HEYFHILANÎN (REVENGE)

(Ceribandinek)

Heyfhilanîn di çavkaniya xwe de ne tenê tevgerek an jî reftareke hestî (emotion) ya hêsan (sade) e. Ev diyarde, di heman demê de weke ezmûneke hestî ya kûr û rêzikeke sinc û rewiştê (moral) ya tevlihev xwe nîşanî me dide. Dema mirov li ser bingehên heyfhilanînê disekine, tê fêmkirin ku ew tiştê ku vê hestkirinê bi cih dike û ew bi vî awayî hêz û şiyandar dike, ne tenê kirina xerab ku li hemberî mirovî hatiye kirin e. Ev hêz û şiyan, ji hesta kûr a êş û bêdadiyê tê ku mirov di qûncika dilê xwe de weke tiştek giran û rageş vedijî û bi xwe re digerîne.

Di vê çarçoveyê de heyfhilanîn, ne tenê bersiveke mekanîkî an jî refleksîf li ser tundiyê (violence) ye ku li hemberî mirovî hatiye kirin. Ew, di heman demê de hewldaneke kûr û peljen a ji bo watedarkirina serborî ye - hewldanek ku tê de mirov dixwaze ew tiştê ku pê ra qewimî dîsa bîne nav çarçoveyeke watedar û fêmkirinê. Ev, di heman demê de deng, berdana birînekê ye ku di nav dilê mirovî de vekiriye û bandorên xwe yên kûr li derûn û giyana wî hişt nin. Her wiha, heyfhilanîn hewldaneke ji bo avakirina rêbazeke sincî (moral) ya nû ye ku tê de dadwerî û heqmendî dîsa were saz kirin.

Modernîteya ku "dadweriya sar" (cold justice) weke nimûneya xwe ya bilind nas dike û pê şanaz dibe, bi giştî vê hêla giranbiha ya heyfhilanînê disepîne û ji xwe dûr dixe. Ev sepandin, bi awayekî îdeolojîk tê kirin û weke nîşaneyeke pêşveçûnê tê pêşkêş kirin. Lê çiqas ku ev sepandin di nav pergalên fermî de pêk were jî ew tiştê ku tê sepandin û dûr xistin, vedigere ser dikê - hem di bîra takakes de weke birînek ku hîn nehatiye derman kirin û hem jî di xeyala civakî de weke hewcedariyeke ku hîn nehatiye bicih kirin.

Dema mirov li ser girêdana heyfhilanînê bi serboriyê dinêre, tê dîtin ku ev diyarde her gav ber bi demên berê ve girêdayî ye û ji wê re girêk e. Heyfhilanîn weke bersivekê li hemberî kirineke yekem pêş dikeve û tenê bi ciyawaziya demê re - yanî bi derengiya ku di navbera kirina yekem û bersiva li ser wê de çêdibe - wateya xwe ya taybetî vedigire. Dema bersiveke ku pêk tê dest pê dibe, ev dikare parastin û xwe-beravanî (self-defense) be ku di wê rewşê de ne heyfhilanîn e lê parastin e. Lê heyfhilanîn bi vê derengiya demî tê diyar kirin û ji hevokên din cuda dibe. Ev derengiya demî ne tenê qonaxek e ku di navbera du kirinên cuda de derbas dibe; ew di heman demê de pêvajoyeka watedarkirinê ye ku tê de mirov tiştê ku pê ra qewimî dîsa  dinirxîne, bîranîn, navxweyîkirin û vedigere bersivekê.

Friedrich Nietzsche, feylesofê almanî yê navdar, di vê mijarê balkêş de dibêje: "Mirov ji bo ku di bîra xwe de bigire dişewite; ew tiştê ku bi berdewamî di bîrê de dimîne, tenê ew tiştê ku êş û janê dide derûn û giyanê ye." Ev gotina kûr û balkêş bi awayekî zelal kurteya ka heyfhilanîn çawa bi bîranînê (memory) ve girêdayî ye û çawa ji wê re girêk e. Lewre birîn, heta ku di bîrê de neyê sepandin û ji bîranînê neyê derxistin, heyfhilanîn jî ne gengaz e ku pêk were. Ji ber vê yekê heyfhilanîn, di rastiyê de bersiva trawmayê (trauma) ku di bîrê de cih girtiye û weke tiştek zindî û bandordar li wir dimîne.

Dewleta hiqûqî ya modern, bi pergalên xwe yên dadweriyê û bi îdeolojiya xwe ya fermî, di xuyangê de cezakirina takekes red dike û wê weke tiştek ne qanûnî dihesibîne. Ev dewlet heyfhilanînê weke bersiveka kevnar, bê pîvan û hestî nas dike ku pê re tê de civaka modern ne gengaz e ku bimeşe û pêşve biçe. Ji ber vê yekê pergala hiqûqî ya modern, bi dûrxistina heyfhilanînê ji nav jiyana civakî û bi sepandina wê, xwe li ser bingehên mantiqbûnê (rationality), bêalî û gerdûnîbûnê ava dike û ev weke bingeha xwe ya felsefî pêşkêş dike.

Lê ev dûrxistin ne tenê îdeolojîk e û ne tenê di asta ramanan de dimîne. Ew, di heman demê de pergaleka pratîk a li ser sepandinê hatiye avakirin e jî ku bandorên xwe yên rastîn li jiyana civakî heye. Lewre pergala hiqûqî, dema heyfhilanînê disepîne û ji nav pergala fermî derdixe, dike ku formên wî yên sembolîk û transformekirî çêbike. Bi vî awayî heyfhilanîn dibe qedexe di asta fermî de, lê pergala cezakirina dewletê hîn jî şopên struktûrî yên heyfhilanînê vedihewîne û bi awayekî transformekirî û îdeolojîk ew dîsa bi cih dike. Bi vî awayî heyfhilanîn, weke yê-din ê sepandî yê hiqûqê, di laşê pergala cezakirinê de hatiye veşartin û ji wir xebata xwe didomîne.

Ramaniya ronbûnê ku weke bingeha îdeolojîk a modernîteyê tê qebûl kirin, cezayê weke cezayek "ji hestan pakkirî" dîsa nas dike û pêşkêş dike. Weke ku Michel Foucault, civaknas û dîroknasê fransî yê navdar, di berhema xwe ya girîng a "Miqayese kirin û Cezakirin" (Discipline and Punish) de bi awayekî hûr û analîtîkî nîşan daye, di serdemên berê de îdamkirin li ber çavê gel bû, di rastiyê de "heyfhilanîna padîşah" bû ku ji bo nîşandana hêz û şiyana desthilatdar û kontrolkirina civakê li ber çavê gel tê kirin. Ev îdamkirin ne tenê cezayek bû, lê di heman demê de şanoyek bû ku tê de hêz û şiyan û desthilatdarî xwe nîşan dida.

Lê di pergala cezakirina modern de ev veşartî tê kirin û ji çavê gel tê dûr xistin; li şûna îdamkirina li ber çavê gel, zîndankirin tê bikar anîn ku di cihên veşartî de pêk tê. Li pey vê veguherîna girîng a xeyalekê heye: cezakirinek ku hestan venahewîne, tenê li ser bingehên mantiqî û zanistî damezrandî ye. Ev, mîta bingehîn ê îdeolojiya hiqûqa modern e ku pergala dadweriyê li ser wê hatiye avakirin.

Lê dema mirov bi awayekî rexneyî li vê mijarê dinêre, tê dîtin ku ne ceza dikare ji hestan bi temamî pak bibe û ne jî pêvajoya dadweriyê dikare bi temamî heyben (objective) be. Lewre di bingehda xwe de kirina cezakirinê, li ser ramana ku xeraber "heqê wî ye" radiweste - ev jî di bingeha xwe de hesteke rêzikî ye ku bi mantiqê tenê nayê rave kirin.

Salonên dadweriyê yên modern, bi avahiya xwe, bi rengê xwe yên sar û bi atmosfera xwe ya fermî, di xuyangê de cihên sar û bêalî ne ku tê de tenê mantiq û hiqûq cih digire. Lê dema mirov bi awayekî kûr li van cihanên dadweriyê dinêre, tê dîtin ku ev cihan, di rastiyê de temsîleka estetîkî ya hesta heyfhilanîna sepandî ye. Nîşandana xeraber li ber dadwerê, deng, berdana sûc bi awayekî fermî, guhdarîkirina şahidan û di dawiyê de biryardan - ev hemû cure "şanoyeka heyfhilanîna rêkeftî" (organized revenge) ye ku bi awayekî pergalî û îdeolojîk hatiye saz kirin.

Ev avahî û ev pergal, fonksyona sembolîkî ya dadweriyê nîşanî me dide: hezkirina girtina birîna ku sûc di pergala civakî de vekiriye bi awayekî "hevseng" û bi rêkara pîvanan. Lê ev hevsengî, bi formeka ku tundiya serboriyê vediguhezîne niha û bi awayekî şerî pêşkêş dike kar dike. Ceza, ne li kesayetiya xeraber, lê bersiva li hesta ku kirina wî di civakê de çêkiriye dide û bi vî awayî hewl dide birîna civakî derman bike. Bi vî awayî ew tiştê hestî nayê dûrxistin ji pergala dadweriyê; tenê form guhertiye û bi qumara îdeolojîk hatiye pêçan.

Dema mirov li ser bingeha heyfhilanînê dinêre, tê fêmkirin ku ew ne tenê dengdana serboriyê ye an jî bersiveke mekanîkî li kirineke ku hatiye kirin. Heyfhilanîn, di heman demê de çewtandina demê ye ku tê de niha û serborî hev dikişînin. Ew avakirina bîranînê ye ku bi awayekî taybetî û bi armancek taybetî tê kirin. Herwiha, heyfhilanîn formeka çîrokê ye ku tê de nasnameya mirovî ji nû ve tê avakirin û mirov xwebûna xwe weke qurbanê bêdadiyê nas dike.

Heyfhilanîn her gav birîneka hestî, trawmayek derunî an jî zelîlkirineka civakî weke bingehê vedigire û li ser wê ava dibe. Lê ev rûdanên serborî, ne tenê di wextê ku pêk tên de bandorê li mirovî dikin, lê di wexta ku tên bîranîn, dîsa wate pê tê dayîn û ji nû ve tê vekirin û bandora xwe kûr dikin. Ev çend caran bîranîn û ji nû ve vekirina rûdanê, bandorên wê zêde dike û ew dike weke tişteke zindî ku her gav di nava mirovî de ye. Ji ber vê yekê heyfhilanîn, ne tenê kirinek e ku mirov dike, lê stratejiyeka çîrokê ye ku bi wê mirov jiyana xwe şîrove dike û hewldaneka ji nû ve çarçovekirina demî ye.

Dema mirov li heyfhilanînê ji aliyê demî ve dinêre, tê dîtin ku ew di warê demî de ne kirineke destpêkê ye. Heyfhilanîn her gav kirineka "duyem" e - bersivek rovanşê ye li kirineke ku berê hatiye kirin. Lê ev bersiv, ne tenê bi rûdana di serboriyê de girêdayî ye, lê bi kirdeya (subject) niha û bêhnveçûneka dadweriyê ya li hemberî siberojê ve jî girêdayî ye. Mirovê ku heyfhilanînê dike, ne tenê li serborî vedizîvire lê di heman demê de li siberojê jî dinêre û hewl dide dadweriyê bi dest bixe.

Ev rewşa tevlihev ev e: "Heyfhilanîna serboriyê vedigere, wê ji nû ve dijî û siberoja xwebûna xwe li mêzîna serboriyê dihesibîne." Ev avahiya heyfhilanînê ramana dema rasterast (linear time) dişkîne û mirovî dike ku di navbera serborî, niha û siberojê de bi awayekî cuda pêwendiyê saz bike. Lewre di heyfhilanînê de niha, demeke ku serboriyê diyar kiriye ye û ji aliyê serborî ve hatiye şemal dan; siberoj jî weke ewêziya bêhevtayiya di serborîiyê de tê avakirin û ew ewêziya mirov li siberojê vedigere.

Dema mirov li vê mijarê bi awayekî derûnî ve dinêre/dinirxîne, tê dîtin ku heyfhilanîn hesta xwezayî (natural emotion) ye ku di nav mirovan de heye û di gelek rewşan de xwe nîşanî me dide. Ev hest nikare bi temamî bê înkarkirin an jî ji jiyana mirovî bê sepandin. Lê gengaz e ku ev hesta xwezayî bi awayekî aram, hişmendî û avakir bê veguherîn û transformekirin. Pergala dadweriya modern hewl dide ku vê veguherînê pêk bîne û heyfhilanînê ji formeka takekesî derbixe formeka civakî û pergalî. Lê weke ku di analîza me de dîtin, ew nikare ji nav hestan bi temamî derkeve û pergala "sar" ya dadweriyê di bingehda xwe de hîn jî li ser bingehên hestî damezrandî ye.

Di dawiyê de, mirov divê fêm bike ku heyfhilanîn ne tenê kirineke takekesî ye ku mirovek bi xwe dike, lê di heman demê de diyardeyeke civakî ye ku di nav hemû çandên mirovahiyê de heye û rola xwe ya girîng di avakirina pergalên dadweriyê û kontrola civakî de dilîze. Ev diyarde, ji aliyê antropolojîk ve li hemû civakan tê dîtin û weke beşek ji hebûna civakî ya mirovan tê qebûl kirin.