exlaqî.

Bot (Bot) Bernameyeke otomatîk ku peywirên taybetî bê alîkariya mirovan pêk tîne. Botên di warê hişê çêkirî de dikarin bi mirovan re biaxivin, pirsan bersiv bidin û karûbarên routine pêk bînin. Mînak, botên alîkariya xerîdar an jî botên medyaya civakî.

Chatbot (Chatbot) Bernameyeke ku bi mirovan re bi zimanê xwezayî diaxive û pirsên wan dibersivîne. Chatbot bikaranîna teknolojiyên fêmkirina zimanê xwezayî, dikare axaftina mirovan fêm bike û bersivên guncan bide. Ev teknolojî di karûbarên alîkariya xerîdar, perwerdehiyê û ragihandinê de pir tête bikaranîn.

ChatGPT Amûreke hişê çêkirî ku ji bo afirandina nivîsê û berhevdana agahiyê tê bikaranîn, mînakek e ji amûrên HÇyê ku dibe ku bandorê li hestên sendroma xapîner bike. ChatGPT modeleke zimanî ye ku ji hêla OpenAI ve hatiye pêşvexistin û dikare axaftinên mîna mirovan bike, pirsên bersivîne û nivîsên cûrbecûr biafirîne. Modeleke mezin a ziman e ku li ser gelek daneyên nivîsê hatiye perwerde kirin. ChatGPT û modelên din ên zimanî ji ber şiyana wan a teqlîdkirina hevdîtinan bi mirov re, dibin mijara nîqaşên li ser çawatiya naskirina hişmendiya HÇê û sînorên wan.

Çakkirin (Optimization) Pêvajoya başkirina performansa modelekê ji bo karekî taybet. Di warê HÇê de, çakkirin pêvajoya veguherandina modelek e da ku ew karekî taybet bi awayekî çêtir bike. Mînak, çakkirina modeleke pêşbîniyê dikare hejmara xeletiyan kêm bike, çakkirina modeleke wergêrê dikare rêjeya wergerandina rast zêde bike. Ev pêvajo bi gelemperî daxwaza dîtina mînîmûm an maksîmûmeke fonksiyonekê ye, bi guherandina parametrên modelê ve.

Çalakiyên Armancdar (Purposeful Actions) Tevger û kirinên ku bi armanceke hişyar tên kirin û li ser bingeha nirx an hedefeke diyarkirî ne. Ev çalakî ji çalakiyên otomatîk an berteknîşandan cuda ne, ji ber ku ew bi zanebûn û armancdar in. Mînak, xwendina kitêbekê ji bo zêdekirina zanîna xwe, yan beşdarbûna xebata xêrxwaziyê ji bo alîkariya kesên din, çalakiyên armancdar in. Ev cure çalakî îradeya mirov û qabiliyeta wî/wê ya biryardanê nîşan didin.

Çareserkirina Nakokiyan (Conflict Resolution) Pêvajoya ku ji rêya wê nakokî û pirs û girêkên di navbera kesan an koman de têne çareserkirin. Ev pêvajo dikare stratejiyên cûrbecûr vebihewîne weke danûstandin, lihevkirin, navbeynkarî an dîtina çareseriyên ku ji bo hemû aliyan qebûl bin. Hêz û şiyanên çareserkirina nakokiyan di jiyana mirov de pir giring in, ji ber ku dikarin alîkariya avakirina cihaneke aştiyane bikin û ji şer û pevçûnê dûr bikevin. HÇ dikare bibe amûreke giring ji bo vê yekê bi rêya modelsazkirina senaryoyên alternatîf û pêşbînîkirina encamên wan.

Çareserkirina Pirsgirêkan (Problem Solving) Pêvajoya dîtin, nirxandin û bicihanîna çareseriyan ji bo pirs û girêkan e. Mirov û HÇ dikarin bi awayên cûrbecûr pirs û girêkan çareser bikin. Mirov dikarin ji serpêhatiyên berê, raman û ramandinê sûd wergirin, lê HÇ bi gelemperî li ser algorîtma û şibîneriyên matematîkî xebitîne. Her du jî dikarin ji çavkaniyên cuda sûd wergirin û çareseriyên cuda pêşkêş bikin. Di jiyana nûjen de, kombînasyonkirina hêzên mirov û HÇ dibe ku bibe stratejiya herî bibandor ji bo çareserkirina pirs û girêkên tevlihev.

Çerxên Paşvedanê (Feedback Loops) Prosesa ku encamên berê dibin beşek ji pêvajoya biryardayîna siberojê. Di vê pêvajoyê de, encam an bertekan li ser tevger û reftarê bandor dikin û dibin sedema ku mirov an pergalek tevger û reftarên xwe biguherîne. Mînak, pergalên HÇê yên fêrbûna bi şêwirmendiyê van çerxên paşvedanê bi kar tînin da ku performansa xwe baştir bikin. Di jiyana mirovan de jî, ev çerx hene mînak, mirovek ku xwarina tendirust dixwe û dibîne ku tendirustiya wî/wê baştir dibe, bi ihtimaleke mezin dê berdewam bike bi vê xwarinê. Ev pêvajo dikare erênî an neyînî be, giring e ku mirov li ser çawatiya bandora van çerxan li ser reftar û biryaran hay ji xwe hebe.

Dahûrîna Daneyên Mezin (Big Data Analysis) Dahûrînkirina komeke mezin a daneyan. Pêvajoya dahûrînkirina komên mezin ên daneyan e ji bo dîtina têkiliyan û tendansan. Ev dahûrîn dikare bibe alîkar di dîtina şablonên ku bi awayên din nayên dîtin de û ji bo biryardayînên baştir alîkariyê bike. Teknîkên weke pêşbînîkirina şîkarî (analitik), fêrbûna makîneyê û hişê çêkirî tên bikaranîn ji bo derxistina agahiyên bi wate ji van komên mezin ên daneyan. Dahûrîna daneyên mezin di warên weke tendirustî, bazirganî, zanistên civakî û siyasetê de tê bikaranîn.

Dahûrîna Vîdeyoyê (Video Analysis) Teknolojiya dahûrînkirina naveroka vîdeyoyê û derxistina agahiyên giring ji wan. Ev teknolojî di warê ewlehiyê, werzişê û eğlenceyê de pir tête bikaranîn.

Daneya Mezin (Big Data) Komek berfireh û girêk û kompleks ê daneyan ku ji hemû aliyên jiyanê tên berhevkirin û bi teknolojiyên nû yên weke Hişê Çêkirî dikarin bên dahûrînkirin. Ev komên mezin ên daneyan pirî caran bi sê Vyan tên tarîfkirin volûm (volume), lezgînî (velocity) û pirrengî (variety). Ango, ev dane di volûmeke mezin de ne, bi lezgînî tên berhevkirin û ji çavkaniyên cûrbecûr in. Daneyên mezin îro di warên weke tendirustî, bazirganî û lêkolînên zanistî de karîgerî û çalakiyê/efektîvîteyê zêde dikin.

Daneya Zanistî (Data Science) Zanîneke navdisîplîner ku ji bo dahûrînkirina dane û derxistina agahiyên bikêr ji wan têne bikaranîn. Ev zanyarî matematîk, statistîk, kompûterê û zanîna warê taybetî bi hev re dike da ku pirs û girêkên rastî çareser bike û biryarên li ser bingeha agahiyê bide.

Daneyên Bijîşkî (Medical Data) Agahiyên tendirustî yên nexweşekî ku ji bo dermankirinê tên berhevkirin. Ev dane dikarin dîroka bijîşkî, ezmûnên laboratûwarê, nexweşiyên berê, dermanên tên bikaranîn û heta daneyên genetîkî vebihewînin. Di serdema dîjîtal de, rêvebirina van daneyan û bikaranîna wan bi awayekî etîkî giring e. Daneyên bijîşkî dikarin ji bo çêkirina dermanên nû, dîtina rêbazên dermankirinê yên nû û pêşbînîkirina geşkirina nexweşiyan werin bikaranîn. Di heman demê de, divê ev dane bi ewlehî werin parastin da ku ji mafên nexweşan werin parastin.

Daneyên Mezin (Big Data) Berhevoka daneyên pir mezin, lezgîn û tevlihev ku bi rêbazên asayî yên dahûrînkirinê nayên xebitandin. Ev dane ji gelek çavkaniyan weke medyaya civakî, sensorên dijîtal û ragihandinê têne berhevkirin. Daneyên mezin di warê hişê çêkirî de weke xwarinê nin ku pergalên zîrek pê fêr dibin û pêşbîniyên baş dikin.

Daneyên Kanzanî (Data Mining) Pêvajoya dozîneweya agahî û xuyangên giring ji navê daneyên mezin û tevlihev. Bi rêbazên statistîkî û algorîtmên hişê çêkirî, agahiyên veşartî tên derxistin û ji bo pêşbînî û biryardan têne bikaranîn. Ev teknolojî di warê bazirganiyê, tibabetê û lêkolînê de pir bikêr e.

Darazkirina Serbixwe (Independent Judgment) Hêz û şiyana nirxandina rewşekê û biryardana li ser bingehê nirx û nêrînên xwebûna xwe, ne li gorî zextên derxweyî. Darazkirina serbixwe ji bo fêmkirina cihanê bi awayekî rast û biryardana li ser bingeha nirxên xwe giring e. Ev taybetmendî dihêle ku mirov neheqî û newekheviyê nas bike û wan rexne bike. Kesên ku darazên serbixwe dikin dikarin li dijî çand, polîtîka û bandora civakî bisekinin dema ku ew van bandoran wek çewt an neetîkî dinirxînin.

Dengên Cihî (Spatial Audio) Teknolojiya dengî ya ku hest dike ku bikarhêner di nav cihanekî rastîn de ye. Ev deng ji aliyên cihê tên û bikarhêner dikare cihê dengê nas bike.

Derhişî (Unconscious) Beşek kûr a hişê mirov e ku tê de bîranîn, meyl, hîs û serpêhatiyên ku mirov ji wan ne haydar e tên veşartin. Têgiheke bingehîn di bîrdoziya Freud de. Li gorî Freud, derhişî beşeke mezin a jiyana derûnî ya mirov e ku pirî caran reftar û nêrînên wî/wê kontrol dike û dikare bi hîs û arezûyên/daxwazên ku civak qebûl nake tijî be. Mînak, hestên tirs, xezeb û hêviyên ku mirov ji wan ditirse dikarin di derhişiyê de bên veşartin. Di derûnterapiya derûnkolînerî (psîkoanalîtîk) de, mebest ew e ku ev naveroka veşartî were dîtin û fêm kirin.

Derhişiya Hevpar (Collective Unconscious) Ji aliyê Carl Jung ve hatiye geşkirin û behsa ezmûn û sembolên ku di nav civakên cuda de hevpar in, dike. Li gorî Jung, derhişiya hevpar hêmanek genetîkî ya derûnî ye ku mirov hemû parve dikin. Li vir, arketîp (sûretên bingehîn) cih digirin şablonên bingehîn ên weke dayik, bavê ruhî (sage), qehremanî, ajalên sembolîk û hwd. Ev arketîp di çîrok, efsane û xewnên mirovên ji çandên cuda de xuya dibin û dikarin bandorê li ser reftar û fikrên me bikin bêyî ku em hay jê hebin.

Derhişiya Takekesî (Personal Unconscious) Di bîrdoziya Jung de cih digire û behsa ezmûn, bîranîn û hestên şexsî yên mirov dike ku di jiyana xwe de jiyaye lê niha ji wan ne haydar e. Ev beş bîranîn û hestên ji bîrkirî an tepisandî vedihewîne ku mirov nikare bîne hişê xwe, lê dîsa jî dikarin bandorê li ser reftar û ramanên wî bikin. Li gorî Jung, ev cûda ye ji derhişiya hevpar (collective unconscious) ku têkildarî arketîpên genetîkî û hevpar e.

Derûncivakî (Psychosocial) Têkildarî aliyên derûnî û civakî yên jiyanê. Bandora hevdû ya di navbera rewşa derûnî û têkiliyên civakî de. Perspektîfa derûncivakî giringiya têkiliyên di navbera takekesî û civakê de nas dike. Faktörên wek çand, statûya civakîaborî, perwerde û têkiliyên malbatî dikarin bandoreke mezin li ser tendirustiya derûnî ya kesekî bikin. Di heman demê de, rewşa derûnî ya kesekî dikare bandorê li ser têkiliyên wî/wê yên bi kesên din re bike. Ev perspektîf bi taybetî di warê tendirustiya derûnî, xizmetguzariya civakî û pêşvebirina polîtîkayên civakî de tê bikaranîn.

Derûnnasî (Psychology) Zanista ku hiş, reftar û pêvajoyên derûnî yên mirovan lêkolîn dike. Derûnnasî hem weke zanistek empirîk hem jî weke warê pratîkî yê dermankirina pirs û girêkên derûnî, veguhertina reftar û pêşvebirina başbûnê tê zanîn. Ev disîplîn bi gelek beşên weke derûnnasiya klînîkî, derûnnasiya perwerdehî, derûnnasiya civakî, derûnnasiya fîzyolojîk, noroderûnnasî û derûnnasiya geşkirinê ve dabeş dibe. Lêkolînên derûnnasî ji bo fêmkirina hem mirov, hem ajalan û îro herwiha ji bo fêmkirina pergalên HÇê jî giring in.

Derûnnasiya Berawirdî (Comparative Psychology) Beşa derûnnasiyê ye ku li ser tevger, reftar û hişmendiya ajalên cuda lêkolînan dike û wan bi mirovan re berawird dike. Armanca bingehîn a vê disîplînê fêmkirina geşkirina hişmendî û reftar û tevgera di navbera cureyên cuda de ye. Ev yek dikare agahiyên giring li ser geşkirina mêjî û hiş di dîroka evolusyona mirovan de bide. Lêkolînên di vî warî de dikarin ji bo fêmkirina bingeha zindewerî a tevgera mirov û li ser pirsa ku ka hişê mirov çiqas ji hişên cureyên din cuda ye, ronahiyê bidin.

Dewlemendiya Hestiyarî (Emotional Richness) Kapasîteya serpêhatina spektrûmeke berfireh a hestan û gihiştina kûrahiyên veşartî yên hestan e. Ev hêmaneke giring e ji bo jiyaneke têr û tijî bi manedarî. Zengîniya hestiyarî dikare bi huner, muzîk, edebiyat, têkiliyên kûr û serpêhatiyên nû were pêşvexistin. Li gorî lêkolînan, kesên ku zengîniya hestiyarî ya bilind nîşan didin, bi gelemperî bi jiyana xwe bêtir kêfxweş in û dikarin bi awayekî baştir bi hestên xwe yên neyînî re têbikoşin. Di warê HÇê de, afirandina pergalên ku dikarin zengîniya hestiyarî ya mirov fêm bikin, astengek mezin e.

Dîtina Kompûterî (Computer Vision) Teknolojiya ku makîneyan dikare wêne û vîdeoyan bibîne, dahûrîn bike û fêm bike. Ev teknolojî bi karanîna algorîtmên taybet makîneyan dikare tişt û mirovan nas bike, cih û rewşê fêm bike û li ser wêneyan biryaran bide. Di karûbarên weke otomobîlên bêşofer û pergalên ewlehiyê de tête bikaranîn.

Dopamîn (Dopamine) Norotransmîterek e ku bi taybetî bi xweşî, hadan/motîvasyon û hînbûnê ve têkildar e. Dema ku em tiştekî ku me kêfxweş dike dikin an jî serkeftinekê bi dest dixin, asta dopamînê zêde dibe. Di pêvajoyên weke baldarî û biryardayînê de jî roleke giring dilîze. Dopamîn di pergala mezolimbîk de tê berdan û rola sereke di pergala xelata mêjî de dilîze. Pirs û girêkên di pergala dopamînê de dikarin bibin sedemên nexweşiyên cûrbecûr weke nexweşiya Parkinson û dibe ku şiyanên fêrbûn û hînbûnê jî bandorê bikin. Herwiha lêkolînên nû nîşan dikin ku dopamîn di biryardana stratejîk de jî karîger e.

EEG (Electroencephalography) Teknîkeke din ya ku bi karanîna pêlên elektrîkê yên ji mêjî, çalakiya mêjî dişopîne. EEG dihêle ku lêkolîner pêvajoyên zindî yên mêjî bi dema rastîn ên ku di dema fikirîn, ramandin û hestiyariyê de rû didin, bibînin. Ev teknîk ji bo dermankirina nexweşiyên mêjî wek epilepsî, nexweşiyên xew û gelek rewşên din ên nörolojîk tê bikaranîn. Her wiha, EEG îro di xebatên li ser HÇê de jî tê bikaranîn, da ku têkiliya di navbera çalakiya mêjî û hişmendiyê de bê fêmkirin û ev zanîn ji bo modelên nû yên HÇê bê bikaranîn.

Ekopergal (Ecosystem) Pergala têkiliyên di navbera zindiyan û hawirdora wan de. Ekopergal ji hemû organîzmên zindî (nebat, ajal, bakter) û hawirdora wan a fizîkî (hewa, av, ax) pêk tê. Di ekopergalê de, her hêman bi hêmanên din re di nav têkilî û danûstandinê de ye û pergaleke xweser û xwedî hevsengî pêk tîne. Fêm û têgihiştina van ekopergelan ji bo parastina jîngehê û pêşvebirina polîtîkayên jîngehê yên domdar giring e.

Enerjiya Nûjenbar (Renewable Energy) Çavkaniyên enerjiyê yên ku dikarin bên nûkirin, weke tava rojê, bayê, avê û enerjiya geotermîk. Ev çavkaniyan giring in ji bo kêmkirina bikaranîna sotemeniyên fosîl û parastina hawirdorê. Di serdema îroyîn de, çêkirina teknîkên HÇê yên ku dikarin biryarên kêrhatî di warê bikaranîn û hilberîna enerjiya nûjenbar de bidin pêş dikeve. Mînak, HÇ dikare rola giring di optîmîzekirina bikaranîna panelên rojê, bi pêşbînîkirina weşana bayê û li gorî vê guherandina kapasîteta turbînên bayê de bilîze.

Epîdemiyolojî (Epidemiology) Lêkolîna belavbûn û sedemên nexweşiyan. Epîdemiyolojî beşeke bingehîn a tendirustiya giştî ye ku li ser çawaniya belavbûna nexweşiyan di nav civakê de û hêmanên ku rîska nexweşiyan zêde dikin, lêkolîn dike. Bi geşedana teknolojiyên HÇ, îro modelsazî û pêşbîniyek baştir a belavbûna nexweşiyan gengaz e. Bi vî rengî, dikare berî ku nexweşî belav bibin, tedbîrên tendirustî bên standin û bandora wan kêm bibe.

Etîk (Ethics) Beşa felsefeyê ku li ser maf, biryar û tevgerên rast û çewt lêkolîn dike. Di derbarê HÇ û hişmendiya ajalan de, pirs û girêkên etîkî yên giring hene. Etîk bi prensîbên bingehîn ên baş û xerab, rast û şaş, dirust û ne dirust têkildar e. Di warê HÇê de, pirsên etîkî bi gelemperî di nav van mijaran de cih digirin Veşarîtî û ewlehiya daneyan, neheqiya algorîtmîk û cudagerî, berpirsiyarî û hesabdayîna biryardayîna otomatîk, otonomî û kontrola mirovî ya li ser sistemên HÇ û tesîra civakî û aborî ya HÇ. Ji bo pêşvebirina HÇya etîkî û berpirsyar, pêwîst e ku ev pirsgrêk ji destpêkê ve bên adresekirin.

Ewlehiya Pergalî (System Safety) Divê pergalên HGÇ (Hişê Giştî yê Çêkirî) bi awayekî ewle bên dîzaynkirin da ku nekaribin zirarê bidin mirovan yan jî xwe (Amodei û hevkarên xwe, 2016). Konsepte ku li ser dîzaynkirina pergalên HGÇ bi awayekî ewle disekine, da ku nekaribin zirarê bidin mirovan yan jî xwe. Ev mijar hem ji aliyê teknîkî ve û hem jî ji aliyê etîkî ve giring e. Ewlehiya pergalî li ser peydekirina bersiva gengaz a pergalek di rewşên nediyar de disekine. Di dîzayna pergalên HÇê de, pêşdîtina senaryoyên xerab û çareserkirina wan berî ku problem çêbibin giring e. Lêkolîner bi taybetî li ser çawaniya ewlekirina pergalên HÇ ji bo demên dirêj dixebitin, ji ber ku dibe ku ev pergal di siberojê de ji mebesta ku ji bo wan hatibû çêkirin cuda bimeşin.

Ewlehiya Sîberê (Cyber Security) Parastina pergalên kompûterî û teknolojîk li dijî êrişên sîberê, weke xapandin, îstîsmar û tehdîdan. Di serdema dîjîtal de, ewlehiya sîberê ji bo parastina agahî û daneyan ji êrişkaran, vîrûsan û malwaran pir giring e. Amûrên HÇê îro di vî warî de tên bikaranîn da ku êrişên sîberê bi lezgînî nas bikin, bertekên otomatîk li hember van êrişan bidin û pergalên ewlehiyê bêyî midaxeleya mirov baştir bikin. Ev yek bi taybetî ji bo rêxistinên mezin ên ku bi mîlyonan daneyên hesas digirin giring e.

Fêm û Têgihiştina Hestiyarî (Emotional Understanding) Hêz û şiyana fêmkirina hestên xwe û yên kesên din. Ev hêz û şiyan bingeha hişê hestan pêk tîne û ji bo têkiliyên tendirust û biryardana exlaqî giring e.

Fêmkirina Zimanê Xwezayî – FZX (Natural Language Processing – NLP ) Warê hişê çêkirî ku bi fêmkirina, dahûrînkirina û çêkirina zimanê mirovan mijûl dibe. Ev teknolojî di karûbarên wek wergera zimanî, dahûrîna hestan û chatbotan de tête bikaranîn.

Fêrbûna Çavdêrî/Bi Nîşandayînê (Supervised Learning) Rêbazek fêrbûna makîneyan ku model ji daneyên nîşandayî (ku encam û bersivên rast têne dan) fêr dibe. Ev rêbaz ji bo karûbarên weke dabeşkirina kategorî û pêşbîniyê tête bikaranîn.

Fêrbûna Qayimkirinê (Reinforcement Learning) Teknolojiya fêrbûna makîneyan ku agent (nûner) bi karkirina li ser hawîrdor û wergirtina xelatan an jî cezayan, stratejiyên herî baş fêr dibe. Ev teknolojî di warê lîstikên vîdeyoyê û otomobîlên bêşofer de pir tête bikaranîn.

Fêrbûna Dûr (Remote Learning) Perwerdehiya ku ji dûr ve tê dayîn. Bi geşedana teknolojiyê, fêrbûna dûr bûye metodeke giring a perwerdehiyê. Ev cure perwerde dihêle ku kesan ji deverên cuda, bêyî ku hewceyê hebûna fizîkî bin, perwerdehiyê bibînin. Bi taybetî di dema pandemiyê de, vê cureyê perwerdehiyê giringiya xwe nîşan da. HÇ dikare alîkariyê bike di takekesanekirina ezmûna fêrbûnê de, afirandina materyalên perwerdehiyê û pêşkêşkirina şîretan li gor geşkirina xwendekaran.

Fêrbûna Kûr (Deep Learning) Beşek ji HÇ (AI) ya ku bi karanîna modelên girêk û kompleks ên matematîkî, dikare ji agahiyên mezin fêr bibe û karên tevlêhev ên hişmendane teqlîd bike. Beşek ji hişê çêkirî ye ku bi taybetî li ser modelên torên noronî yên tevlihev dixebite. Teknîka ku bi rêya torên noronî ên aloz dihêle ku pergal ji serpêhatiyên xwe fêr bibin. Ev rêbaz di naskirina nexş û şiklan, wergerê, naskirina deng û gelek warên din de îro tê bikaranîn. Fêrbûna kûr ji gelek layeran pêk tê û her layer dikare taybetmendiyên cuda yên daneyê pêş bixe. Destpêka şoreşa îroyî ya HÇ, bi geşkirina teknîkên fêrbûna kûr ve têkildar e..

Fêrbûna Makîneyan (Machine Learning) Beşek ji hişê çêkirî ku makîneyan dikare ji daneyan fêr bibin û performansa xwe bê bernameyeke taybetî ji bo her pirs û girêkekê baştir bikin. Ev teknolojî bi analizkirina daneyên berê, pêşbîniyên li ser daneya nû dike û biryarên otomatîk dide. Teknîka hişê çêkirî ye ku rêya kompûteran dide ku ji daneyan fêr bibin û performansa xwe bi demê re baştir bikin, bêyî ku bi awayekî eşkere were bernamekirin.

Fêrbûna Pêşxistinê (Federated Learning) Rêbazek fêrbûna makîneyan ku daneyên her beşdarî li cihê xwe dimînin û tenê modelên fêrbûnê têne parvekirinê. Ev rêbaz ji bo parastina taybedariyê û ewlehiya daneyên pir giring e.

Fêrbûna Pir Modalî (Multimodal Learning) Rêbazek fêrbûna makîneyan ku agahiyên ji çend cure dane (weke wêne, deng, nivîs) bi hev re dahûrîn dike û fêr dibe. Ev rêbaz fêrbûneke zêdetir holîstîk û rastîn pêşkêşî dike.

Fêrkirina Takekesanebûyî (Personalized Learning) Perwerdehiya li gorî pêdiviyên her xwendekarî hatî adapte kirin. Ev nêzîkatî dihêle ku xwendekar bi rêya xwe, bi leza xwe û bi naveroka ji bo wan hatî taybetkirin fêr bibin. Amûrên HÇê dikarin alîkariyê bikin di vê pêvajoyê de bi rêya pêşbînîkirina fêm û têgihiştina xwendekaran, pêşniyarkirina materyalên li gorî pêdiviyên wan û guhertina stratejiyên fêrkirinê li gor stîlên fêrbûnê yên xwendekaran. Bi rêya fêrkirina kesanebûyî, dibe ku mirov bikaribin şansê serkeftinê ji bo hemû xwendekaran zêde bikin.

Ferqa Dîjîtal (Digital Divide) Cudahiya di navbera takekesên ku xwedî derfetên teknolojîk in û yên ku ne xwedî van derfetan de. Ev ferq hem ji aliyê gihiştina teknolojiyê ve, hem jî ji aliyê karanîna wê ve derdikeve holê. Di dema ku teknolojî û HÇ dibin beşek giring a jiyanê, ev ferq dikare bibe sedema newekheviyên civakî û aborî. Pirs û girêka ferqa dîjîtal hem di navbera welatên pêşketî û geşedan de, hem jî di navbera dever û çînên civakî yên cuda de tê dîtin. Ji bo çêkirina cihaneke wekhev, divê ev ferq were kêmkirin.

Fîzîka Quantum (Quantum Physics) Beşa fîzîkê ye ku tevgera parçeyên herî biçûk ên madeyê lêkolîn dike. Ev zanist bi taybetî li ser çawaniya tevgera atomî û binatomî disekine û qanûnên cuda ji fîzîka klasîk bi kar tîne. Qanûnên fîzîka quantum pirî caran li dijî ramana me ne mînak, parçeyek dikare di heman demê de li du cihan be (superposition) an dikare bi parçeyeke din re têkildar be bêyî ku têkiliyeke fizîkî ya navbera wan hebe (entanglement). Hin lêkolîner li ser kompûterên quantum dixebitin ku dê bikaribin hin pirs û girêkên ku kompûterên normal nikarin çareser bikin bi lezeke mezin çareser bikin.

fMRI (Functional Magnetic Resonance Imaging) Teknîkeke bijîşkî ya ku çalakiya mêjî dişopîne û nîşan dide ka kîjan beşên mêjî di kîjan rewşan de çalak dibin. fMRI herikîna xwînê di mêjî de dipîve û vê yekê bi çalakiya noronî ve girê dide. Ev teknîk îro ji bo lêkolînên derûnî û nörolojîk tê bikaranîn da ku fêm bibe çawa mêjî di dema fikirîn, hestiyarî, biryardan û gelek pêvajoyên din de dixebite. Dema ku mirov li wêneyê dinêre, mûzîkê guhdarî dike an jî pirs û girêkek matematîkî çareser dike, dikare bê dîtin ka kîjan beşên mêjî çalak dibin.

Genetîk (Genetics) Zanista vegotin û veguherîna taybetmendiyên zindî. Genetîk li ser çawaniya veguhezandina taybetmendiyan ji nifşekî ji bo yê din lêkolîn dike. Di salên dawî de genetîk bi bilez pêş ketiye û îro mirov dikarin DNAyê bixwînin, biguherin û heta bi awayekî çêkirî biafirînin. HÇ îro roleke mezin di dahûrînkirina darayên genetîkî û fêmkirina têkiliya di navbera genên cuda û nexweşiyan de dilîze. Ev guherîn dibe ku di siberojê de bibe sedem ku cureyên nexweşiyên genetîk bên dermankirinê.

Glotar (Glutamate) Norotransmîterek e ku di pêvajoyên fêrbûn û bîranînê de roleke sereke dilîze. Di mêjî de herî zêde tê dîtin û bi taybetî di pêvajoyên zanistî de giring e. Herwiha di geşedana mêjî û pêvajoyên plastîsîteya noronî de jî bandoreke mezin heye. Glutamate norotransmîtereke pêşveker e (excitatory), berovajî GABA ku rawestandêr (inhibitory) e. Bê hevsengiya di navbera van neurotransmîteran de dikare bibe sedema gelek nexweşiyên norolojîk û psikiyatrîk. Lêkolînên li ser glutamate dikarin alîkariyê bikin ji bo fêmkirina çawaniya xebitîna mêjî û çareserkirina nexweşiyên derûnî yên wek depresyonê.

Grafîka Nermalava (GPU Graphics Processing Unit) Yekîneyên xebatê yên taybetî ku ji bo pêvajokirina paralel û lezgîn hatine çêkirin. Di warê hişê çêkirî de, GPUkên ji bo xebitandina torên neronî û fêrbûna kûr pir giring in.

Grafîkên Sêdîmensyonî (3D Graphics) Dîmenên sêdîmesyonî ku bi grafîkên kompûterê têne çêkirin. Ev grafîk divê di leza bilind de (frame rate) bêne çêkirin da ku di çavan de xerab nebin.

Handeriya derhişî (Unconscious motivation) Meyl û daxwazên veşartî ku di bin hişê mirov de ne û bandorê li ser reftar û tevgerên wî dikin. Bîrdoziyeke giring di xebatên Freud de. Li gorî Freud, gelek ji reftar û tevgerên mirov encama meyl û daxwazên veşartî ne ku ji ber norma û sînorên civakî ketine binê derhişiyê. Mînak, tirsa ji şikestinê dikare bibe sedema ku mirov di jiyanê de qet rîskan negire an jî hezkirina ji desthilatdariyê dikare bibe sedema hewldana mirov ji bo gihiştina pozîsyonên bilind di karê xwe de. Naskirina van meyl û daxwazên derhişî di psikodahûrînê de giring e. HÇ dikare gelek karên ku berê tenê mirov dikarin bikin, pêk bîne. Teknolojiya ku dikare karên ku bi gelemperî hewceyî hişmendî û venasîna mirov ne, pêk bîne. Pergalên kompûterî yên ku dikarin fêr bibin û xwe adapte bikin.

HÇya lawaz (Weak AI) Pergalên hişê çêkirî yên ku tenê di warên taybet û sînordar de kar dikin û nikarin di hemû qadên hiş û zîrekiyê de weke mirov performansê nîşan bidin.

HÇya xurt (Strong AI) Pergalên hişê çêkirî yên ku di hemû qadên hiş û zîrekiyê de weke mirov an jî ji mirov baştir performansê nîşan bidin û têgihiştina wê ya giştî hebin.

Hêmanên Bingehîn (Hyperparameters) Parametreyên ku berî destpêka pêvajoya fêrbûnê têne diyarkirin û pêvajoya fêrbûnê kontrol dikin. Ev parametreyên weke lezgîna fêrbûnê, hejmara qatên torê û rêjeya dropout performansa modelê bi bandor dikin.

Herîkîna Hiş (Stream of Consciousness) Ji aliyê William James ve hatiye geşkirin û behsa herikîna berdewam a raman, hîs û fêm û têgihiştinên di hiş de dike. Ev têgeh nîşan dide ku hiş ne statîk e, lê di herikîneke berdewam de ye. Di herîkîna hiş de, fikir û fêm û têgihiştin bi awayekî xwezayî û bênavber li hev diqulipîn û diherikîn. Ev analojiya hiş wek herîkînê (stream) bû bingeha teknîkên wek "herîkîna hiş" di edebiyatê de ku tê de nivîskar hewl dide herikîna rastîn a raman, hîsan û bîraniyan a li pey hev diyar bike.

Hest (Emotion) Hest bertekên derûnfîzyolojîk in ku li hember rûdan an serpêhatiyên derveyî an navxweyî çêdibin. Hest dikarin erênî (weke şadî, dilgeşî) an jî neyînî (weke tirs, xemgînî) bin û di gelek warên jiyanê de rolên giring dilîzin. Li gorî gelek lêkolînan, hest bandoreke mezin li ser pêvajoyên weke biryardayîn, fêm û têgihiştin û bîranînê dikin. Di civakê de jî hest giring in ji bo danûstandina bi kesên din re û naskirina hestên wan û nîşan dana hevdilî (empathy). Herwiha hest di bertekên fîzyolojîk de jî diyar dibin, weke veguherîna rîtma dilî dema ku mirov bitirse yan kelecanî be.

Hestiyarî (Sensation) Pêvajoya naskirina bandorên derveyî ji rêya organên hîsî ye. Mirov bi rêya hisên xwe yên wek dîtin, bihîstin, bêhnkirin, têkûzkirin û destdan dikare agahiyan ji cihana derveyî bistîne. Ev pêvajo encama kartêkirina maddî ya enerjiyê li ser organên hisî û veguhestina vê bandorê bi rêya noronan li mêjî ye. Hestiyarî bidestxistina agahiya xam e, lê fêm û têgihiştina wateya vê agahiyê beşek ji pêvajoya fêm û têgihiştinê ye. Mînak, dîtina ronahiyeke sor li ser rêyê "hestiyarî" ye, lê fêmkirina ku ev nîşan e ji bo rawestandinê, "fêm û têgihiştin" e.

Hestyarî (Emotionality) Aliyê hestî yê mirov ku di pêvajoya ramandinê de roleke giring dilîze. Ev taybetmendî dihêle ku em ne tenê bi mantiqî, lê bi hestî jî biryaran bidin û tiştên ku em dibînin û dibihîzin binirxînin. Hestyarî girêdana navbera hest û biryardayînê ye û di biryardana etîkî, têkiliyên mirovî û fêmkirina cihanê de roleke giring dilîze. Lêkolînên li ser encama trawmayê û tesîrên wê li ser hestyariyê nîşan didin ku serpêhatiyên neyînî yên di zaroktiyê de dikarin bandoreke mezin li ser hestyariya mirov di jiyana mezin de bikin.

Hevdilî (Empathy) Şiyana fêm û têgihiştina hest û ramanên kesên din. Kapasîteya dîtina dinyayê ji perspektîfa kesekî din. Hevdilî ji bo têkiliyên mirovî û civakî giring e û hîmê hestên hevaltî û dilovaniyê ye. Li gorî lêkolînan, hevdilî hêmanek bingehîn e ji bo mezinbûneke saxlem û dikare bibe alîkar di pêşîgirtina bertekên tund û neheqiyên civakî de. Di warê HÇê de, pêşvebirina pergalên ku dikarin hevdiliyê nîşan bidin, astengek teknîkî ya giring e. Hevdilî dikare wek "hevdiliya hestî" (parveyiya hestên kesekî din) an jî "hevdiliya zanistî" (fêmkirina fikr û ramanên kesekî din) were nîrxandin.

Hevdiliya Hestiyarî (Emotional Empathy) Hêz û şiyana parvekirina hestên kesên din. Fêm û têgihiştina otomatîk a rewşa hestiyarî ya kesên din. Ev cure hevdilî dema ku mirov hest û serpêhatiyên kesên din di dilê xwe de hîs dike, pêk tê. Mirovê ku xwedî hevdiliya hestiyarî ye, dema ku kesek êş û elema xwe parve dike, ew jî heman êş û elemê di dilê xwe de hîs dike.

Hevdiliya Venasînî (Cognitive Empathy) Hêz û şiyana fêm û têgihiştina perspektîfa kesên din bi awayekî hişmendî. Kapasîteya dahûrînkirina rewşên civakî û hestiyarî. Ev cureya hevdiliyê bêtir bi zanebûn û fêm û têgihiştina hişmendî ve girêdayî ye. Mirovê ku hevdiliya venasînî xurt e, dikare bi awayekî analîtîk têbigihije ka kesên din çima wisa difikirin û çima wisa tevdigerin.

Hêvîkirin (Aspiration) Pejirandina hişmendiya geşedanê. Xwestina gihîştina armanceke bilind û balkêş. Ev têgeh xwasteka mirov a geşkirinê û serkeftinê diyar dike. Mirovên ku xwedî hêvîkirina bilind in, timî li pey geşedana xwe ne û xwe bi sînoran ve girêdayî nahesibînin.

Hêza Hesabkirinê (Computational Power) Hêz û şiyana pergaleke kompûterî ya ji bo kirina hesabkirinên girêk û kompleks û pêvajoya daneyan di demeke diyarkirî de. Di warê hişê çêkirî de, ev hêz diyar dike ka pergalek çiqas dikare bi lez û bi awayekî karîger operasyonan pêk bîne. Ev yek bi gelek hêmanan ve girêdayî ye, weke mînak çipên kompûterê, bîranîn û algorîtmayên ku tên bikaranîn.

Hêza Venasînî (Cognitive Power) Hêz û şiyana hişmendî ya ji bo kirina pêvajoyên venasînî yên girêk û kompleks, weke dahûrîn, biryardayîn û çareserkirina pirs û girêkan. Ev têgeh behs dike ka mirov çiqas dikare bi awayekî têkûz û karîger bifikire, bîr bike û agahdariyê şîrove bike.

Hêza Venasînî A Xam (Raw Cognitive Power) Kapasîteya bingehîn a hişmendiyê ji bo ramandin û şîrovekirinê. Ev têgeh behsa hêza venasînî ya bingehîn dike berî ku bi ezmûn û hînbûnê ve were şêwandin. Weke kapasîteya xwezayî ya mirov a ji bo fêrbûn û ramandinê tê dîtin.

Hişê Giştî yê Çêkirî – HGÇ (Artificial General Intelligence – AGI) Hişê Giştî yê Çêkirî –HGÇ ango AGI, cureyekî pêşketî ya hişê çêkirî ye ku dikare hemû karên hişmendiyê yên mirovan bi heman asta an jî zêdetir pêk bîne. Li dijî hişê çêkirî yê taybet (Narrow AI) ku tenê ji bo karên taybetî hatiye pêşkeftin, AGI dikare di warên cihêcihê de bifikire, fêr bibe û probleman çareser bike.

HGÇ divê ev hêz û şiyanên wê yên sereke hebin: Fêrbûna giştî ya ku dikare li ser warên cihêcihê were sepandin, çareserkirina problemên nû û neşixulî, nêrîn û têgihiştina kûr, jixwefêrbûn û nûvekirina zanîna xwe û danûstana siruştî bi mirovan re. Ev pergal divê karibin li ser mijarên cuda bifikirin, planan bikin û biryaran bidin weke mirovekî şarezayî.

• HÇya Taybet (Narrow AI): Pergalên hişê çêkirî yên ku ji bo karên taybetî hatine pêşkeftin
• Fêrbûna Makîneyê (Machine Learning): Rêbazên ku dihêlin makîneyan ji daneyan fêr bibin
• Fêrbûna Kûr (Deep Learning): Bingehê tora noronî (neural networks) ên kûr ên ku hişê mirov lasayî (teqlîd) dikin
• Torên Noronî (Neural Networks): Modela matematîkî ya ku li ser fonksiyona noronên mirov hatiye avakirin
• Mîmariya Venasînî (Cognitive Architecture): Çêkirina pergalên hişê çêkirî yên ku prosesên hişî yên mirov lasayî dikin
• Hişmendî (Consciousness): Pirsgirêka ka HGÇ dikare hişmendiya rastîn xwedî bike
• Takîtî (Singularity): Xala dema ku HGÇ li ser mirov derbas bibe û veguherîna zû ya teknolojîk pêk bîne

Pêşkeftina ber bi HGÇ ve di çend astan de tê fêmkirin: Hişê çêkirî yê taybet ku îro em lê digerin, hişê çêkirî yê giştî ku dibe ku di salên pêş de were xwedan û hişê çêkirî yê zil (super) ku li ser kapasîteya mirov zêde dike. Her ast pirsgirêk û derfetên cuda tîne.

HGÇ dikare di warên weke bijîşkî, zanist, perwerde û çareserkirina pirsgirêkên cihanî de şoreşê pêk bîne. Lêbelê, pirsgirêkên girîng jî hene: Kontrolkirin û ewlehiya pergalan, bandora li ser kar û civakê, û pirsgirêkên etîkî yên li ser bikaranîna teknolojiya weha.

Hêj li ser wê yekê li nav zanayên vê qadê rêkeftin tune ye ku HGÇ kengî û çawa were xwedan, lêbelê pir ji wan hêvî dikin ku ev teknolojî di nav çend dehsalan de were pêşkeftin.

 HGÇ armanca afirandina pergalên kompûterî yên ku dikarin her karê hişmendî yê mirov bikin bi heman astê yan jî bilindtir e. Ev pergal dê karibin bi awayekî giştî bifikirin, fêr bibin û xwe ji rewşên nû re adapte bikin, ne tenê di warên taybet de. Berevajî hişê çêkirî yê taybet, HGÇ dikare di her warî de wek hişê mirov bixebite û biryaran bide.

Teknolojiya ku rê dide kompûteran ku weke mejiyê mirov bifikirin û fêr bibin. Ev teknolojî dikare daneyên mezin dahûrîn bike û biryaran bide. Teknolojiya çêkirina makîne, pergal an jî amûrên elektronîk ku dikarin bi awayekî xuya werin, bifikirin û biryaran bidin weke mirovan. Teknolojiya ku hewl dide pêvajoyên hiş ên mirovî bi rêya kompîter û algorîtmayan şûnve bîne.

Hilberîna Zimên (Language Generation) Hêz û şiyana afirandina peyvên bi mane û hevokan bi awayekî ku bi qaîde û rêzimana zimên re hevaheng be. Di warê hişê çêkirî û pêvajoya zimên a xwezayî de, ev hêz û şiyan giring e ji bo ku pergal karibin bi awayekî xwezayî û têgihîştî bi mirovan re danûstendina zimên bikin.

Hînbûna Bêçavdêrî (Unsupervised Learning) Cureyeke hînbûna maşînî ku li ser daneyên bê etîket dixebite. Di vê rêbazê de pergal hewl dide ku bi xwe struktûrên veşartî di nav daneyan de bibîne, bêyî ku jê re were gotin ka li çi digere. Ev rêbaz bi taybetî dema ku etîketkirina daneyan zehmet yan bihadar e, bi kêr tê. Geşedanên di warê hînbûna bê çavdêrî de, weke mînak bi rêbaza "contrastive learning", rê li ber pergalên ku dikarin bi kêmtir daneyên etiketkirî fêr bibin, vekir (Chen û hevkarên xwe, 2020).

Hînbûna Guhêzbar (Transfer Learning) Ev teknîk dihêle ku modelek li ser erkeke fêr bibe û paşê vê zanînê ji bo erkeke din bikar bîne ku rê li ber pergalên HGÇ yên xwedî şiyana adaptasyonê vedike (Tan û hevkarên xwe, 2018). Teknîka ku dihêle modelek zanîna xwe ya ji bo erkeke fêrbûyî, ji bo erkeke din bikar bîne. Ev rêbaz dihêle ku pergal bi kêmtir dane û demê fêr bibe, ji ber ku ew ji tecrubeyên xwe yên berê sûd werdigire. Ev bi taybetî dema ku daneyên têr tune ne yan perwerdekirin bihadar e, bikêrhatî ye.

Hînbûna Kûr (Deep Learning) Beşeke hînbûna maşînî ya ku ji torên noronî yên kûr û çend qatî sûd werdigire. Ev rêbaz bi taybetî di warên weke naskirina axaftinê, dîtina kompûterî û pêvajoya zimanê xwezayî de serkeftî ye. Di hînbûna kûr de, pergal bi dehan an sed qatên torên noronî bikar tîne da ku ji daneyên girêk û kompleks fêr bibe û bikaribe têkiliyên aloz û nelineer di navbera dane û encaman de bibîne.

Hînbûna Maşînî (Machine Learning) Şaxeke hişê çêkirî ye ku li ser afirandina algorîtmayên ku dikarin ji daneyan fêr bibin û xwe adapte bikin, disekine. Ev rêbaz dihêle ku pergal bi xwe ji tecrubeyên xwe fêr bibin û performansa xwe baştir bikin. Bi hînbûna maşînî ve, pergal dikarin paternên di daneyan de nas bikin û li gorî wan patern û ezmûnan xwe baştir bikin, bêyî ku bi awayekî diyar bên programkirin.

Hînbûna Meta (MetaLearning) Ev rêbaz dihêle ku pergal fêr bibe ka çawa fêr bibe ku ew jî yek ji taybetmendiyên sereke yên HGÇ ye (Finn û hevkarên xwe, 2017). Rêbaza ku dihêle pergal fêr bibe ka çawa fêr bibe. Armanca vê teknîkê ew e ku pergal bikaribe bi lez xwe li erkên nû adapte bike û bi kêmtir mînakan fêr bibe. Ev rêbaz ji bo afirandina pergalên ku dikarin bi awayekî giştî fêr bibin, giring e. Bi vê teknîkê, pergal ne tenê daneyên taybet fêr dibin lê herwiha stratejî û rêbazên fêrbûnê jî fêr dibin.

Hînkerê Aşopî (Virtual Instructor) Pergalên û amadeyên perwerdehiyê yên hatine çêkirin bi alîkariya Hişê Giştî yê Çêkirî ku dikarin li gorî hewcedarî û pergala fêrbûna takekesî bên eyarkirin. Ev pergal di heyama teknolojiyê de ji bo alîkariya fêrxwazan û mamosteyan tên bikaranîn. Bi vê rêbazê, perwerde dikare li gorî hewcedariyên takekesî, bi awayekî demokrasîtir û berfirehtir were dayîn.

Hînkirina Onlîn (Online Learning) Rêbazek fêrbûna makîneyan ku model bi hişyarî ji daneyên nû fêr dibe û xwe bi wan re dike. Ev rêbaz di hawîrdorên ku agahî bi lezgînî diguherin de pir bikêr e.

Hînkirina Veguherînê (Transfer Learning) Rêbazek fêrbûna makîneyan ku agahiyên ji karekî berê fêrbûyî ji bo karek nû têne bikaranîn. Ev rêbaz dem û çavkaniyên hewce ji bo fêrbûnê kêm dike.

Hiş (Consciousness) Têgiheke bingehîn e ku behsa haydariya mirov ji xwebûna xwe, derdora xwe û serpêhatiyên xwe dike. William James wê weke "herîkîna serpêhatiyê" (stream of experience) bi nav dike. Hiş yek ji mijarên herî aloz ên felsefe û zanistê ye ku bi gelek rêbazan tê vekolîn û nîqaşkirin.

Hiş/Jîrî (İntelligence) Hêz û şiyana fêrbûn, têgihîştin, ramandin û bikaranîna zanînê ji bo çareserkirina pirs û girêkan. Ev têgeh di warên cuda de cuda tê şîrovekirin, lê bi giştî behsa kapasîteya venasînî û şiyana adaptekirina xwe li gorî rewşan dike.

Hişdane (Consciousness) Rewşa hişyariya mirov ku behsa çiqasî ji derdora xwe, xwe û serpêhatiyên xwe haydar e. Hişdane carinan weke hiş tê bikaranîn, lê di vê ferhenga têgehan de weke hişyariya berdewam a mirov tê bikaranîn.

Hişê Civakî (Social Consciousness) Haydariya mirov ji pirs û girêk û rewşên civakî. Kesên ku hişê civakî wan zêde ye, bêtir haydar in ji pirs û girêkên weke newekhevî û pirs û girêkên din ên civakî. Ev têgeh behsa çiqasî haydariya kesek ji pirs û girêk, mijar û lihevhatinên civakê heye, dike.

Hişê Çêkirî – HÇ (Artificial Intelligence AI) Pergalên kompûterî yên ku têne programkirin da ku karên ku mirov bi hiş û zanîna xwe dikare bike, bêyî alîkariya mirovan bikin. HÇ dikare reftar û tevgerên hişmendane teqlîd bike, lê ev teqlîd ne wekhevî hişmendiya rasteqîn e. Teknolojiya ku pergalên kompûterî dikarin karên ku bi gelemperî pêdivî bi hişê mirovî hene, mîna fêrbûn, çareserkirina pirs û girêkan û biryardanê bicih bînin. Qadeka zanistî û teknolojiyê ye ku pergalên kompûterê pêk tîne da ku karên hiş û zîrekiyê yên mirov-wer weke fêrbûn, çareserkirina gelemşe û girîftan û biryargirtina pêk bînin. Pergala kompûterî ya ku dikare karên ku bi gelemperî hewceyî hişmendiya mirovî ne, bike. HÇ hem dikare behsa beşa akademîk a lêkolînê bike, hem jî behsa pergalên teknîkî yên bi algorîtma û modelên matematîkî dixebitin bike. Pergalên HÇ di gelek waran de tên bikaranîn naskirina deng û rûyan, wergerandina zimanan, şopandina rê, tavsiyekirina naverokê û hwd. HÇ dikare ji modelên sade (rulebased) heta hin modelên tevlihev pêk bê ku dikarin bi mîlyonan parametrên statistîkî di hundurê xwe de bihewînin. Zanîn û teknolojiya ku armanca wê ew e ku makîneyan bi taybetmendiyên hişmendiya mirovan bixemilîne. Ev teknolojî makîneyan dikare wek mirovan bifikire, fêr bibe, biryar bide û pirs û girêkan çareser bike. Hişê çêkirî di gelek warên jiyanê de wek tibabetê, perwerdehiyê, bazirganiyê û ewlehiyê de tête bikaranîn.

Hişê Çêkirî yê Çarçoveyî (Framed Artificial Intelligence) Ev model li ser avakirina pergaleke ku dikare bi awayekî xweber çarçoveyên nû yên têgihîştinê ava bike, disekine (Thórisson, 2012). Ev nêzîkatî hewl dide ku pergal karibin çarçoveyên nû yên têgihîştinê ji bo çareserkirina pirs û girêkên cuda û nû ava bikin, ne ku tenê di nav çarçoveyên ji berê ve diyarkirî de bixebitin.

HÇya NoroSembolîk (NeuroSymbolic AI) Ev nêzîkatî hewl dide ku hêza hînbûna kûr a torên noronî (neural networks) û mantiqê sembolîk bihevra bikar bîne (Garcez û hevkarên xwe, 2019). Nêzîkatiya ku hînbûna kûr a torên noronî û mantiqê sembolîk bi hev re bikar tîne. Ev model hewl dide ku hêzên herdu nêzîkatiyan bihevra bikar bîne da ku pergalên bêtir bihêz û fêmbar ava bike. Ev rêbaz dixwaze sûdên hînbûna kûr (şiyana naskirina paternan) û sûdên mantiqê sembolîk (şiyana ramandinê bi awayekî berfireh û mantiqî) bi hev re bikar bîne.

HÇya Sînorkirî / Taybet (Narrow AI) Teknolojiya ku tenê dikare erkên taybet ên diyarkirî pêk bîne. Ev cureya hişê çêkirî tenê ji bo erkên taybet tê perwerdekirin û bikaranîn. Mînak, pergaleke ku tenê dikare şahmat bilîze yan jî wêneyan nas bike, lê nikare bi awayekî giştî bifikire. Hişê çêkirî yê taybet ji bo erkeke taybet û bi sînor hatiye perwerdekirin û tenê dikare wê erkê bi cih bîne.

Hişê Çêkirî yê Venasînî (Cognitive Artificial Intelligence) Ev model hewl dide ku prosesên hişmendî yên mirovî teqlîd bike û bi vî awayî pergaleke hişmend a giştî ava bike (Langley û hevkarên xwe, 2009). Modeleke ku hewl dide prosesên hişmendî yên mirovî teqlîd bike. Ev nêzîkatî li ser fêmkirina û teqlîdkirina rêbazên ku mirov pê difikirin û fêr dibin, disekine. Di vê nêzîkatiyê de, hewl tê dayîn ku pergal li gorî prensîbên derûnnasî û venasînê bên avakirin da ku bikaribe wek mirov bifikire.

Hişê Çînî (Class Consciousness) Ji aliyê Karl Marx ve hatiye geşkirin û behsa haydariya endamên çîneke civakî ji berjewendiyên xwe yên hevpar û têkoşîna li dijî çînên din dike. Ev têgeh behsa çiqasî endamên çîneke civakî haydar in ji rewşa xwe ya civakî û çiqasî berjewendiyên xwe diparêzin, dike. Li gorî Marx, geşedana hişê çînî gaveke giring e ji bo çînên karkeran ku ji bo berjewendiyên xwe têkoşîn bikin.

Hişê Dubareker (Recursive Intelligence) Cureyeke hişmendiyê ku dikare xwe dubare bike û ji encamên xwe fêr bibe. Ev form a hişmendiyê li ser bingeha xwe bi xwe dubarekirina fêrbûn û xwebaşkirinê ye. Bi vê şiyanê, pergal dikare ji encamên xwe fêr bibe û li gorî wan şiyanên xwe yên ramandin û adaptebûnê baştir bike.

Hişê Giştî yê Çêkirî – HGÇ (Artificial General Intelligence – AGI) Asta herî bilind a hişê çêkirî ku dikare mîna mejiyê mirov di her warî de bifikire û tevbigere. Ev yek hê negihîştiye rewşa rastîn û weke armanca siberojê tê dîtin. Pergalên kompûterî yên ku dikarin hemû erkên hişmendî yên mirov pêk bînin. Teknolojiya nû ku dikare li ser çendîn qadan xwedancihî bisekine weke dahûrîn, pêşbînî, karanîn û fêrkirin. Modeleke HÇ ku dikare hemû karên hişî yên mirov bike û şiyana wergirtina û bikaranîna zanîn û şiyanên nû heye. Herçend ev hîn jî konseptek hîpotêtîk e û bi rastî nehatiye pêkanîn, lê, gelek lêkolîner li ser vê mijarê dixebitin. Di navbera HÇ û HGÇ de ferqa sereke ew e ku HÇ dikare bi tenê hin karên taybet bike, lê HGÇ dê bikaribe her karê hişî ku mirov dikare bike, bike. Di niqaşên li dora HGÇ de, pirsên giring ên etîkî û ewlehiyê derdikevin holê wek ka dê çawa be, dê çawa were kontrolkirin û bandora wê ya li ser paşeroja mirovahiyê.

Hişê Hesabdar (Computational Intelligence) Ev nêzîkatî li ser bikaranîna algorîtmayên pêşketî û teknîkên optîmîzasyonê disekine da ku karibe pirs û girêkên aloz û tevlihev çareser bike (Engelbrecht, 2007). Nêzîkatiya ku li ser bikaranîna algorîtmayên pêşketî û teknîkên optîmîzasyonê disekine da ku karibe pirs û girêkên aloz û tevlihev çareser bike. Ev nêzîkatî gelek caran ji bo çareserkirina pirs û girêkên ku bi rêbazên klasîk zehmet in, tê bikaranîn. Hişê hesabdar bi taybetî di warên optîmîzasyon, naskirina paternan û lêgerîna herî baş de tê bikaranîn.

Hişê Hestan (Emotional Intelligence) Hêz û şiyana naskirina, fêmkirina û birêvebirina hestên xwe û yên takekesên din. Ev hêz û şiyan hem aliyên navxweyî (naskirina hestên xwe) hem jî yên derxweyî (fêmkirina hestên takekesên din) vedihewîne. Di nivîsê de weke EI an jî EQ jî hatiye referenskirin. Kesên ku hişê hestan ê wan bilind e, dikarin bi awayekî çêtir têkiliyên civakî ava bikin û bi problemên hestiyarî re bidin û bistînin.

Hişê Hevgirtî (Collective Intelligence) Hişmendiya ku ji hevkariya di navbera mirov û makîneyan de derdikeve holê. Ev têgeh behsa hişmendiya ku ji hevkariya komên mirovan û pergalên teknolojîk tê afirandin, dike. Bi vê nêzîkatiyê, hem hêza mirovan hem jî ya teknolojiyê tê bikaranîn da ku encamên herî baş ên ramandin û çareserkirinê werin bidestxistin.

Hişê Hevpar (Collective Consciousness) Ji aliyê Durkheim ve hatiye geşkirin û behsa bawerî, nirx û hestên hevpar ên endamên civakekê dike. Ev têgeh behsa çawa endamên civakê hest û ramanên hevpar dikin û çawa ev tişt geşedana civakê pêk tînin, dike. Li gorî Durkheim, hişê hevpar yek ji hêzên bingehîn e ku civakê bi hev ve girê dide.

Hişê Navkesayetî (Interpersonal Intelligence) Têgehek ji bîrdoziya Gardner a hişmendiyên piralî ku hêz û şiyana fêmkirina kesên din, hestên wan, handanên wan û armancên wan diyar dike. Ev şiyan ji bo têkiliyên civakî û hevkariyê pir giring e. Kesên ku hişê navkesayetî ya wan bilind e, dikarin bi awayekî çêtir bi kesên din re biaxivin, wan fêm bikin û pê re bixebitin.

Hişê Navxweyî yê Kesayetiyê (Intrapersonal Intelligence) Têgehek ji bîrdoziya Gardner a hişmendiyên piralî ku hêz û şiyana fêmkirina xwe, hest, bawerî û handanên xwe diyar dike. Ev şiyan ji bo naskirina xwe û birêvebirina hestên xwe pir giring e. Kesên ku hişê navxweyî yê kesayetiyê ya wan bilind e, bi awayekî çêtir dikarin xwe nas bikin, hestên xwe kontrol bikin û armancên xwe diyar bikin.

Hişê Sîmbiyotîk (Symbiotic Intelligence) Yekbûna hişmendiya mirovî û ya makîneyî ku dibe sedema afirandina hişmendiyeke nû. Ev nêzîkatî li ser hevkariya di navbera mirov û makîneyan de disekine û armanca wê afirandina hişmendiyeke nû û bihêztir e ku ji her aliyê bi tenê çêtir kar bike. Ev têgeh li ser bingeha baweriyek ku teknolojî û mirov dikarin bi hev re xwedî hêzeke herî mezin bin.

Hişê Şaş (False Consciousness) Têgiheke marksîst e ku behsa rewşa çînên bindest dike yên ku berjewendiyên xwe yên rastîn nas nakin û bêtir nirxên çîna serdest wek nirxên xwe dibînin. Li gorî Marx, çînên bindest pirî caran nikarin berjewendiyên xwe yên rastîn nas bikin ji ber ku hişmendiya wan ji aliyê bîrdoziya serdest ve hatiye şêwandin. Ev rewş dibe sedema ku ew têkoşîna çînî nekin û rewşa xwe ya bindest bidomînin.

Hişê Xwezayî (Natural Intelligence) Hêz û şiyanên mirovî yên ramandin, hestiyarî, afirînderî û bikaranîna aqilê xwe yên ku bi xwezayî di mirovan de hene, berevajî hişê çêkirî. Ev têgeh behsa hişmendiya ku bi rêya pêvajoya tevgerî û adaptebûnê di mejiyê mirov û/yan jî organîzmayên din de pêk tê, dike. Hişê xwezayî bi gelemperî ji aliyê adaptebûn, fêrbûn û tevgerên girêk û kompleks ve tê nas kirin.

Hişmendî (Consciousness) Têgeha hişmendiyê bi giştî tê wateya hebûna hiş, zanîn û agahdariya takekesekî an tiştekî ji bo xwe û derdorê xwe. Di felsefe û zanistê de, hişmendî yek ji mijarên herî aloz û balkêş e. Têgih û teoriyên li ser hişmendiyê pir cûr bi cûr in û ev mijar bi xwe xebat û lêkolînên pir îlmî li ser tê kirin.

Hişmendî (Mindfulness) Hêz û şiyana hebûna di kêliya niha de, bi baldariya têkûz û bêdawerî. Hişmendî baldariya li ser bîr, hest û hîsên fizîkî yên di kêliyê de ye, bêyî ku daweriyê li ser wan bike. Ev cure baldarî ji bo xwebaşkirina hişê kesane û baldariya kûr a li ser kêliyên jiyanê tê bikaranîn.

Hişmendî (Sati) (Mindfulness) Rewşa baldariya têkûz a li ser kêlika niha, bêyî darazkirinê; di pratîkên Bûdîst de beşeka giring e û niha di terapiyên nûjen de jî tê bikaranîn. Ev rewşa hişmendî dihêle ku mirov bi awayekî bêhtir hevsengî û adaptebûnê bijî û tevbigere.

Hişmendîkirin (Intellectualization) Mekanîzmeke parastinê ye ku tê de mirov ji bo ku ji hestên xwe yên neyînî dûr bikeve, mijarên hîsî bi awayekî zanistî û bê hîs şîrove dike. Bi vê mekanîzmê, kesek hewl dide ku hestên xwe yên weke xemgînî, tirs an xezeb bi rêya şîrovekirina zanistî û analîtîk veşêre yan jî pê re bide û bistîne. Armanca mezin a hişê çêkirî ku makîneyek dikare her karê hişmendiya mirovan bi awayekî par an jî çêtir pêk bîne. Ev asta hişê çêkirî hê nehatiye gihîştin û yek ji armancên dirêj ên vê warê ye.

Hişmendiya Dîjîtal (Digital Mindfulness) Bikaranîna teknolojiyê bi awayekî hişyar û hevsengî (balansdîtî); biryardayîna hişyar derbarê dema û çawaniya bikaranîna amûrên dîjîtal. Ev têgeh behsa zanîna çawa û kengî bikaranîna teknolojiyê û kengî pêdivî bi dûrbûna ji teknolojiyê heye, dike. Armanc ew e ku teknolojî bibe alîkar, ne asteng, ji bo baştirkirina jiyana mirovan.

Hişmendiya Geşedanê (Growth Mindset) Bawerkirina ku şiyan û jêhatîbûn bi hewldanê dikarin werin pêşxistin, li şûna ku biramanin ku ew tiştên sabît in. Ev nêzîkatî dihêle ku mirov bawer bikin ku bi xebat û hewldanê, dikarin şiyanên xwe bi rêya fêrbûna berdewam geş bikin. Ev nêrîn berevajî "hişmendiya sabît" e ku dibêje şiyan û jêhatibûn ji dayîkbûnê ve tên diyarkirin û naguherîn.

Hişmendiya Komê (Group Consciousness) Behsa bîr, bawerî û nirxên hevpar ên endamên komekê dike. Têgiheke giring di derûnnasiya civakî de. Ev têgeh nîşan dide ka endamên komekê çawa li ser heman mijar û nirxan difikirin û tevdigerin. Hişmendiya komê dihêle ku kom bikaribe bi armancên hevpar û bi îdentîteya hevpar çalakiyan pêk bîne.

Hişmendiya Mirovî (Human Intelligence) Kapasîteya hişmendiya mirovan ku weke modelek ji bo hişê çêkirî tête bikaranîn. Mirov hewl dide ku ev kapasîte bi makîneyan re parve bike û wan bixemilîne.

HÇya Semantîk (Semantic AI) Cureyeke HÇê ye ku li ser fêmkirina wateya têgehan û têkiliyên di navbera wan de disekine. Armanca wê ew e ku ne tenê peyvan, lê wateya wan jî fêm bike. Di warê lêgerîn û pêşniyarkirina agahiyan de tê bikaranîn. Ev teknolojî dihêle ku pergalên HÇ bikaribe fêm bike ka çi tê gotin, ne tenê çi peyvên tên bikaranîn. Ev taybetî bi taybetî ji bo lêgerînên online û pergalên rekomedasyonê giring e.

Hişmendiya Sinûrî / Venasîna Edge (Edge Computing) Teknolojiya ku xebitandina daneyên li nêzîkî çavkaniya wan pêk tîne û ji ewrê kêmtir pêwîst dike. Ev teknolojî lezgîna bersivdanê zêde dike û ji bo karûbarên wek otomobîlên bêşofer û pergalên ewlehiyê pir giring e.

Hişmendiyaxwe ya kontrolkirî di kêliyê de (Controlled senseofself in the moment) Hêz û şiyana baldariya li ser ezmûna xwe di kêliya niha de bi rengekî kontrolkirî û bêdawerî. Ev têgeh reftar û tevgerîna bi agahî, nehukumdarî li ser ezmûna navxweyî û hesta xwe dihewîne. Ev têgeh behsa şiyana hebûna di kêliya niha de, lê herwiha şiyana kontrolkirina bertekên xwe jî dike.

Hişwendatî (Amnesia) Windabûna bîranînê ku ji ber sedemen cûda weke trawma, nexweşî yan jî qezayê çêdibe. Ev rewş dikare demkî an jî demdirêj be û dikare bandorê li ser bîranînên berê yan jî şiyana afirandina bîranînên nû bike. Di derûnnasî û zanistiya mêjî de, hişwendatî dikare bi gelek awayan were dabeşkirin, wek mînak hişwendatiya anterograd (windakirina şiyana afirandina bîranînên nû) û hişwendatiya retrograd (windakirina bîranînên berê).

Hişyarkar (Admonishment) Tiştên ku dibe sedema hişyarbûna mirov. Di bîrdoziya hînbûnê de weke "stimulus" (hişyaker) tê zanîn. Hişyarkar dikare her tiştekî be ku li ser hest, ramandin û tevgerên mirovan bandorê dike û wan hişyar dike. Ev dikare tiştekî xwezayî, civakî, derûnî an jî fizîkî be.

Îlhama Laşî / Şênberkirina HÇê (Embodied AI) Hişê çêkirî ku bi laşeke fîzîkî (robot) re têne xebitandin û bi hawîrdor re tevlihev dibe. Ev cûre hişê çêkirî zêdetir wek mirovan bi hawîrdor re mijûl dibe.

Însûla (Insula) Beşek ji mêjî ye ku bi hest û agahdariya bedenî ve têkildar e. Navendeke giring a ji bo fêm û têgihiştina hestan e. Însûla di gelek pêvajoyên hestî de roleke giring dileyize û şiyana mirov a hêvkririn û fêm û têgihiştina rewşa bedenî ya xwe dide. Ev beş herwiha di warê empatiyê de jî giring e.

Înternetê Tiştan (Internet of Things IoT) Tora amûrên fîzîkî yên ku bi sensor, nermalava û girêdana înternetê ve girêdayî ne û dikarin dane berhev bikin û parve bikin. Ev teknolojî di warê malên zîrek, bajêrên zîrek û pîşesaziyê de pir tête bikaranîn.

Îskeletê Paşîn / Maşîna Encamkirî (Inference Engine) Beşa pergaleke pisporî ku li ser bingeha rêbaz û agahiyên di bingehê de hene, biryar û encam derxe. Ev îskelet agahiyên nû bi rêbazên heyî ve girê dide û encamên nû çêdike.

Îstefadekarê Nasnameya / Bikarhênerê Navrû (User Interface UI) Beşa pergalê ku bikarhêner bi wê re têkilî çêdike. UI divê hêsan û fêmbar be da ku mirov bi hêsanî bi pergalê re kar bike.

Îstefadekarê Nûbûn / Ezmûna Bikarhêner (User Experience UX) Ezmûna tevahî ya bikarhêner dema ku bi pergaleke hişê çêkirî re mijûl dibe. UX ji bo qebûlkirina teknolojiyên nû pir giring e.

Jiyana Taybet (Private Life) Beşa jiyanê ku ji ji civatê, rayedarên dewletê an jî şirketan veşartî dimîne. Mafê jiyana kesane mafek bingehîn e ku di gelek welatan de bi qanûnan tê parastin. Lê belê, di serdema dîjîtal de, parastin û meşandina sînorên jiyana kesane dijwartir dibe. Hişê çêkirî, bi taybetî dikare bandoreke mezin li ser jiyana kesane bike, bi rêya berhevkirin û dahûrînkirina daneyên takekesî. Loma giring e ku teknolojiyên nû bi hestyarî ji hêla etîkî ve werin bikaranîn û mafê jiyana kesane bê parastin.

Kalîteya Daneyê (Data Quality) Astê rastîn, paktî û bikêrbûna daneyên ku ji bo fêrbûna makîneyan têne bikaranîn. Kalîteya daneyê bi rasterast li ser performansa modelê bandor dike.

Kapasîteya Venasînî (Cognitive Capacity) Hêz û şiyana sînorkirî ya mirov ji bo fêm û têgihiştin, bîranîn û kirina karên hişmendî. Ev hêman giring e, ji ber ku bandorê li ser kapasîteya biryardayînê dike û dikare bi hêmanên wek xwarinê, razanê an jî taybetmendiyên genetîkî were bandorkirin. Kapasîteya hişmendî dikare bi pratîk û berçavgirtina teknîkên wek medîtasyonê baştir bibe. Di warê HÇê de, kapasîteya hişmendî bi piranî li gor asta performansa pergalê di karên cuda de tê pîvandin, wek biryardan, astengderbaskirin, naskirina şikil û deng û hwd.

Kêmasiyên Xelat / HÇya Lawaz (Weak AI) Pergalên hişê çêkirî yên ku ji bo karekî an jî wareke taybetî hatine çêkirin û li derveyî wê warê nikarin kar bikin. Piraniya pergalên îroyîn yên hişê çêkirî di vê kategorîyê de ne.

Kereseya Neguhêrbar (Irreplaceable Ingredient) Hêmaneke ku ji bo erkek yan jî afirandinekê pêwîst e û nikare were guhertin yan jî were dîtin. Di warê ramandinê de, ev dikare behsa taybetmendiyên wiha yên ku di hişmendiya mirov de hene û di HÇê de tune ne, bike.

Keskonên RA (VR Headset) Amûrên taybet ên li ser serî têne kirin û dîmenên sêdîmensyonî nîşan didin. Ev keskon bi alîkariya nîşangerên LED yan jêrsor (infrared) tevgerên bikarhêner dişopînin.

Kişandina Agahiyê (Knowledge Extraction) Pêvajoya derxistina agahiyên giring û bikêr ji navê daneyên nevîsyayî yan jî nîvevîsyayî. Ev pêvajoyek giring e ji bo avahiya bingehên agahiyê û pergalên pisporî.

Koma Daneyan (Dataset) Berhevoka rêkxistî ya agahiyên ku ji bo perwerdehiya pergalên hişê çêkirî tên bikaranîn û hêz û şiyana wê heye ku model fêr bike.

Kompasa Hestiyarî (Emotional Compass) Hêz û şiyana mirov a ji bo rêveberiya jiyana xwe li gorî hestên xwe. Ev şiyan dihêle ku mirov fêm bike ka kengî û çawa bi bandora ku hestên wan li ser biryar û tevgerên wan dikin.

Kompûtera Kuantum (Quantum Computing) Teknolojiya kompûterê ku li ser bingeha prensîbên fîzîka kuantum karê dike û ji kompûterên klasîk pir zêdetir lezgîn e. Ev teknolojî di warê hişê çêkirî de dê guherinek mezin pêk bîne.

Kompûterîbûn (Computerisation) Proses an jî rewşa ku hin kar û pîşeyên mirovan ji aliyê kompûterê bi otomatîk bên kirin bi saya teknolojiyên weke Hişê Giştî yê Çêkirî. Kompûterîbûn beşek ji veguherîna dîjîtal a civakê ye û bi gelemperî ji bo zêdekirina hostetî û berhemdariyê tê bikaranîn, lê herwiha dikare bibe sedema jidestdana hin kar û pîşeyan jî.

Kompûtîngê Ewr (Cloud Computing) Teknolojiya ku çavkaniyên kompûterî weke bîra hesabkirinê, hilanînê û nermalava bi rêya înternetê têne peşkêşkirin. Ev teknolojî rêya ji xerîdara makîne û nermalava giran vedike û bi awayekî lezgîn û bikaranîna li gorî hewcedariyê pêşkêşî dike.

Korteksa Piştênî (Cingulate Cortex) Beşek ji mêjî ye ku bi kontrola hestan ve têkildar e. Navendeke giring ji bo biryardayîn û kontrola hestan. Ev beş di warê ramandin, biryardayîn û kontrolkirina tevgeran de roleke giring dileyize. Ev beş di warê baldarî û hişmendiyê de jî giring e.

Korteksa Piştênî ya Pêşîn (Anterior Cingulate Cortex) Beşeke mêjî ye ku di navbera nîvqoqeyên mêjî de ye. Rol û erkên wê yên sereke ev in kontrolkirina baldariyê, nirxandina şaşiyan, birêvebirina hestan û alîkarîkirina di biryardayînê de. Bi taybetî di rewşên tevlihev de çalak dibe. Ev beş bi taybetî di warê çalakiyên ku pêdivî bi biryardayîna aloz û kontrolkirina tevgeran heye, aktîf dibe.

Korteksa Prefrontal (Prefrontal Cortex) Beşa pêşîn a mêjî ku bi biryardayîn û kontrola tevgeran ve têkildar e. Navenda plansazî û kontrola tevgerên aloz û tevlihev. Beşeke giring a mêjî ye ku li pêşiya mêjî cih digire. Ev beş berpirsiyarê plansazî, biryardayîn, kontrolkirina tevgeran û nirxandina encaman e. Herwiha di warê ramandinên girêk û kompleks û birêvebirina hestan de jî roleke sereke dilîze.

Kûrahiya Ramanan (Depth of Thought) Şiyana mirov a ku dihêle em li ser tiştekî bi kûrahî bifikirin û wateya wê derbixin. Ev pêvajo bi demê digire û bi gelek aliyan ve girêdayî ye zanîn, ezmûn, hest û hwd. Ev taybetmendiyê HÇê tune ye û yek ji ferqên sereke yên di navbera mirov û makîneyan de ye. Kûrahiya ramanan dihêle ku mirov bikaribe lêkolîna kûr û afirînerî ya li ser tiştekî bike, ne tenê agahdariyên li ser rûyê de.

Lezgînî (Speed) Di warê HÇê de, şiyana hesabkirin û encamderxistina di demeke kurt de ye. HÇ dikare di çend saniyeyan de mîlyonan hesabkirinan pêk bîne, lê ev lezgînî bi tenê têr nake ji bo kûrahiya fikr û ramandinê. Lezgînî yek ji taybetmendiyên sereke yên HÇê ye ku berevajî mirov e, lê ev nayê wateya ku dê pergalên HÇê ji ber vê lezgîniyê bikaribe her erkê hişmendî pêk bîne.

Zimannasî (Linguistics) Beşa zanistê ku lêkolîna ziman dike. Ziman pergalek e ku dihêle mirov pêwendiyê bi rêya sembol û dengan bikin. Têkiliya HÇ bi zimannasiyê re giring e, ji ber ku pergalên ku dikarin bi rêya zimên bi mirovan re têkilî deynin, divê fêmbikin ka ziman çawa dixebite. Warên sereke yên zimannasiyê dengnasî, morfolojî (pêkhatenasî), sentaks (rêzimannasî), semantîk (wateyê) û pragmatîk (bikaranîna zimên di rewşên rastîn de) in. Modelên zimên ên HÇyên demên dawî, wek transformers, şoreşek çêkiriye di warê çawaniya fêmkirin û afirandina zimanê natural ji hêla kompûteran ve.

Mafên Veşartî (Privacy Rights) Mafên ku parastina agahiyên kesane û azadiya mirov ji kontrola kesên din diyar dikin. Di cihana dîjîtal de, mafên kesane gelek caran dikeve bin gefê ji ber berhevkirin û bikaranîna agahiyên kesane ji hêla kompaniyên mezin û hikûmetan ve. Herwiha, HÇ dikare van gef û xeteran zêdetir bike ji ber kapasîteya wan a ji bo pêşbînîkirina reftar û tevgerên takekesî.

Mantiqê Xwerû (Pure Logic) Hêz û şiyana ramandin û biryardayîna li ser bingeha tenê qanûnên mantiqî û bê bandora hest û çandê. Mantiqê xwerû li ser bingeha rêbazên ramandinê yên formal e û pirî caran di warê matematîk û felsefeyê de tê bikaranîn.

Masûlkeya Venasînî (Cognitive Muscle) Têgehek şîbandî ye ku behsa şiyana mirov a ramandinê dike û çawa ev şiyan bi bikaranîn û exersîzan dikare bê pêşxistin, mîna masûlkeyên bedenî. Bi vê têgehê, tê gotin ku pêşxistina şiyana ramandinê hewce ye ku berdewam were bikaranîn û exersîzkirin.

Mejiyên Yên-din (Other Minds) Di felsefeyê de, ev têgeh tê wateya kêşeya ku em çawa dikarin bizanibin ka takekesên din jî xwedî hiş û zanîn in. Ji ber ku em nikarin rasterast bikevin nav hiş û zanîna takekesên din, em tenê dikarin li ser bingeha tevger û ragihandinên wan texmîn bikin. Ev yek yek ji pirs û girêkên bingehîn ên di felsefe û derûnnasiyê de ye.

Mijûliya bi xwe re (Self preoccupation) Rewşek ku mirov zêde li ser xwe, kêmasiyên xwe an jî problemên xwe difkire. Ev têgeh neçarîtî, tenêbûn û zêdenasname dihewîne û dikare bandoreke neyînî li ser tendirustiya derûnî bike. Lêkolînên derbarê mijûliya bi xwe re destnîşan dikin ku mirovên ku zêde li ser kêmasî û pirs û girêkên xwe difkirin, zêdetir tûşî depresyon û stresê dibin.

Mîkrostîmûlasyona Mêjî (Brain Microstimulation) Teknîkeke ku tê de bi karanîna pêlên elektrîkê yên biçûk, çalakiya mêjî tê kontrolkirin. Ev teknîk dikare ji bo kontrolkirina tevger û reftarên ajalan were bikaranîn. Bi vê teknîkê, lêkolîner dikarin têkiliya di navbera çalakiya noronî û tevgerên fizîkî de çêtir fêm bikin.

Moda Bilind (High Computation Mode) Moda ku bersivên herî kûr û berfireh dide lê demeke dirêjtir digire. Di vê modê de, pergalên Hişê Çêkirî bi kar tînin hemû kapasîteya xwe ya hesabkirinê ji bo çareserkirina pirs û girêkên tevlihev.

Moda Navîn (Medium Computation Mode) Moda ku hevsengiyê di navbera lez û kûrahiyê de pêk tîne. Ev mod ji bo piraniya bikaranînên rojane yên HÇ tê tercihkirin.

Moda Nizm (Low Computation Mode) Moda ku bersivên bilez dide lê ne ewqas kûr e. Ev mod ji bo pirsên hêsan û bilez tê bikaranîn.

Model (Model) Nûnerkirina matematîkî yan jî lojîkî ya diyardeyek an jî pergalekê. Di warê hişê çêkirî de, model encama pêvajoya fêrbûnê ye û ji bo pêşbînî û biryardanê tête bikaranîn.

Modelên Kompûterî (Computational Models) Pergalên matematîkî û algorîtmîk in ku ji bo şirovekirin û pêşbînîkirina fenomenên tevlihev tên bikaranîn. Ev model di gelek waran de tên bikaranîn, wek mînak di zanistên kompûterê, fîzîk, biyolojî û civakî de.

Modelên Zimanê Mezin (Large Language Models LLM) Pergalên Hişê Çêkirî yên ku dikarin ziman fêm bikin û biafirînin, mîna ChatGPT û GPT3. Ev model bi mîlyonan dokument û nivîsan dixwînin û fêr dibin ka mirov çawa zimên bi kar tînin. Dikarin nivîsan biafirînin, bersiva pirsan bidin û zimên wergerînin.

Nasîna Nexşeyan (Pattern Recognition) Kapasîteya naskirina rêbaz û modelên di daneyan de. Ev teknolojî di warê naskirina wêne, deng û nivîsê de pir tête bikaranîn.

Nirxên Navxweyî (Internal Values) Bawerî û prensîbên ku takekesek wan ji bo xwe giring dibîne û dibin bingeha biryar û tevger û reftarên wî/wê. Nirxên navxweyî di geşedana kesayetiyê de roleke giring dilîzin û bandorê li ser hilbijartinên exlaqî dikin.

Noronên Neynikî (Mirror Neurons) Xaneyên mêjî yên ku di dema temaşekirina tevgerên kesên din de çalak (aktif) dibin. Pergala bingehîn a ji bo hevdilî û fêrbûna civakî. Noronên neynikî destûr didin mêjî ku tevgerên ku tê temaşekirin bi awayekî matiqî "teqlîd" bike.

Noronnasiya (Neurology) Zanista ku li ser pergala noronan (demar) û mêjî lêkolîn dike. Ev beş ji bo fêhmkirina hişmendiyê gelek giring e, ji ber ku hişmendî bi çalakiya mêjî ve girêdayî ye. Noronnas li ser nexweşî û pirs û girêkên demar û mêjî dixebitin.

Norotransmîter (Neurotransmitter) Madeyên kîmyewî ne ku di mêjî de ragihandinê di navbera noronan de pêk tînin. Her norotransmîter erkeke cuda bi cih tîne û bi hev re pergaleke tevlihev a ragihandinê ava dikin. Ev made di hemû pêvajoyên mêjî de (raman, bîranîn, hest, hwd.) roleke giring dilîzin. Mînakên giring ên norotransmîteran dopamîn, serotonîn, norepînefrîn û GABA ne.

Norovenasînî (Neurocognitive) Têgeha ku çalakiya mêjî û pêvajoyên hişmendiyê yên weke fêrbûn, bîranîn û biryardayînê vedibêje. Norovenasînî hewl dide têkiliya di navbera strukturên mêjî û erk û fonksiyonên hişmendî de ronî bike.

Norozindeweriya Hevdiliyê (Neurobiology Of Empathy) Zinderwernasiya bingehên norozindewerî ên hevdiliyê. Ev zanist hewl dide fêm bike ka çawa structura mêjî û pergalên noronan (demar) di pêvajoya hevdiliyê de rol dilîzin.

Nûansên Hestiyarî (Emotional Nuances) Cudahiyên nerm û zirav di nav hestan de. Fêmkirina nûansên hestiyarî ji bo têkiliyên mirovî û pergalên Hişê Çêkirî yên pêşketî giring e.

O3 Modela sereke ya nû ya OpenAI ku xwedî hêza herî mezin a ramanê ye. Ev model bi şiyanên hesabkirinê yên pêşketî dikare pirs û girêkên tevlihev çareser bike û têkiliyeke xwezayîtir bi bikarhêneran re deyne.

O3biçûk Guhertoka biçûktir û çalaktir a O3yê ku ji bo bikaranîna rojane hatiye amadekirin. Ev model ji bo bikarhêneran derfetê peyda dike ku bi bikaranîna kêmtir a çavkaniyan heman kalîteya bersivan werbigirin.

OpenAI Kompaniya pêşeng di warê hişê çêkirî de ku O3 û O3biçûk afirandiye. OpenAI di sala 2015an de hate damezirandin û di warê pêşxistina modelên zimanê mezin de pêşengtiyê dike.

Optîmîzasyon (Optimization) Pêvajoya dîtina çareserê herî baş ji bo pirs û girêkekê. Di warê hişê çêkirî de, optîmîzasyon ji bo çêtirkirina performansa modelên fêrbûnê tête bikaranîn.

Parastina Taybetmendiyan û Daneyan (Privacy and Data Protection) Bi zêdebûna bikaranîna HGÇ, parastina daneyan û taybetmendiya takekesane dê bibe mijareke hê giringtir (Zuboff, 2019). Mijarên girêdayî parastina agahiyên takekesî û daneyan di pergalên HGÇ de. Bi zêdebûna bikaranîna HGÇ, parastina van agahiyan dibe mijareke hê giringtir.

Pêjin / Pêhesîn (Intuition) Zanîna navxweyî an fêm û têgihiştina ku bêyî raman û fikrîna hişyar an argûmanên mantiqî tê holê; hesta derûnî ya "zanînê". Pêjin dikare di rewşên tevlihev de rê nîşanî mirov bide, lê carinan jî dikare bibe sedema şaşiyan.

Pergala Noronên Neynikî (Mirror Neuron System) Koma noronên di mêjî de ku di dema temaşekirina tevgerên kesên din de weke ku mirov bi xwe wan tevgeran dike aktîf dibin. Ev pergal di pêvajoyên weke hevdilî, fêrbûna civakî û fêm û têgihiştina tevgerên kesên din de roleke giring dilîze.

Pergalên ÇendAcenteyî (MultiAgent Systems) Ev nêzîkatî li ser hevkariya di navbera gelek acenteyên hişmend ên cuda de disekine da ku karibe pirs û girêkên aloz û tevlihev çareser bike (Wooldridge, 2009). Pergalên ku li ser hevkariya di navbera gelek acenteyên hişmend ên cuda de disekinin. Ev nêzîkatî dihêle ku pirs û girêkên aloz bi rêya hevkarî û danûstandina di navbera gelek acenteyên serbixwe de bên çareserkirin.

Pergalên Hestiyarî û Venasînî (Emotional and Cognitive Systems) Pergalên di mêjî de ku bi rêvebirina hestan û pêvajoyên hişmendiyê re têkildar in. Ev pergal bi hev re dixebitin da ku tecrubeyên hişmendî û hestiyarî yên mirov pêk bînin.

Pergalên Hişê Çêkirî yên Giştî (Artificial General Intelligence Systems) Projeyên weke OpenCog (Goertzel, 2014) û DeepMinds AGI research hewl didin ku pergalên HGÇ yên giştî ava bikin. Armanca van projeyan afirandina pergelên hişmend ên ku dikarin di hemû waran de weke mirov bifikirin û biryar bidin.

Pergalên Pispor (Expert Systems) Pergalên hişê çêkirî yên ku ji bo biryardana di warên pispor de hatine dîzaynkirin. Ev pergal bi gelemperî li ser bingeha rêzikên ku ji aliyê pisporan ve hatine diyarkirin, dixebitin. Pergalên pispor di warên weke bijîşkî, aborî û endezyariyê de tên bikaranîn.

Pergalên HerîkînaKar (Workflow Systems) Pergalên ku pergalên kar bi awayekî otomatîk rêve dibin û organize dikin. Ev pergal bi karanîna hişê çêkirî karûbarên rûtîn otomatîk dikin.

Pêşbînî (Prediction) Bi karanîna modelên matematîkî û agahiyên berê, texmîna diyardeyên siberojê. Ev yek ji armancên sereke yên hişê çêkirî ye.

Pêvajokirina Paralel (Parallel Processing) Teknolojiya ku gelek karan bi heman demî pêk tîne û bi vî rengî lezgîna xebitandinê zêde dike. Ev teknolojî di warê hişê çêkirî de ji bo xebitandina modelên giran pir giring e.

Pêvajoya Agahiyê (Information Processing) Pêvajoya ku tê de agahî tê girtin, tomarkirin, guhertin û bikaranîn. Ev têgeh di zanista kompûterê û psîkolojiyê de giring e û têkiliya di navbera mêjî û kompûterê de dide xuyakirin.

Danberhişiya Rewşenbîrî / Pêvajoya Hişmendiyê (Intellectual Reasoning) Pêvajoya bikaranîna aqil û mantiqê ji bo çareserkirina pirs û girêkan û biryardanê. Pêvajoya hişmendiyê dihêle ku mirov ji tecrubeyan fêr bibin û adapteyî rewşên nû bibin.

Pêvajoya Ezmûnî (Text Processing) Pêvajoya dahûrînkirina û xebitandina daneyên tîkstî. Ev pêvajoyek giring e ji bo fêmkirina ziman xwezayî û derxistina agahiyê ji navê docoran.

Pêvajoya Venasînî (Cognitive Process) Pêvajoyên hişmendî yên weke bîranîn, fêrbûn û biryardanê. Hemû çalakiyên mêjî yên têkildarî ramandin û fêrbûnê. Ev pêvajo bingeha hişmendiya mirov pêk tînin û di pêşxistina pergalên Hişê Çêkirî de roleke giring dilîzin.

HÇya Ravebar (Explainable AI) Pergalên hişê çêkirî yên ku biryar û encamên xwe ji mirovan re şirove dikin. Ev teknolojî ji bo bawerî û şefafiyê pir giring e.

Pêvajoya Zimanê Xwezayî (Natural Language Processing) Teknolojiya ku dike ku pergal bikaribin bi mirov re bi awayekî xwezayî têkilî deynin. Ev teknolojî bingeha modelên zimanê mezin û şîreta vîrtûel pêk tîne û dihêle ku pergalên kompûterê ziman fêm bikin û biafirînin.

Pêvajoyên Venasînî (Cognitive Processes) Hemû çalakiyên hiş ên weke bîranîn, fêrbûn, biryardan û çareserkirina pirs û girêkan. Ev pêvajo dihêlin ku mirov cihanê fêm bikin û adapteyî wan bibin.

Pirsgirêka Hevahengiyê (Alignment Problem) Pirs û girêka piştrasbûna ku armancên HGÇ bi yên mirovahiyê re hevaheng in. Ev yek yek ji mijarên herî giring ên etîkî di warê pêşxistina HGÇ de ye, ji ber ku pergaleke HGÇ ya ku bi armancên mirovahiyê re ne hevaheng e, dikare bibe xetereke mezin.

Pirsgirêkên Biryardanê (Decision Making Issues) Divê were diyarkirin ka kî dê ji biryar û encamên pergalên HGÇ berpirsiyar be (Dignum, 2019). Mijarên ku eleqedarî biryardana pergalên HGÇ ne. Ev pirs û girêk hem li ser çawaniya biryardana pergalê û hem jî li ser berpirsiyariya encamên van biryaran disekinin.

Pirsgirêkên Dadwerî û Wekheviyê (Justice and Equality Issues) HGÇ dikare ferqên di navbera wan takekesên ku gihîştina wan a vê teknolojiyê heye û yên ku tune ye, kûrtir bike (ONeil, 2016). Mijarên ku eleqedarî bandora HGÇ li ser wekheviya civakî ne. HGÇ dikare ferqên di navbera wan takekesên ku gihîştina wan a vê teknolojiyê heye û yên ku tune ye, kûrtir bike ku ev yek dibe sedema pirs û girêkên dadwerî û wekheviyê.

Pîşeyên Di Bin Xetereyê de (Jobs at Risk) Pîşeyên weke şofêr, pilotê balafirê, neşterger û bernamenivîs ku dikarin di demên pêş de têkevin bin bandora otomatîkbûn û Hişê Çêkirî. Bi geşedana teknolojiya otomatîkbûnê, mirov di van waran de dikarin karê xwe winda bikin.

Pîşeyên/Karên Nû (New Jobs) Pîşeyên nû yên bi geşedana Hişê Çêkirî û teknolojiyên nû derdikevin weke endezyarên kompûterê, sêwiranvanên lîstikên vîdyoyê û analîstên daneyan. Tevî ku hin kar dikarin bikevin bin xetereyê, teknolojiya nû dikare derfetên nû jî peyda bike.

Plastîsîteya Noronî (Neural Plasticity) Hêz û şiyana mêjî ya ku xwe li gorî serpêhatî û fêrbûnên nû vebiguherîne. Ev taybetmendî dihêle ku mêjî bi domdarî xwe nû bike û adapteyî rewşên nû bibe. Ev yek ji taybetmendiyên herî giring ên mejiyê mirov e.

Polîtîkayên Ewlehiyê (Security Policies) Rêbaz û prensîbên ku ji bo parastina bikarhêneran û pêşîlêgirtina bersivên xeter têne bikaranîn. Polîtîkayên ewlehiyê di warê Hişê Çêkirî de ji bo parastina agahiyên şexsî û ewlehiya pergalê pir giring in.

Proseskirina Agahiyan (Information Processing) Bîrdoziya ku dibêje mêjiyê mirov weke kompîterekê agahiyan digire, berhev dike û şîrove dike. Ev model di psîkolojiya kognitîf de tê bikaranîn ji bo fêmkirina ka çawa mêjî kar dike.

Qanûna Moore (Moores Law) Teoriya ku dibêje hêza hesabkirinê ya kompûteran her du salan duqat dibe. Ev qanûn ji aliyê Gordon Moore ve di sala 1965an de hatibû pêşbînîkirin û ji wê demê ve bi giştî rast derketiye.

Radyolojî (Radiology) Bikaranîna teknîkên wênekêşanê di tibê de. Hişê Çêkirî, bi taybetî pergalên fêrbûna kûr, di vî warî de geşedanên giring pêk anîne û dikarin di diyarkirina nexweşiyan de alîkariya radyologan bikin.

Raman (Thought) Ji nû ve çêkirina xweaxaftinê. Raman pêvajoya mentil a ku em bi wê difikirin û mantiq bi kar tînin. Ev yek ji taybetmendiyên bingehîn ên hişmendiyê ye.

Rastekirina Agahiyê (Data Validation) Pêvajoya kontrolkirina rastî û rêkûpêktiya daneyên ku ji bo modelên fêrbûnê têne bikaranîn. Ev pêvajoyek giring e ji bo çêtirkirina kalîteya modelê.

Rastiya Aşopî (RA) / Virtual Reality (VR) Teknolojiyeke ku bikarhêner tê nav jiyaneke dîjîtal a bitêkûzî binavkirî ye ku ji jiyana rastîn cuda ye. Bi alîkariya amûrên taybet, bikarhêner dikare xwe di nav cihanekî sêdîmesyonî de hîs bike.

Razên Nepêşbînîkirî (Unpredicted Mysteries) Rûdanên ku nikarin bên pêşbînîkirin û dikarin wateyên kûr bidin jiyanên me; tiştên ku li derxweyî hêza me ya fêmkirin û fêm û têgihiştinê ne. Ev têgeh giringiya kişif û serpêhatiyên nepêşbînîkirî di jiyana mirov de destnîşan dike.

Reftara Derhişî (Unconscious Behavior) Beşê hişê me ku em jê haydar nînin lê bandorê li raman, fikir, tevger û reftarên me dike; tevger û reftarên ku em bêyî raman û fikrîna hişyar pêk tînin. Teoriyên Freud li ser derûniya derhişî bandoreke mezin li ser fêmkirina me ya derûniya mirov kiriye.

Rêjeya Hestan (Emotional Quotient) Termek e ku ji bo hişê hestan (emotional intelligence) tê bikaranîn. Weke ku di nivîsa me de jî hatibû diyarkirin, carinan ji hişê hestan re EQ tê gotin. Rêjeya hestan şiyana mirov a fêm û têgihiştina û birêvebirina hestên xwe û yên din nîşan dide.

Rengvedan / Refleksiyon (Reflection) Pêvajoya raman û fikrîna kûr li ser ezmûn, raman, fikir an hestên xwe ji bo fêrbûn û fêm û têgihiştinê. Rengvedan dihêle ku mirov ji tecrubeyan fêr bibin û xwe pêşve bibin.

Rêveberiya Enerjiyê (Energy Management) Bi saya Hişê Çêkirî dikarin rêveberî û optimîzekirina bikaranîna enerjiyê bên pêşxistin. Pergalên HÇyê dikarin bikaranîna enerjiyê di avahiyan, pergalên elektrîkê û hwd. de optîmîze bikin.

Rêveberiya Hestan (Emotional Regulation) Pêvajoya kontrolkirina û birêvebirina hestên xwe. Ev şiyan ji bo têkiliyên mirovî yên tendirust û biryardana baş pir giring e. Rêveberiya hestan di pêşxistina hişê hestan de roleke sereke dilîze.

Robotîk (Robotics) Zanîn û teknolojiya çêkirina robotan ku dikarin karên fîzîkî pêk bînin. Bi tevlîhevbûna bi hişê çêkirî re, robot dikarin karên zêdetir tevlihev û zîrek pêk bînin.

Ronahîbûn (Enlightenment) Tevgera çandî û felsefeya sedsala 18em ku giranî dida aqil û zanistê. Ronahîbûn bandoreke mezin li ser geşedana civaka nûjen kiriye û bingeha gelek nirxên ku îro jî em giring dibînin, daniye.

Ronesans (Renaissance) Serdema vejîn û ronahiyê ya di dîroka Ewropayê de (sedsalên 1417em). Ev serdem bi geşedanên giring di warê huner, zanist û felsefeyê de tê naskirin û bandoreke mezin li ser geşedana civaka nûjen kiriye.

Rûxsariya Hestiyarî (Emotional Aspects) Aliyên têkildarî hest û rewşên derûnî. Kapasîteya fêm û têgihiştina û rêvebirina hestan. Ev rûxsar di têkiliyên mirovî û biryardana exlaqî de roleke giring dilîze.

Sendroma Xapîner (Imposter Syndrome) Rewşa derûnî ku di wê de mirov hest dike ku ew ne heqdarê serkeftinên xwe ye an liyaqeta statuya xwe nîne, bi tirsa ku dê weke "xapîner" were eşkerekirin. Gelek mirov, tevî ku bi rastî jî serkeftî ne, vê sendromê tecrube dikin.

Sendroma Xapîner a ji ber HÇ (AI Induced Imposter Syndrome) Cureyeke taybetî ya sendroma xapîner ku dema mirov zêde li ser amûrên hişê çêkirî girêdayî dimîne û hest dike ku pisporiya wan kêm dibe an nirxê wan winda dibe. Bi geşedana HÇyê, ev sendrom di nav gelek pîşemendên curbicur de tê dîtin.

Sensor (Sensor) Amûrên ku agahiyên ji hawîrdor berhev dikin û vediguhezînin daneyên dijîtal. Sensorên di warê hişê çêkirî de wek çavên û guhên pergalên zîrek in.

Sensorên Hestiyar Amûrên ku tevgerên bikarhêner dişopînin. Ev sensor dikarin tevgerên serî, çavan, destan û laş bikarhêner nas bikin û van agahiyan bişînin kompûterê.

Serdema Dîjîtal (Digital Age) Serdema ku bi bikaranîna berfireh a teknolojiya dîjîtal tê nasîn. Em niha di vê serdemê de dijîn û Hişê Çêkirî yek ji teknolojiyên bingehîn ên vê serdemê ye.

Serotonîn (Serotonin) Norotransmîterek e ku bandoreke mezin li ser xweşbînî, xew, xwarin û rewşa derûnî dike. Asta normal a serotonînê ji bo tendirustiya derûnî pir giring e. Kêmbûna wê dikare bibe sedema depresyon û pirs û girêkên din ên derûnî.

Serpêhatiyên/Ezmûnên Takekesane ya Fêrbûnê (Personalized Learning Experience) Pergalên perwerdehiyê ku bi alîkariya Hişê Çêkirî dikarin li gorî qabiliyetên û hewcedariyên takekesî bên eyarkirin. Ev geşedan dikare şoreşeke mezin di warê perwerdehiyê de pêk bîne.

Sîberog (Cyborg) Têgeha ku tê de aliyên zindewerî û aliyên çêkirî (robotîk an HÇ) bi hev re têne tevlihevkirin. Sîberog dikare mirov an ajalên ku bi pergalên çêkirî ve hatine entegrekirin be. Ev têgeh hem di zanistê de û hem jî di huner û çanda popûler de tê bikaranîn.

Sîborgên HÇya ajalan (Animal AI Cyborgs) Pergalên ku tê de aliyên zindewerî (ajal) û aliyên hişê çêkirî (HÇ) bi hev re têne tevlihevkirin. Ev teknolojî dikare rê li ber geşedanên nû veke, wek mînak di warê lêkolînên zindewerî û tibî de.

Sîmûlasyonên Pêşketî (Advanced Simulations) Modelên aşopî (virtual) yên ku rewşên rastîn şibîne dikin. Ev model dikarin ji bo meşq û perwerdehiyê, lêkolînên zanistî û pêşbînîkirina encamên guhartinên civakî û jîngehî bên bikaranîn.

Pergalê Pisporî (Expert System) Bernameyek hişê çêkirî ku agahî û ezmûna pisporên mirovî li wareke taybetî lasayî dike. Ev pergal bi rêbazên mantiqî û bingehên agahiyê karê dikin.

Stratejiya Berevaniyê (Defense Strategy) Bi saya Hişê Çêkirî pergalên parastinê yên xweser û stratejî û plansaziya leşkerî dikarin bên pêşxistin. HÇ dikare di dahûrînkirina daneyan, pêşbînîkirina tehdîdan û birêvebirina pergalên berevaniyê de were bikaranîn.

Stratejiyên Pratîkî (Practical Strategies) Di nivîsê de, çar gav hene ku ji bo rûbirûbûna sendroma xapîner a ji ber HÇyê tên pêşniyarkirin. Ev stratejî dikarin ji bo kesên ku bi vê sendromê re têdikoşin, alîkar bin.

Şiyanên Hesabkirinê (Computational Abilities) Kapasîteya ku çalakiyên hesabkirinê yên tevlihev, wek mînak algorithm û modelên matematîkî, bên bi cih anîn. Ev şiyan bingeha teknolojiyên Hişê Çêkirî pêk tînin.

Şoreşa Duyem ya Teknolojîk (Second Machine Age) Geşedana teknolojiyên nû yên weke Hişê Giştî yê Çêkirî ku dikarin bandoreke giring li ser jiyan û kar û pîşeyên mirovan bike. Ev şoreş dikare hem fersend û hem jî xetereyên mezin ji bo civaka mirovî pêk bîne.

Têkiliya Mirovî (Human Connection) Pêwendiyên ku di navbera mirovan de tên avakirin. Têkiliyên mirovî bingeha civaka me pêk tînin û ji bo tendirustiya derûnî pir giring in. Bi geşedana teknolojiyê, têkiliyên mirovî jî diguherin.

Têkiliyek Navbera / Platforma Xaç (Crossplatform) Pergalên ku li ser gelek platformên cuda kar dikin. Ev taybetmendî ji bo belavkirina teknolojiyên hişê çêkirî pir giring e.

Têkiliyên Civakî (Social Interactions) Danûstandinên di navbera mirovan de. Hemû cureyên têkiliyên di nav civakê de. Têkiliyên civakî dikarin formal an jî neformal bin û dikarin di warên curbicur de (malbat, kar, perwerdehî, hwd.) pêk bên.

Teknolojiya Zimanê Xwezayî (Natural Language Technology) Beşek ji hişê çêkirî ye ku bi taybetî li ser fêmkirin û bikaranîna zimanê mirovî dixebite. Ev teknolojî bingeha şêwirdarên vîrtûel, pergalên wergerandinê û dahûrîna hestên dixwîne pêk tîne.

Têkûzkarî (Complementarity) Têgeh ku diyar dike ka çawa mirov û Hişê Çêkirî (HÇ) dikarin bi hev re kar bikin da ku hevdu têkûz bikin, li şûna ku li şûna hev bin. Ev têgeh giring e ji bo fêmkirina pêwendiya hevkariyê di navbera mirov û teknolojiyê de ku tê de her alî dikare xalên lawaz ên aliyê din temam bike. Mînak, HÇ dikare daneyên mezin bi lez dahûrîn bike lê mirov dikare ji aliyê nirx û etîkê ve biryarên çêtir bide.

Tenêmatî (Singularity) Pêşbîniya ku teknolojî dê li gorî xwe biqede û em nêzî qonaxeke nû ya geşedana mirov û teknolojiyê bibin. Ev têgeh destnîşan dike ku HÇ wê rojekê ewqas pêşkeve ku bikaribe HÇya xwe ya hê jîrtir biafirîne û ev dê bibe sedema geşkirineke teknolojîk a bi leztir ku mirov nikarin pêşbînî bikin. Hin zanist vê wek guhertineke bingehîn a civaka mirovî dibînin, lê yên din bi guman in.

Terapiya Venasînî (Cognitive Therapy) Cureyekî dermankirin û şêwirmendiya derûnî ye ku li ser guherandina fikir û reftarên neyînî dixebite. Ev terapiya ku ji aliyê Dr. Aaron Beck ve hatiye pêşxistin, hewl dide ku modelên ramanên çewt û xwegirî nas bike û wan bi ramanên erênîtir û rasttir biguherîne. Ji bo dermana xemgînî, stres, tirs û gelek nexweşiyên din ên derûnî tê bikaranîn. Ev rêbaz giringiyê dide pêwendiya di navbera raman, hest û tevgeran de.

Tesadif / lêrasthatinî (serendipity) Dîtina tiştên balkêş an bi nirx bi awayekî tesadifî dema ku mirov li tiştên din digere. Ev têgeh diyar dike ku carinan vekirîbûn ji bo serpêhatiyên nenas dikare bibe sedema vedîtinên giring an geşedanên mezin. Di zanist, teknolojî û afirandinê de gelek vedîtinên mezin bi tesadifî çêbûne, wek penisilin û têgehên din ên giring.

Tora Neronî (Neural Network) Pergaleke hesabî ku li ser bingeha karkirina mejiya mirovan û neronên wê hatiye avakirin. Ev tor ji gelek hêmanên biçûk ên bi hev ve girêdayî pêk tê ku bi wan re agahî tê xebitandin û fêrbûn pêk tê.

Tora Neronî ya Çêkirî (Artificial Neural Network) Pergaleke hesabî ku li ser bingeha karkirina mejiya mirovan û neronên wê hatiye avakirin. Ev tor ji gelek hêmanên biçûk ên bi hev ve girêdayî pêk tê ku bi wan re agahî tê xebitandin û fêrbûn pêk tê. Ev teknolojî di naskirina deng, wêne û nivîsê de pir bi ser dikeve.

Torên Noronî (Neural Networks) Modelên hesabkirinê yên ku ji struktura mejiyê mirov îlham digirin. Ev tor ji gelek yekîneyên hesabkirinê (noron) pêk tên ku bi hev re dixebitin da ku agahiyan bi rê ve bibin û fêr bibin. Torên noronî bingeha piraniya pergalên Hişê Çêkirî ne û ji bo naskirina nexşe, wergerandin, peşniyarkirina agahiyên nû û gelek karên din tên bikaranîn. Pergalên pêşkeftî yên îro wek GPT û BERT li ser torên noronî yên kûr hatine avakirin.

Trimpêlên Xweser (Autonomous Vehicle) Wesayîteke mîna otomobîl, balafir an jî qaik ku dikare bi xweserî û bê alîkariya mirovan bimeşe û birêve biçe. Ev amûr bi kamerayen, radarên, sensoran û algorîtmayên HÇyê dixebitin da ku dorohêla xwe fêm bikin û biryarên ewledar ên birêveçûnê bidin. Bi geşedana vê teknolojiyê, tê hêvîkirin ku qezayên trafîkê kêm bibin û dem û enerjî bê xilas kirin.

Veçerxî (Recycling) Vegerandina materyalan ji bo bikaranîna dubare. Ev pêvajo dihêle ku em çavkaniyên xwezayî biparêzin, çopê kêm bikin û bandora xwe ya li ser hawîrdorê kêm bikin. Di veçerxînê de, maddeyên wek plastîk, kaxez, cam û metal tên berhevkirin, parvekirin û veguhestin bo berhemên nû. Ev stratejiya giring a parastina hawîrdorê ye ku dikare bandora xerab a li ser guherîna avhewayê kêm bike.

Veguherîner (Transformers) Modeleke hînbûna kûr a ku di warê pêvajoya zimanê xwezayî de tê bikaranîn. Veguherîner bi taybetî ji ber mekanîzmaya xwe ya baldariyê (attention mechanism) navdar in ku dihêle model giringiya beşên cuda yên inputê (daxil) bipîve. Ev model bingeha gelek geşedanên mezin ên di warê pêvajoya zimanê xwezayî de ye. Veguherîner guncana hevokan baştir fêm dikin û bersivên mantiqîtir didin ji ber ku dikarin pêwendiyên dûrtir ên di navbera peyvan de nas bikin.

Veguhertina Avhewayê (Climate Change) Guherînên demdirêj di rewşa avhewayê de. Ev guhertin di encama çalakiyên mirovî de, bi taybetî bikaranîna sotemeniyên fosilî ku xazên serayê li atmosferê zêde dikin, çêdibin. Encamên veguhertina avhewayê germahiya zêde ya global, helîna qeşayê, zêdebûna asta deryayê, guhertin di modelên barînê de, rûdanên avhewaya tund û zêdebûna şewatan e. Ev guhertin bandoreke mezin li ser jiyana hemû zindeweran dike.

Venasîn (Cognitive) Pêvajoyên derûnî yên weke fikirîn, fêrbûn, bîranîn û biryardayînê. Venasîn hemû kiryarên mêjî yên ku dibin sedema zanîn û fêmkirinê dihewîne, wek baldarî, bîranîn, fêrbûn, çareserkirina pirs û girêkan û biryardan. Lêkolîna venasînê ji bo fêmkirina ka çawa mirov agahiyan bi dest dixin, wan şîrove dikin û bikar tînin giring e.

Venasîna Civakî (Social Cognition) Ev beşek ji venasînê ye ku bi taybetî li ser ka mirov çawa agahiyên civakî fêm dikin, şîrove dikin û bi kar tînin hûr dibe. Venasîna civakî dihêle ku em hest, raman û armancên kesên din fêm bikin, pêşbînî bikin û bi wan re têkiliyên baş deynin. Di vê qadê de, lêkolîner li ser mijarên wek şêweya ku em zanyariyên derbarê kesên din de berhev dikin, çawa em wan zanyariyan şîrove dikin û çawa bikar tînin bo rêvebirina têkiliyên xwe, dixebitin.

Venasîna Mirov (Human Cognition) Kapasîteya mejiyê mirov a ji bo fêrbûn, bîranîn û biryardanê. Hemû pêvajoyên hişmendî yên mirov dihewîne, wek baldarî, bîranîn, ziman, çareserkirina pirs û girêkan, biryardan û hwd. Ev beşeke giring a psikolojiyê ye ku hewl dide fêm bike ka mirov çawa agahiyan bi dest dixin, wan hildigirin, guhertinan dikin û bikar tînin. Lêkolînên li ser vê mijarê ji bo fêmkirina bingeha zanistî ya reftara mirov giring in.

Venasînî Û Hişmendî (Cognition And Consciousness) Pêvajoyên mêjî ne ku fêm û têgihiştin, fêmkirin, bîranîn û hişyariyê pêk tînin. Ev pêvajo hemû bi hev re şiyana me ya ramandin û fêmkirinê pêk tînin. Di heman demê de bi hest û bîranînên me ve jî têkildar in. Hişmendî jî hêza haydariya kesekî ji xwe û derdora xwe ye ku dihêle ku mirov hest, raman û serpêhatiyên xwe bi awayekî hişyar tecrûbe bike.

Venêrîna Mirovî (Human Agency) Kapasîteya mirov ku biryaran bide, çalakiyan pêk bîne û bi hişyarî bandorê li cihana xwe bike. Ev têgeh girêdayî azadî û berpirsyariyê ye. Venêrîna mirovî dihêle ku em li gor hêvî, bawerî û armancên xwe tevbigerin û destnîşan dike ku em ne tenê qurbaniyên mercên derveyî ne. Di felsefeya exlaqî de, ev têgeh ji bo fêm û têgihiştina berpirsiyarî û rastiyan giring e.

Xaza Serayê (Greenhouse Gas) Xazên ku dibin sedema germ bûna atmosferê. Van xazan tîrêjên tavê digirin û nahêlin ku germahî ji atmosferê derkeve, mîna camên xaniyekî serayê. Dîoksîda karbon (CO₂), metan (CH₄), oksîda nîtrikê (N₂O) û fluorokarbon hin ji xazên serayê yên herî giring in. Zêdebûna van xazan bi sedema çalakiyên mirovî re bûye sedema germahiya global û guhertina avhewayê.

Xurtkereya Venasînî (Cognitive Enhancer) Derman an teknîkên ku dibin sedema zêdebûna şiyanên hişmendî yên mirov. Ev dikarin derman bin wek modafinîl ku baldariyê zêde dikin an jî teknîkên wek stimulasyona magnetîkê ya transkraniyal (TMS) ku çalakiya mêjî zêde dike. Di vê demê de lêkolîn li ser vê mijarê zêde dibin, lê pirsên etîkî jî derdixin holê derbarê bikaranîna van teknîkan de.

Xwe-agahî (Self-awareness) Hêz û şiyana naskirina hest, hîs û reftar û tevgerên xwe. Ev pêngava yekem e di geşedana hişê hestan de û bingeha pêşvebirina gelek hêz û şiyanên din ên takekesane ye. Xweagahî ji bo birêvebirina hestan, ragihandina kêrhatî û avakirina têkiliyên tendirust pêwîst e. Ew dihêle ku mirov sedemên tevgerên xwe fêm bike û di ramanên xwe de guhertinan çêke.

Xwe-axaftin (Self-Talk) Axaftina navxweyî ku mirov bi xwe re dike, nemaze di xeleka sendroma xapîner de, axaftina neyînî ya ku divê were ji nû ve çêkirin. Xweaxaftin bandoreke mezin li ser hest, tevger û biryarên mirov dike. Xweaxaftina neyînî (wek "Ez nikarin vê bikim") dikare bibe sedema xemgînî û stresê, lê xweaxaftina erênî (wek "Ez ê hewl bidim û kar bikim") dikare hêz û baweriyê bide.

Xwe-bexşîn (Self-compassion) Nêzîkbûna bi qencî, fêmkarî û bêdawerî li xwe û serpêhatiyên xwe. Xwebexşîn sê hêmanên bingehîn dihewîne xweqencî, mirovahiya hevpar û hişmendî. Lêkolînan nîşan daye ku kesên xwebexşîn kêmtir bi pirs û girêkên derûnî re rû bi rû dibin û bêtir dilxweşî û karîna li ber xwe danê nîşan didin. Ev nêzîkatiyeke giring e ji bo çêtirkirina tendirustiya derûnî.

Xwe-derbaskirin (Self-transcendence) Hêz û şiyana derbasbûna ji xwe û peywendîdanînê bi tiştên mezintir, wek têkiliyên bi kesên din re, bi xwezayê re an jî bi aliyên manewî yên jiyanê re. Ev têgeh şadî, evîn û watebûnê dihewîne. Xwederbaskirin dikare bi tevlîbûna li civakê, çalakiyên manewî an jî serpêhatiyên hunerî re were tecrûbekirin û bi giştî bi hêstên kûr ên bextewarî û wateyê ve girêdayî ye.

Xwe-hişmendî (self- Consciousness) Hêz û şiyana fêm û têgihiştina li ser hest, hizir û tevger û reftarên xwebûna xwe; zanîna li ser hebûn û xwebûna xwe û naskirina xwetêderxistina xwebûna xwe. Ev rê dide mirov ku ew xwe bi awayekî objektîf binirxîne û ji hêmanên neyînî yên xwe û yên li hawirdorê haydar be. Xwehişmendî ji bo geşedana kesayetî, çêtirkirina têkiliyan û gihîştina armancên takekesî gelekî giring e.

Xwe-hişyarî (Self-awareness) Hêz û şiyana mirov a ku dihêle em ji hebûna xwe û ramanên xwe haydar bin. Ev taybetmendî dihêle ku em bikaribin li ser xwe û ramanên xwe bifikirin û wan binirxînin. Di HÇyê de ev taybetmendî tune ye û nikare bi rastî xwehişyariyê pêş bixe. Xwehişyarî ji bo pêşvebirina empatiyê, birêvebirina hestan û avakirina têkiliyên tendirust di nav civakê de giring e.

Xwe-nasîn (Self-recognition) Karbûna kesekî an tiştekî ku xwe nas bike û bibîne. Bo nimûne, dema ku ajalek xwe di neynikê de nas dike, ev nîşanek e ku ew xwedî hişmendiyeke pêşketî ye. Ev ceribandin bi gelemperî bo zanîna asta hişmendiyê di ajalan û zarokan de tê bikaranîn. Tenê hejmareke kêm a ajalan, wek şempanze, fîl û delfîn, dikarin di testa neynikê de serkeftî bin ku nîşan dide ku ew xwedan hişmendiyeke pêşketî ne.

Xweserî (autonomy) Hêz û şiyana rêvebirina xwe bi xwe; azadbûna ji bandor an kontrola derxweyî (derveyî). Di derûnnasiyê (psîkolojiyê) de weke pêdiviyeke mirovî ya bingehîn tê dîtin. Xweserî tê vê wateyê ku mirov dikare biryarên xwe bide û jiyana xwe kontrol bike. Ew giring e ji bo pêşvebirina hesta bextiyarî û dilşadiyê û ji bo ku mirov tendirust be û bi bawerî mezin bibe.

Zanîna Derketî (Emergent Knowledge) Zanîna nû ku ji têkiliya aloz û tevlihev a di navbera pergalên cuda de derdikeve. Ev têgeh destnîşan dike ku dema ku hêmanên cuda bi hev re dixebitin, encamên ku ji hemû hêmanên cuda cuda cuda zêdetir in, derdikeve holê. Di pergalên HÇyê de, zanîna derketî dikare ji têkiliya di navbera algorîtma, dane û pêwendiyên di navbera wan de derkeve holê.

Zanista Mêjî / Norozanist (Neuroscience) Lêkolîna zanistî ya pergala nervê, bi taybetî ya mêjî. Ev qad xwe dispêre dîsîplînên cuda wek biyolojî, kîmya, fizîk, psîkolojî û kompyuterê. Norozanist dixwazin fêm bikin ka mêjî çawa dixebite û çawa pêvajoyên wê yên hestkirin, bîrkirin û biryardanê pêk tên. Ev zanîn ji bo fêmkirina nexweşiyên mêjî û pêşxistina teknolojiyên nû giring e.

Zêdekirina Daneyê (Data Augmentation) Teknolojiya zêdekirina daneyên pêvajoya fêrbûnê bi rêbazên wek zivirrandin, guhertin û tevlîhevkirina daneyên heyî. Ev teknolojî performansa modelê çêtir dike.

Zimanê Xwezayî (Natural Language) Zimanê ku mirov di jiyana rojane de bikar tîne û ne zimanê çêkirî an jî bernameyê ye. Fêmkirina ziman xwezayî yek ji warên giring ên hişê çêkirî ye.

Zimanê Xwezayî (Natural Language) Zimanê ku em mirov di jiyana rojane de bikar tînin. Di warê teknolojiyê de, ev term tê wateya ku kompûter dikare zimanê mirov fêm bike û bersivan bide. Pêvajoya zimanê xwezayî (NLP) qadek e ku lêkolînerên HÇyê lê dixebitin da ku makîne bikaribin nuanse û tevliheviya zimanê mirov fêm bikin. Ev teknolojî bingeha chatbotên îroyîn û pergalên wergerandinê ye.

Zincîra Blok (Blockchain) Teknolojiya ku daneyên di navenda ye belavkirî de bi awayekî ewle û bêguhertinê tomar dike. Her blok daneyên berê bi xwe ve girê dide û ev zincîr pir dijwar e ku were xapandin an jî biguhere. Ev teknolojî di warê darayî û îtîbarnameyan de pir tête bikaranîn.

Zincîra Fikirînê (Chain Of Thought) Rêbazeke di HÇyê de ku modelên zimanê mezin pêvajoyek gavbigav a ramandinê dişopînin, beriya ku bigihîjin encamekê. Ev teknîk dihêle ku HÇ pirs û girêkên aloz bi gavên çareserkirinê parve bike û encamên baştir pêşkêş bike. Bi vê rêbazê, model encamên navberê dihesibîne û difikire, mîna mirovekî û encamên pêbawertir pêşkêş dike.

Zincîra Ramanê (Chain of Thought) Teknîkeke HÇê ye ku pirs û girêkan parve dike û bi gavên biçûk çareser dike. Weke mirov ku gav bi gav li ser pirs û girêkekê difikirin, ev teknîk jî hewl dide ku pêvajoya ramandinê bişibîne. Di çareserkirina pirs û girêkên tevlihev de tê bikaranîn. Ev rêbaz ji bo pirsên matematîkî, ramandin û pirs û girêkên mentiqî bi taybetî bikêr e, ji ber ku dihêle ku model veguherînên pêvajoyê nîşan bide.

Zincîra Ramanê ya Taybet (Special Thought Chain) Rêbaza ku O3 bikar tîne ji bo ku berî bersivdanê hemû daneyên pêwendîdar dahûrîn bike û biryareke rast bide. Ev rêbaz alîkariya HÇyê dike ku pirs û girêkên tevlihev bi awayekî kûrtir dahûrîne û biryarên çêtir bide. Ev teknîk taybet nîşan dide ku model dikare çavkaniyên xwe yên hesabkirinê li şûna ramandineke rasterast bikarbîne.

Zîncureyî (Biodiversity) Curbecuriya jiyanê li ser rûyê erdê. Ev termê hemû cureyên zindeweran, deverên ekolojîk û genên ku li ser rûyê erdê hene, dihewîne. Zîncureyî ji bo tendirustiya ekopergalê gelekî giring e, lewra dihêle ku pergalên ekolojîk li ber guhertinan xurt bin. Windabûna zîncureyiyê ku îro bi leztir dibe, ji bo jiyanê li ser rûyê erdê tehdîdeke mezin e.

Zivistana Hişê Çêkirî (AI Winter) Demeke ku eleqe û fonên ji bo lêkolîna hişê çêkirî kêm bûn. Ev term ji bo dema ku texmînên zêde optimîst pêk nehatin û veberhêner û lêkoler ji qadê vekişiyan, tê bikaranîn. Du zivistanên HÇyê yên giring di salên 1970an û 1990an de çêbûn. Di van deman de pêşkeftin di teknolojiyê de gelekî hêdî bû û gumanên mezin derbarê şiyana HÇyê de hebûn. Ev deman me hîn dikin ku em texmînên xwe yên teknolojîk bi baldarî pêşkêş bikin.

Zona Emanet (Trust Zone) Warê ewlehiyê ku agahiyên herî giring û hestiyar têne parastin. Di warê hişê çêkirî de, ev zon ji bo parastina modelên giring û daneyên bikarhêner tête bikaranîn.

Ferhenga Derûnnasiyê (Dictionary of Psychology)

https://online.pubhtml5.com/oawgi/chnn/

https://drive.google.com/file/d/1JGrAqsqv5sUN9JZqyq0scdYW9YcR13-q/view?usp=drivesdk