Aştiya Erênî û Neyînî

(Ceribandinek)

Destpêk

Aştî tenê nebûna şer û pevçûnê nîne. Di zanista aştiyê de, du cureyên sereke yên aştiyê hene ku ji hev cuda ne: Aştiya neyînî (negative peace) û aştiya erênî (positive peace). Ev pêwendiya navbeynî ji aliyê lêkolerê navdar Johan Galtung ve hatiye pêşkêşkirin û bûye bingeha bîrdoziya nûjen ya aştiyê.

Aştiya neyînî bi tenê nebûna tundiya rasterast a fizîkî ye, lêbelê aştiya erênî ji vê yekê gelek firehtir e û hebûna dadmendiyê, mafan û jiyana bi azadiyê ji bo hemû kesan vedihewîne. Meseleya kurd û daxwaza azadî û mafên wan di çarçoveya bîrdoziya aştiyê de weke mînakeke giranbuha ya asteng û dijwariyên gihîştina aştiya erênî tê xuyakirin.

Di nav çar welatan de belavbûna kurdan û şerê ku ji sed salî zêdetir berdewam e, cudahiya navbera aştiya neyînî û aştiya erênî bi awayekî zelal nîşan dide. Rewşa niha ya Kurdistanê di parçeyên cihêreng de mînakên cuda yên van her du cureyên aştiyê pêşkêş dike.

Aştiya Neyînî

Aştiya neyînî asta aştiyê ya herî kêm e ku bi nebûna şer, pevçûn yan tundiya rasterast tê pênasekirin. Ev cure aştî weke rawestana şer û pevçûnê (ceasefire) yan kontrolkirina tundiyê bi hêzê derdikeve. Her çend ev rewş ji bo parastina jiyana mirovan girîng be jî, ew pirsgirêkên bingehîn ên civakî çareser nake.

Mînakên vê cure aştiyê di rewşên rawestana şer de ku tê de pirsgirêka resen çareser nebûye, kontrolkirina protestoyan bi hêzê, yan aramiya ku li ser tirsa cezayê tê damezrandin derdikeve. Sînorên sereke yên aştiya neyînî ev in ku ew tenê li ser rûberiyê disekine û kêmasiya dadmendiya civakî, hebûna zilmê û neyeksaniya dezgehî û nebûna wekheviya derfetan çareser nake.

Aştiya Erênî

Aştiya erênî gelek firehtir û kûrtir e ji aştiya neyînî. Ew ne tenê nebûna tundiyê, lêbelê hebûna dadmendî, wekhevî û jiyana bi wekheviyê ji bo hemû endamên civakê di xwe de vedihewîne. Ev cure aştî pêdiviya wê bi damezrandina dezgehiyên dadmend, garantiya mafên mirovan û çareseriya kêmasiyên civakî û aborî heye.

Aştiya erênî li cihên ku dadgeriya civakî heye û ku hemû kes dikarin bigihîjin xizmetên bingehîn ên weke perwerdehî, tendirustî û kar ku mafên kêmiyan û jinan tên parastin û ku derfetên pêşveçûnê ji bo hemûyan vekirî ne. Ev cure aştî pêşî li sedemên bingehîn ên şer û pevçûnê digire û civakeke domdar a aramiyê ava dike.

Têkiliya Navbeynî

Aştiya neyînî û erênî di têkiliya hevgirtî de ne. Aştiya neyînî dikare weke gaveke yekem a girîng li ser rêya gihîştina aştiya erênî were dîtin. Lêbelê tenê li ser aştiya neyînî rawestin dikare bibe sedema ku pirsgirêk dîsa derkevin holê. Ji bo aştiyeke domdar, pêdivî bi guhertina kûr a dezgehî û civakî heye ku rê ji aştiya neyînî ber bi aştiya erênî ve vebe.

Pêdiviyên Sereke yên Aştiya Erênî ji bo Kurdan

Pêdiviyên sereke yên aştiya erênî ji bo kurdan mafên çandî û zimanî ne ku nasîna zimanê kurdî di perwerdehiyê, medya û dezgehên fermî de û parastina çand û kevneşopiya kurdî vedihewîne. Wekheviya siyasî jî girîng e ku beşdariya rast a kurdan di biryardanên siyasî de û nasîna mafê wan ê xweparastinê û xwe-diyarkirin pêk tîne.

Dadmendiya aborî bi dabeşkirina adil a çavkaniyên aborî, pêşxistina herêmên kurdnişîn û derfetên kar û xebatê tê misogerrandin. Mafên mirovan jî parastina mafên bingehîn ên hemû kurdan, azadiya bîr û ramanê û mafê li ser jiyaneka bi dadmendî vedihewîne.

Astengkarên li Beriya Aştiya Erênî

Gelek astengkar li beriya gihîştina aştiya erênî di Kurdistanê de hene. Nasname û sînorên dewletên niha yên herêmê ku bi piranî li ser bingehên neteweyî yên ne-kurd hatine avakirin yek ji van astengkaran e. Tirsa ewlehiyê yên dewletan, têkiliyên navneteweyî yên tevlihev û kêmasiya desthilatdariya siyasî ya kurdan di astên navneteweyî de jî astengkar in.

Di heman demê de, di nav kurdan de jî duberekî û nakokî heye li ser stratejiya gihîştina armancên hebûn û xwebûna xwe.

Encam

Fêmkirina cudahiya navbera aştiya erênî û neyînî ji bo çêkirina stratejiyên bandorker ên aştiyê girîng e. Her çend aştiya neyînî weke armanceke demkî girîng be jî, armanca demdirêj a civakan divê aştiya erênî be ku dadmendî, wekhevî û jiyana azad bo hemûyan misoger dike. Ev yek pêdiviya xebateke berdewam a li ser aştiya civakî, aborî û siyasî dike ku ji tenê rawestana şer û tundiyê gelek firehtir e.

Dîroka kurd û Kurdistanê weke mînakeke giranbuha ya pirsgirêkên gihîştina aştiya erênî xuya dike. Aştiya neyînî, weke rawestana demkî ya şer û tundiyê, dikare weke gaveke yekem were dîtin, lêbelê ne bes e. Tenê çareseriya ku dê hemû welatan xelas bike avakirina bingeheka demokratîkbûnê bi aştiyê ligel hemû gelan e. Ev yek pêdiviya guhertinên kûr ên dezgehî, nasîna mafên kurdan û avakirina sîstema siyasî ya ku wekhevî û dadmendiya hemû gelan misoger dike.

Pêvajoya aştiya ku di 2025ê de dest pê kir derfeteke girîng e, lêbelê serkeftina wê ya rastîn bi gihîştina aştiya erênî re girêdayî ye ku ne tenê nebûna şer, lêbelê hebûna dadmendî, wekhevî û mafan ji bo hemû kurdan misoger dike.

Termên Bingehîn

Aştî (Peace) Rewşa arambûnê û nêzikbûna di navbera takekesan, koman yan dewletan de. Ne tenê nebûna şer, lêbelê hebûna têgihîştin û hevkariyê jî tê de ye.

Aştiya Neyînî (Negative Peace) Asta herî kêm a aştiyê ku bi nebûna tundiya rasterast a fizîkî tê pênasekirin. Tenê rawestana şer û pevçûnê ye, lêbelê sedemên bingehîn ên nakokiyan çareser nake.

Aştiya Erênî (Positive Peace) Asta bilind a aştiyê ku hebûna dadmendî, wekhevî, azadî û mafên mirovan ji bo hemû endamên civakê tê de vedihewîne. Civakeke ku tê de hemû takekes dikarin bi aramî û bi azadî bijîn.

Tundî (Violence) Her cure bikaranîna hêzê yan tehdîdê ku zirar û êşê li kesan û civakan dike. Dikare fizîkî, ruhî yan dezgehî be.

Pevçûn (Conflict) Nakokiya di navbera du yan zêdetir aliyên de ku armancên wan yên cihêreng hene yan ji hev re dijî ne.

Dadmendî (Justice) Rewşa ku tê de maf û erkên hemûyan bi wekhevî tên parastin û ceza û xelat li gor kiryarên kesan tên dayîn.

Azadî (Freedom) Mafê takekesî ku bi xwe re biryar bide û jiyana xwe bi dilê xwe bimeşîne bêyî ku ji aliyê takekesan yan dezgehiyên din ve were astengkirin.

Mafên Mirovan (Human Rights) Mafên bingehîn ku hemû mirovan ji ber ku mirov in xwedî wan in. Weke mafê jiyanê, azadiyê, perwerdeyê û tendirustiyê.

Mafên Çandî (Cultural Rights) Mafên pêwendîdar bi çand, ziman, ol û kevneşopiya gel û koman. Mafê bikaranîna zimanê dayik, parastin û pêşxistina çandê.

Xwe-Diyarkirin (Self-Determination) Mafê gel û netewan ku xwe bi xwe birêve bibin û li ser çareseriya pirsgirêkên xwe biryar bidin.

Dezgeh (Institution) Dezgeh, rêzik yan pergalên ku civak bi wan re tê rêvebirin. Weke parlamento, dadgeh, zanîngeh û hwd.

Dadgeriya Civakî (Social Justice) Rewşa ku tê de dewlemendî, derfet û xizmetên civakî bi awayekî adil di navbera hemû endamên civakê de tên dabeşkirin.

Zilm (Oppression) Bikaranîna hêz û desthilatdariyê ji bo astengkirina azadî û mafên kesan yan koman. Binpêkirina mafan bi rêyên dezgehî yan civakî.

Neyekranî (Inneyeksanî) Rewşa ku tê de hemû kes nikarin bigihîjin heman derfet, xizmet yan çavkaniyên aborî. Cudahiya navbera dewlemend û feqîran.

Dadmendiya Aborî (Economic Justice) Dabeşkirina adil a dewlemendî û derfetên aborî di civakê de. Nemana feqîrî û bêkariyê.

Çavkaniyên Aborî (Economic Resources) Hemû çêştên ku ji bo pêşxistina aboriyê pêdivî bi wan hene. Weke peyker, zevi, av, petrol û hwd.

Derfetên Wekhev (Equal Opportunities) Rewşa ku tê de hemû takekes dikarin bigihîjin heman derfetên kar, perwerdehî û pêşveçûnê bêyî cudatiyê.