BANVENASÎNÎ (METACOGNITION)

Destpêk

Têgeha banvenasînî ku bi gelemperî weke "ramîna li ser ramandinê" an "zanîna li ser zanînê" tê pênasekirin, di warê derûnnasiyê de yek ji wan têgehên herî girîng e ku di sedsala 20an de geş bûye. Ev têgeh ku di xebatên feylesofên sedsala 17an ên weke Spinoza (1632-1677) de weke destpêkê xuya dike, bi lêkolînên derûnî yên nûjen re bûye mijareke sereke ya lêkolînê.

Banvenasînî ne tenê fêm û têgihîştina pêvajoyên ramîna takekesane ye, lê di heman demê de rêkûpêkkirina vê pêvajoyê jî di nava xwe de vedihewîne. Di salên dawî de, qada banvenasînî bi zêdebûna xebatên bîrdozî û ezmûnî re ku ev têgeh di têgihîştina hişê mirovî de rolek bingehîn dilîze. Niha ev têgeh ne tenê di warê derûnnasiya venasînî de, lê herwiha di qadên perwerdehiyê, derûnnasiya klînîkî û geşedanê de jî weke mijareke sereke tê nirxandin.

Banvenasînî çi ye?

Banvenasînî, li gorî pênaseya Flavell (1979), zanîna takekesekî ya li ser pêvajoyên xwebûna xwe ya venasînî (cognitive processes) û kontrolkirina van pêvajoyan e. Nelson (1989) banvenasîniyê weke celebek taybetî ya zanînê pênase dike ku tê de takekes ne tenê li ser tiştên ku dizane difikire, lê herwiha awayê karanîna vê zanînê jî birêve dibe. Ev têgeh di warê derûnnasiya venasînî de cihê xwe girtiye û bi taybetî di perwerdehî, derûnnasiya geşedanê û derûnnasiya klînîkî de bûye mijareke girîng.

Banvenasînî di bingeha xwe de ji çend aliyên girîng pêk tê ku ev jî di têgihîştina hişê mirovî de roleke mezin dilîzin. Takekes bi banvenasîniyê dikare bizanibe ka ew di kîjan warî de bihêz e û di kîjan warî de qels e, çawa dikare stratejiyên xwe yên fêrbûnê baştir bike û çawa dikare performansa xwe binirxîne û baştir bike. Ev hêz û şiyan ne tenê di qada perwerdehiyê de, lê di her qada jiyanê de jî girîng in.

Aliyên Bingehîn ên Banvenasînî

Banvenasînî ji sê aliyên bingehîn pêk tê ku ev jî di lêkolînên nûjen de bi awayekî berfireh hatine pejirandin:

Zanîna Banvenasînî (Metacognitive Knowledge) zanîna li ser pêvajoyên venasînî yên takekesane ye. Ev zanîn ji sê beşan pêk tê: Zanîna li ser takekesî (ka ew çawa fêr dibe, kîjan stratejî ji wî re çêtir dixebitin), zanîna li ser kar û armancên venasînî (ka kîjan karên venasînî çiqasî zor in), û zanîna li ser stratejiyên venasînî (ka kîjan rêbaz ji bo kîjan mebestê çêtir in). Mînak, takekesek dikare bizanibe ku ew di bîranîna navan de ne jêhatî ye, lê di çareserkirina kêşeyên bîrkariyê de serkeftî ye. Ev zanîn bi gelemperî stabîl e û di demê de pêş dikeve, lê carinan dikare ne rast be, ji ber ku baweriyên takekesane dibe ku bermeqlûbê rastiyê be.

Çavdêriya Banvenasînî (Metacognitive Monitoring) pêvajoya şopandina rewşa venasînî ya takekesane ye ku di dema çalakiyeke venasînî de diqewime. Ev şopandin weke pergaleke kontrolê kar dike ku takekes dikare bi rêya wê binirxîne ka ew çiqasî bi serkeftî ye di çalakiya xwe ya venasînî de. Mînak, dema ku xwendekarek kitêbekê dixwîne, dikare bi rêya çavdêriya banvenasînî binirxîne ka ew têgihîştiye an na, an jî dikare bizanibe ka ew çiqasî amade ye ji bo ezmûn û îmtîhanekê. Ev şopandin ji bo biryargirtinên paşîn ên li ser stratejiyên venasînî bingehekê peyda dike.

Kontrola Banvenasînî (Metacognitive Control) rêkûpêkkirina pêvajoyên venasînî ye ku dikare berdewamî, rawestandin an guhertina stratejiyên venasînî vebihewîne. Ev kontrol li ser bingeha agahiyên ku ji çavdêriya banvenasînî tên girtin, biryarê li ser stratejiyên venasînî dide. Mînak, eger xwendekarek bi rêya çavdêriyê bibîne ku stratejiya wî ya xwendinê ne bi bandor e, dibe ku ew stratejiyeke nû hilbijêre, weke çêkirina notan, dubarekirina zêdetir an bikaranîna teknîkên bîranînê.

Ev sê pîvan bi hev re têkildar in û pergaleke şîkarî û dînamîk ava dikin ku di wê de her pîvan bandorê li yên din dike. Çavdêrî agahiyan ji bo kontrolê peyda dike, kontrol stratejiyên nû cih be cih dike û ev stratejiyên nû jî bandorê li zanîna banvenasînî dike.

Modelên Bîrdozî yên Banvenasînî

Dunlosky û Narens (1996) modelek pêşxistin ku têkiliya di navbera aliyên cihêreng ên banvenasînî de rave dikin. Di vê modelê de, asta-ban (meta-level) modeleke venasînî ya asta-heyberê (object-level) vedihewîne. Asta-heyberê çalakiyên venasînî yên bingehîn temsîl dike, weke xwendin, çareserkirina kêşeyekê, bîranîn an ramandin. Asta-ban vê astê dişopîne û kontrol dike.

Agahiyên ku ji asta-heyberê tên, bi rêya fonksiyona şopandinê ji asta-banê re têne şandin. Asta-ban van agahiyan şîrove dike û bi fonksiyona kontrolê van çalakiyan bi rêkûpêk dike. Ev model weke pergaleke xeleka paşvegaranê (feedback loop) dixebite ku tê de agahî ji jêr ber jor dibe û kontrol ji jor ber jêr dibe.

Ev model ji bo têgihîştina awayê ku takekes pêvajoyên xwebûna xwe yên venasînî dişopîne û rêve dibe girîng e. Mînak, dema ku takekes dixwîne (asta-heyberê), ew dikare binirxîne ka ew çiqasî baş têdigihîje (çavdêriya banvenasînî) û li gorî vê nirxandinê dikare biryar bide ka ew ê stratejiya xwe biguherîne an na (kontrola banvenasînî).

Rêbazên Nirxandina Banvenasînî

Nirxandina banvenasînî mijareke tevlihev e ji ber ku ev pêvajo carinan di nava hişê takekesane de diqewime û carinan zor e ku were nirxandin. Lêkoler çend rêbazan ji bo nirxandina banvenasînî pêşxistine ku li gorî dema berhevkirina daneyan û awayê ku agahî tê berhevkirin cihêreng in.

Pîvanên Hevdemî (Concurrent Measures) ev rêbaz di dema çalakiya venasînî de agahiyan berhev dikin. Mînakên vê yekê protokolên ramîna bi deng in ku takekes di dema çalakiyê de ramanên xwe bi deng diyar dike, tomarên çavdêriyê ku tevger û reftarên çavan dişopînin an jî kêşeyên ku di dema çalakiyê de têne pirsin. Ev rêbaz di destnîşankirina pêvajoyên venasînî yên demkî de bi bandor in û agahiyên zindî li ser banvenasîniyê didin. Lê ev rêbaz dikarin bandorê li performansa takekesane bikin, ji ber ku dibe ku çalakiya banvenasînî bandorê li çalakiya bingehîn bike.

Pîvanên Ne-hevdemî (Non-concurrent Measures) agahiyên piştî qedandina çalakiyê an berî destpêkirina wê berhev dikin. Pîvanên pêşverû, weke pirsnameyên xwe-raporkirinê an pêşbîniyên li ser performansê, armanc dikin ku zanîna takekesane ya li ser jêhatîbûnên wî yên venasînî binirxînin. Pîvanên paşverû, weke nirxandinên piştî kar an bertek û refleksiyonên li ser performansê, li ser çalakiya ku hatiye têkûzkirin disekinin. Ev pîvan ne bandorkar in li ser performansê, lê dibe ku ne ewqasî rast bin ji ber ku takekes dibe ku ne hemû tiştên ku di dema çalakiyê de diqewimin bi bîr bîne.

Lêkolerên weke Veenman (2005) tekez dikin ku bikaranîna pîvanên pirjimar wêneyeke berfirehtir peyda dike, ji ber ku her rêbaz avantaj û dezavantajên xwe hene. Ev nêzîkatiya pirjimar dikare têgihîştineke têkûztir ji banvenasîniyê re peyda bike.

Geşebûna Dibistana Banvenasînî

Li gorî Dunlosky û Metcalfe (2009), xebatên banvenasînî nîşanî me didin ku nêzîkatiyeke nû ku weke dibistana banvenasînî (metacognitive school) tê binavkirin, di zanistên derûnî de derdikeve holê. Ev dibistan wisa armanc dike ku têgihîştina hişê mirovî bi rêya lêkolîna ramîna li ser ramandinê kûrtir bike.

Berevajî metafora kompûterê ku hişê mirovî weke pergaleke mekanîkî ya pêvajoya agahiyan dibîne, nêzîkatiya banvenasînî ya hişê mirovî weke pergalek xwe-şopandinê û xwe-rêkûpêkkirinê dibîne. Ev nêzîkatî modeleke venasînî ya berfirehtir pêşkêş dike ku balê dikişîne ser ka takekes çawa li ser pêvajoyên xwe yên ramandinê difikire û wan kontrol dike.

Ev dibistan tekez dike ku hişê mirovî ne tenê pergaleke pêvajoya agahiyan e, lê herwiha pergaleke ku dikare li ser hebûna xwe binirxîne, xwebûna xwe binirxîne û ‘xwe’ bi rêve bibe. Ev dîtinek nû ya li ser hişê mirovî di gelek warî de bandoreke mezin çêkiriye û rêyên nû yên têgihîştina ramandin û fêrbûnê vekirine.

Bandora Banvenasînî di Qadên Cihêreng de

Derûnnasiya Perwerdehiyê

Di derûnnasiya perwerdehiyê de, banvenasînî bi nêzîkatiya konstrûktîvîst re têkildar e ku xwendekaran weke ajalên çalak ên fêrbûnê dibîne. Xwendekarên ku xwedî jêhatîbûnên banvenasînî yên bihêz in, dikarin stratejiyên fêrbûnê yên bandordar hilbijêrin, performansa xwe bi awayekî rast binirxînin û li gorî hewcedariyê veguherînan di stratejiyên xwe de bikin.

Mînak, xwendekarek ku dibîne ku xwendina wî ya pasîf ne bi bandor e, dibe ku dest bi çêkirina notan, bikaranîna teknîkên bîranînê an jî stratejiyên xwendina çalak bike. Ev hêz û şiyana xwe-rêkûpêkkirinê di baştirkirina performansa xwendekarî û pêşvebirina jêhatîbûnên fêrbûnê de roleke mezin dilîze. Xwendekarên ku jêhatîbûnên banvenasînî yên baş hene, bi gelemperî di ezmûn û îmtîhanên xwe de serkeftineke mezin distînin û dikarin fêrbûna xwe bi awayekî serbixwe birêve bibin.

Derûnnasiya Klînîkî

Di derûnnasiya klînîkî de, lêkolîn li ser têkiliya di navbera pêvajoyên banvenasînî û nexweşiyên derûnî û giyanî de disekine. Lêkoler lêkolîn dikin ka çawa pêvajoyên banvenasînî dikarin di têgihîştina û dermankirina nexweşiyên weke depresyonê, nexweşiyên fikarê, obsesîf-kompûlsîf û gelek nexweşiyên derûnî û giyanî yên din de bibin alîkar.

Mînak, di depresyonê de, nexweş carinan di hêz û şiyana xwe ya çavdêriya banvenasînî de kêmasî hene û nikarin performansa xwe ya venasînî bi rastî binirxînin. Ev yek dibe sedema ku ew xwe zêdetir rexne bikin û li dijî xwebûna xwe hest bikin. Destwerdanên ku armanc dikin jêhatîbûnên banvenasînî baştir bikin, di dermankirina van şiyanan de potansiyeleke mezin destnîşan bidin û dikarin weke beşek ji dermankirina giştî bêne bikaranîn.

Geşedana Venasînî

Nêzîkatiya banvenasînî di warê geşedana venasînî de jî bandoreke wê ya kûr heye. Ev nêzîkatî wisa rave dike ka takekes çawa di nav çalakiyên xwe yên venasînî de têgihîştinê bi dest dixe û çawa ev hêz û şiyan bi temen re geş dibin. Lêkolîn nîşanî me didin ku zarok di salên destpêkê de jêhatîbûnên banvenasînî yên bingehîn hene, lê ev jêhatîbûn bi temen re geş dibin û hêdîhêdî tevlihevtir dibin.

Mînak, zarokên biçûk dikarin binirxînin ka ew tiştekî fêm dike an na, lê ew dikarin hin stratejiyên fêrbûnê hilbijêrin an jî binirxînin ka kîjan stratejî ji wan re çêtir dixebite. Bi mezinbûnê re, ew van jêhatîbunan geş dikin û dikarin stratejiyên tevlihevtir bikar bînin. Ev geşedan ne tenê ji bo fêrbûna di dibistanê de, lê ji bo hemû jiyana takekes girîng e.

Teknolojî û Banvenasînî

Di serdema teknolojiyê de, lêkolerên nû dixwazin bizanin ka teknolojî çawa dikare ji bo pêşxistina jêhatîbûnên banvenasînî bê bikaranîn. Pergalên fêrbûna elektronîkî, bernameyên kompûterê û platformên onlineê dikarin bêne çêkirin da ku jêhatîbûnên banvenasînî yên bikarhêneran pêşxin.

Mînak, pergalên ku dikarin şopandina performansê bikin û li takekes nîşan bidin ka ew di kîjan warî de qels e û kîjan stratejî dikare bikar bîne ji bo baştirkirina performansê. Ev pergal dikarin xelateke (feedback) demkî bidin û takekes alîkar bikin ku jêhatîbûnên xwe yên banvenasînî geş bike.

Siberojên Lêkolîna Banvenasînî

Qada banvenasînî hêj jî di geşedanê de ye û gelek warên ku hewceyî lêkolînê ne hene. Yek ji wan warên girîng ew e ku têkiliya di navbera banvenasînî û teknolojiya nû de were lêkolîn kirin. Çawa teknolojiya hişê çêkirî (artificial intelligence), pergalên fêrbûna elektronîkî û platformên dijîtal dikarin ji bo pêşxistina jêhatîbûnên banvenasînî bêne bikaranîn?

Herwiha, lêkolînên li ser têkiliya di navbera çand û banvenasînî de jî girîng in. Ka jêhatîbûnên banvenasînî li gorî çandên cihêreng vediguhere? Kîjan hêmanên çandî di geşedana banvenasînî de bandordar in? Ev kêşe bi taybetî di cîhana globalîzekirî ya îro de girîng e ku mirov bi çandên cihêreng re têkiliyê datîne.

Wareke din a girîng jî lêkolîna li ser têkiliya di navbera norozanîn (neuroscience) û banvenasînî de ye. Çawa pêvajoyên banvenasînî di noronan de diqewimin? Kîjan beşên noronê di van pêvajoyan de tevlî dibin? Ev lêkolîn dikare bibe alîkar ji bo têgihîştina kêmasiyên banvenasînî û çêkirina rêbazên dermankirinê.

Encam

Têgeha banvenasînî di têgihîştina hişê mirovî de nêzîkatiyek nû û berfireh pêşkêş dike ku ne tenê ji aliyê bîrdozî ve, lê herwiha ji aliyê pratîkî ve jî girîng e. Ev têgeh ku zanîna li ser zanînê û rêkûpêkkirina pêvajoyên venasînî vedihewîne, di warên weke derûnnasiya perwerdehiyê, klînîkî, geşedanê û teknolojiyê de bandoreke kûr çêkiriye.

Zêdebûna xebatên banvenasînî û belavbûna wan li qadên cihêreng nîşanî me dide ku ev nêzîkatî xwedî potansiyeleke mezin e ji bo pêşvebirina zanistên derûnî û giyanî. Banvenasînî ne tenê têgeheke bîrdozî ye, lê herwiha amûrek pratîkî ye ku dikare di baştirkirina jiyana rojane, perwerdehiyê û siheta derûnî û giyanî de bê bikaranîn.

Di siberojê de, yekkirina nêzîkatiyên banvenasînî bi bîrdoziyên din ên derûnî û giyanî re dikare têgihîştina me ya li ser hişê mirovî hîn kûrtir bike. Lêkolînên li ser banvenasînî divê berdewam bikin da ku ev potansiyel bi giştî were bikaranîn û ev zanîn di xizmetiya mirovahiyê de bê bikaranîn. Bi vî awayî, banvenasînî dikare bibe alîkareke girîng ji bo çêkirina civakeke ku tê de mirov dikarin jêhatîbûnên xwe yên venasînî baştir bikin û jiyaneke bêtir bi qalîte bijîn.

 

Çavkanî

Brown, A. L. (1987). Metacognition, executive control, self-regulation, and other more mysterious mechanisms. In F. E. Weinert & R. H. Kluwe (Eds.), Metacognition, motivation and understanding (pp. 65–116). Lawrence Erlbaum Associates.

Dunlosky, J., & Metcalfe, J. (2009). Metacognition. Sage Publications.

Flavell, J. H. (1979). Metacognition and cognitive monitoring: A new area of cognitive-developmental inquiry. American Psychologist, 34(10), 906–911.

Nelson, T. O. (1989). Metacognition: Core issues. Allyn & Bacon.

Nelson, T. O., & Narens, L. (1996). Why investigate metacognition? In J. Metcalfe & A. P. Shimamura (Eds.), Metacognition: Knowing about knowing (pp. 1–25). MIT Press.

Perkins, D. N. (1999). The many faces of constructivism. Educational Leadership, 57(3), 6–11.

Rubin, D. C. (1999). Memory in oral traditions: The cognitive psychology of epic, ballads, and counting-out rhymes. Oxford University Press.

Veenman, M. V. J. (2005). The assessment of metacognitive skills: What can be learned from multi-method designs? In C. Artelt & B. Moschner (Eds.), Lernstrategien und Metakognition: Implikationen für Forschung und Praxis (pp. 77–99). Waxmann.

 

Termên sereke

Asta-banê (Meta-level) Asta bilind a ramandinê ya ku weke "çavdêrê navxweyî (hundurîn)" kar dike. Ev ast çalakiyên venasînî yên asta-heyberê dişopîne, dinirxîne û kontrol dike. Mînak, dema ku hûn dixwînin û di heman demê de difikirin "Ma ez ê vê baş fêm dikim?", hûn di asta-banê de ne.

Asta-heyberê (Object-level) Asta çalakiyên venasînî yên rasterast û bingehîn in. Ev asta xwendin, nivîsîn, bîrkirin, bîranîn û çareserkirina kêşeyan vedihewîne. Dema ku hûn tenê li ser karê xwe yê venasînî difikirin bê ku li ser prosesa xwebûna xwe binirxînin, hûn di asta-heyberê de ne.

Banvenasînî (Metacognition) Têgeha bingehîn a nivîsê: "zanîna li ser zanînê" an "ramîna li ser ramandinê". Ev hêz û şiyana mirovî ye ku dikare li ser pêvajoyên xwe yên hişî binirxîne, wan fêm bike û kontrol bike. Mînak, zarokek ku dibêje "Ez di bîranîna hejmaran de ne baş im, lê di çîrokan de bihêz im" banvenasîniyê bikar tîne.

Çavdêriya Banvenasînî (Metacognitive Monitoring) Pergala navxweyî (hundurîn) ya ku performansa me ya venasînî bi awayekî domdar dişopîne. Ev weke "çavdêrê navxweyî" ye ku her dem dipirse: "Çawa diçe? Çiqasî baş im? Divê ez tiştekî biguherînim?" Mînak, dema xwendekarek di dema xwendinê de hest dike ku ew têgihiştinê windaye, ev çavdêriya banvenasîniyê ye.

Derûnnasiya Geşedanê (Developmental Psychology) Warê zanistî ye ku lêkolîn dike ka mirov ji dayikbûnê heta mirinê çawa diguhere û geş dibe. Di warê banvenasînî de, ev beş li ser geşedana hêz û şiyanên "ramîna li ser ramandinê" di zarokatî û ciwantiyê de disekine.

Derûnnasiya Klînîkî (Clinical Psychology) Warê derûnnasiyê ku nexweşiyên derûnî û rêbazên dermankirina wan lêkolîn dike. Di banvenasînî de, ev war li ser girêdana di navbera kêmasiyên banvenasînî û nexweşiyên weke depresyon û fikarê disekine.

Derûnnasiya Perwerdehiyê (Educational Psychology) Warê ku pêvajoyên fêrbûn û perwerdehiyê di qadên formal û înformal de lêkolîn dike. Banvenasînî di vî warî de weke amûreke bihêz a ji bo baştirkirina serkeftina xwendekarî tê bikaranîn.

Derûnnasiya Venasînî (Cognitive Psychology) Warê derûnnasiyê ku pêvajoyên hişî yên bingehîn ên weke bîrkirin, bîranîn, têgihîştin, ramandin û fêrbûn lêkolîn dike. Banvenasînî ji vî warî derketiye û yek ji têgehên wê yên bingehîn e.

Dibistana Banvenasînî (Metacognitive School) Nêzîkatiya zanistî ya nû ya ku hişê mirovî ne weke makîneyekê, lê weke pergaleke xwe-şopandinê û xwe-rêkûpêkkirinê dibîne. Ev dibistan ji şerê dijî metafora "hişê mirovî weke kompûter" derketiye.

Fonksiyona Kontrolê (Control Function) Fonksiyona ku biryaran li ser stratejî û çalakiyên venasînî dide. Ev fonksiyon li gorî agahiyên ji çavdêriyê hatî, biryar dide ka stratejî biguhere, bihêle, an jî bi awayekî din rêve bibe.

Fonksiyona Şopandinê (Monitoring Function) Fonksiyona ku rewşa niha ya venasînî dişopîne û dinirxîne. Weke sensora ku domdar agahiyan li ser performans û pêşkeftinê berhev dike û ji asta-banê re dişîne.

Geşedana Venasînî (Cognitive Development) Pêvajoya ku hêz û şiyanên venasînî yên mirovî bi temen û ezmûnê re geş dibin û başdir dibin. Di zarokatiyê de banvenasînî hêdî hêdî geş dibe û di mezinbûnê de tevlihevtir dibe.

Jêhatîbûnên Banvenasînî (Metacognitive Skills) Kom jêhatîbûnên pratîkî ku mirov dikare fêr bibe û bi kar bîne ji bo şopandina û kontrolkirina pêvajoyên xwe yên venasînî. Mînak, zanîna ka meriv çawa xwe dinirxîne, stratejî hilbijêre, an jî fêrbûna xwe plankirin dike.

Kontrola Banvenasînî (Metacognitive Control) Rêkûpêkkirina çalak a pêvajoyên venasînî. Ev yek biryarên li ser stratejî dide: "divê ez berdewam bikim, biguhîrim an jî rawestim?" Mînak, xwendekarek ku dibîne stratejiya wî ya xwendinê ne bi bandor e û dest bi rêbazeke nû dike.

Nêzîkatiya Konstrûktîvîst (Constructivist Approach) Nêzîkatiya perwerdehiyê ku dibêje mirov ne tenê agahiyan distîne, lê wan ava dike û çêdike. Di vê nêzîkatiyê de, banvenasînî weke amûreke girîng a avakirina zanînê tê dîtin.

Pêvajoyên Banvenasînî (Metacognitive Processes) Pêvajoyên çalak û dînamîk ên ku rêkûpêkkirina çalakiyên venasînî vedihewînin. Ev pêvajo di jiyana rojane de bi awayekî xweber diqewimin û dikarin bi rêberiyê bêne geşkirin.

Pêvajoyên Venasînî (Cognitive Processes) Pêvajoyên hişî yên bingehîn weke bîrkirin, bîranîn, fêrbûn, têgihîştin û çareserkirina kêşeyan. Ev pêvajo ji hêla pêvajoyên banvenasînî ve têne şopandin û rêkûpêkkirin.

Pergala Xwe-rêkûpêkkirinê (Self-regulation System) Pergala giştî (tevahî) ya ku mirov dikare tevger û reftara xwe kontrol bike, armancên xwe danîne û li gorî wan xwe rêve bibe. Banvenasînî beşeke girîng a vê pergalê ye.

Pîvanên Hevdemî (Concurrent Measures) Rêbazên lêkolînê ku di dema çalakiya venasînî de agahiyan berhev dikin. Mînak, daxwaza ji kesekî re ku di dema xwendinê de ramanên xwe bi deng bibêje. Ev rêbaz agahiyên zindî didin lê dikarin bandorê li performansê bikin.

Pîvanên Ne-hevdemî (Non-concurrent Measures) Rêbazên lêkolînê ku agahiyan berî an piştî çalakiya venasînî berhev dikin. Mînak, pirsname an hevpeyvînên li ser ezmûna çalakiyê. Ev rêbaz li ser performansê bandorê nakin lê dibe ku ne ewqasî zelal bin.

Protokolên Ramîna bi Deng (Think-aloud Protocols) Rêbaza lêkolînê ya ku takekes daxwaz li wî/wê tê kirin ku di dema çalakiyeke venasînî de hemû ramanên xwe bi deng bibêje. Ev rêbaz ji bo têgihîştina pêvajoyên venasînî û banvenasînî pir bikêr e.

Stratejiyên Venasînî (Cognitive Strategies) Rêbaz û teknîkên ku mirov bikar tîne ji bo çareserkirina kêşeyan, fêrbûnê an jî pêkanîna karên venasînî. Mînak, çêkirina nexşeyan, dubarekirina agahiyan, an bikaranîna teknîkên bîranînê.

Takekes (Individual) Kesê takekesî; mirovê weke tak ku xwedî taybetî û ezmûnên xwebûna xwe ye. Di banvenasînî de, her takekes awayê xwe yê taybetî yê şopandin û kontrolkirina pêvajoyên venasînî heye.

Teknîkên Bîranînê (Memory Techniques) Rêbaz û stratejiyên taybet ku ji bo baştirkirina bîranînê û parastina agahiyan di bîrê de têne bikaranîn. Mînak, çêkirina girêdanên, bikaranîna wêne û hestiyaran an dubarekirina bi rêbazên cihêreng.

Têgihîştina Hişê Mirovî (Understanding of Human Mind) Zanîn û têgihîştina giştî li ser awayê ku hişê mirovî dixebite, agahiyan pêvajo dike û biryaran dide. Ev zanîn di warê banvenasînî de pir girîng e.

Venasîn (Cognition) Hemû pêvajoyên hişî yên bingehîn ên weke ramandin, zanîn, têgihîştin, nirxandin û biryardayîn. Banvenasînî li ser van pêvajoyan tê zêdekirin weke asteke jorîn a şopandina wan.

Xwe-nirxandin (Self-assessment) Pêvajoya ku takekes performansa xwe, zanîna xwe an jî pêşketina xwe dinirxîne. Ev beşeke girîng a banvenasînî ye ku dihêle mirov fêm bike ka ew li kîjan dereceye ye.

Xwe-raportkirin (Self-reporting) Rêbaza ku takekes agahiyan li ser rewş, hest, ramandin an ezmûnên xwe ji lêkolerên an kesên din re dide. Di lêkolînên banvenasînî de pir tê bikaranîn.

Xwe-rêkûpêkkirin (Self-regulation) Hêz û şiyana mirovî ya kontrolkirina tevger û reftara xwe, hestên xwe û biryargirtina xwe. Ev hêz û şiyaneke bingehîn e ku bi rêya banvenasînî tê geşkirin û bikaranîn.

Zanîna Banvenasînî (Metacognitive Knowledge) Zanîna takekesekî li ser hêz û şiyan, kêmasî û taybetiyên xwe yên venasînî. Ev zanîn ji sê beşan pêk tê: Zanîna li ser xwebûna xwe weke xwendekar, zanîna li ser kar û armancan û zanîna li ser stratejî û rêbazan.

Zanistên Derûnî (Psychological Sciences) Warê berfireh ê zanistî ku mirov, tevger û reftara wî, hişê wî û jiyana wî ya civakî lêkolîn dike. Banvenasînî yek ji warên sereke yên van zanistan e û di gelek beşên wan de bandoreke mezin kiriye.