Destpêk
Di felsefa Bûdîzmê de çîrokek girîng heye li ser du
tîrên ku li mirovan dixin. Tîra yekem êşa ku jiyanê rasterast pêşkêşî me dike
ye. Ev êşa neçarîbûnê ye, êşa ku em nikarin ji wê birevin. Mînak êşa laşî dema
em nexweş dikevin, xemginiya dema em kesekî hêja winda dikin an jî qehira dema
em bêdadiyê dibînin. Ji bo me yên ku îro li ser rewşa cîhanê difikirin, tîra
yekem êş, qehir, tirs û xemginiya ku em hîs dikin e. Ku ev tîr hat, li me xist
û em nikarin ji wê birevin.
Lê tîrek din jî heye. Tîra duyem êşa ku em bi xwe, bi
bertek û tepisandina xwe ya li hemberî tîra yekem çê dikin e. Mînak dema em
qehirîn in, em hîn dibêjin: "Na, divê ez neqehir bim! Ez mirovekî baş im,
nikarim biqehir bim!" û bi vî awayî êşeke din lê zêde dikin. Dema em
xemgîn in, em dibêjin "Ez lawaz im ji ber ku ez xemgîn im. Mirovên din bi
qewettir in" û bi vê şermê êşa xwe du qat dikin. Tîra duyem ew êşa ku em
bi înkar, berxwedan û şermê li ser êşa xwe zêde dikin e.
Mamosteyê Bûdîst Pema Chödrön di kitêba xwe "Dema
Tişt Diçin Ber bi Xwerabûnê" de dibêje ku refleksa me ya her gavî ji tîra
yekem revîn e. Dema êş were, em bilez bala xwe belav dikin, em xwe bi kar û
barên bêwate mijûl dikin, em hewl didin xwe qanê bikin ku em baştir hîs bikin.
Carinan em xwe bi înternetê, carinan bi xwarinê, carinan bi xebateke bêdawî
mijûl dikin. Lê em hemû dizanin ka ev çawa bi dawî dibe: Xerabtir dibe. Çiqasî
em ji êşê birevin, ewqasî bala me belav dibe, ewqasî em ji xwe dûr dikevin û di
dawiyê de em êşeke gelek mezintir dijîn.
Êş
diyarîn in
Lê rêyek din heye. Em dikarin êşê tev bidin, wateya wê
ev e ku em bi êşê re bimînin. Ev çi mane ye? Mane wê ew e ku em êşa xwe ji xwe
dûr nexin, ji wê nerevin, lê wêrek bin ku wê biçêjin, bi wê re bin. Ev nayê
maneyê wê ku em êşê biparêzin an jî em ji wê hez bikin. Dema êş were, em wê nas
bikin, cih bidin wê, bêyî ku em li dijî wê rabin an jî xwe ji bo wê serhişk
bikin.
Rêyek ji bo vê yekê ew e ku em bi aramî û bi hişyariyê
nêzî ezmûn û serboriya xwe bibin û wan bi awayekî hişk û ne-heqî şîrove nekin.
Eger tirs were, em vê bi sadekarî nas bikin: "Ev tirs e. Bêhna min teng
dibe. Dilê min zû lê dide. Destên min dilerizin." Eger xemginî were, em
cih bidin wê: "Ev xemginî ye. Di gerê min de giraniye. Hesta sor di çavên
min de ye." Dema em van hestan bi vî awayî qebûl bikin, dema em wan bi
tenê bibînin û bi wan re bimînin, êşa tîra duyem kêm dibe. Êşa yekem hîn heye,
rast e, lê em êşa berxwedan, înkar, şerm û xirabkirina xwe lê zêde nakin.
Ev ne teoriyeke hevseng e. Ev prensîbek e ku di vegera
me ya rojane de dikare jiyana me vebiguherîne. Dema em êşê wek dijminekî
bibînin ku divê em jê birevin, dema em wê wek beşek ji jiyana mirov qebûl
dikin, em berê xwe didin jiyaneke gelek berfirehtir û rastîtir.
Têgihiştinek
nû
Dema em bi êşa xwe re dimînin, dema em li wê dinêrin
bêyî ku em ji wê birevin, tiştek girîng çê dibe. Êş tenê giranî nîn e, tenê
tiştek xerab nîn e ku divê em ji holê rakin. Di heman demê de agahî ye jî,
peyamek e, rêberek e. Fîlozofên derûnnasiyê û lêkolînerên hestan dibêjin ku
hestên me ne tenê siruştî ne, di heman demê de ji bo jiyaneke baş, ji bo
jiyaneke bi wate jî pêwîst in.
Ev ji bo hestên ku em "neyînî" an
"xirab" dibînin jî rast e. Mînak hîskirina qehirê zor e, kefa destên
me xuya dide, dilê me zû lê dide, em dixwazin hevokên tund bibêjin. Lê carinan
qehir berevaniya rast e. Dema em bêdadiyê dibînin, dema em dizanin ku tiştek
şaş diqewime, qehir dikare me han û teşwîq bike ku li hemberî vê bêdadiyê
têbikoşin, dengê xwe bilind bikin, guherandinê bixwazin. Qehir bêyî kar, nirx
nîn e, lê qehira ku me bi rê ve dibe ku me ber bi xebatê dibe, dikare hêzeke
gelek mezin be.
Yan jî xemginî. Dema em kesekî hêja winda dikin,
xemginî were ser me, wek topeke giran. Lê ev xemginî nîşan dide ku em wî kesî
hêja dikin. Eger me jê heznekiriba, em xemgîn nedibûn. Xemginî delîla evîna me
ye. Dema em bi xemginî û qehira xwe re dimînin, dema em bi rêzdarî û dilsozî li
wan dinêrin, ew dibin rêhevalên watedar. Ji me re dibêjin ka çi girîng e, çi bi
nirx heye ji bo me û rêya pêş me ronî dike.
Bi
êşê re mayîn
Bi êşê re mabûn, bi girîngiyê re mabûn e. Bi wateya
xwe re mabûn e. Wateya wê ew e ku em ji nirxên xwe ji dest bernedin, em bi
tevahî wêrek bin ku ji bo van nirxan êşê bikşînin. Ev ne teoriyeke vala ye ku
em li odeyeke germ û asoye li ser wê dipeyivin. Ev rastiya jiyanê ye.
Viktor Frankl derûnbijîşkekî cihû bû ku di Şerê Cîhanê
ya Duyem de hate girtin û hate şandin kampa topandî ya Naziyan, Auschwitz. Li
wir ew ezmûnên herî xirab ên ku mirov dikare ezmûn bike dît. Birçîbûn, êş,
mirina hevalên wî yek bi yek. Lê di kitêba xwe "Lêgerîna Mirov ji bo
Wateyê" de Frankl tiştek balkêş vedibêje: belgeya herî heyranker ew e ku
yên ku dimîn in, yên ku xwe di wê jîngeha tije mirin de jî diparêzin, mirovên
ku di wê rewşê de hîn wateya jiyanê didîtin in.
Frankl dibêje ku yên ku tenê hewl didan xwe biparêzin,
yên ku tenê li ser xweparêziya laşî dikirin, pir zû hêz û hêviya xwe winda
dikirin. Lê yên ku armanc û wateyek wan hebû, yên ku dibêjin "Ez divê
bijîm ji ber ku..."—mînak ji ber ku pismamê xwe yê li derveyî kampê dîsa
bibîne, ji ber ku kitêba xwe ya li ser derûnnasiyê bi dawî bîne, ji ber ku
şahidiya van tawanan bike—bi van mirovan re hêz û hêvî hebû. Ewan êş
dikişandin, lê êşa wan bi wate bû.
Ev dîtina Frankl bû ya ku dibe bingeha felsefeya wî ya
derûnnasiya hebûngeriyê: mirov dikare her êşê bikşîne, her zehmetiyê bikşîne,
eger wateyek di nav de hebe. Lê mirov nikare bêwate bijî, nikare bêarmanc êşê
bikşîne.
Cîhana
îro
Îro em di cîhanekê de dijîn ku pir caran tije qehir,
tirs û neheqiyê xuya dike. Hişê çêkirî zû pêşve diçe û kes nizane dê me bi çi
derê ve bibe. Medyaya civakî tije qehir û cudabûnê ye. Mirov li hemberî hev
radibine, nabe ku kêm-zêde li hev bikin. Rewşa siyasî li gelek welatên cîhanê
xirab e. Guherîna hewayê derdora me diguhere. Şer, koç, nexweşî hene.
Di vê rewşê de çandeke "erênîtiyê" heye ku
ji me re dibêje "Divê tu her gav kêfxweş bî! Divê tu baş bifikîrî! Divê tu
bi erênî bimînî!" Ev ne tenê ne alîkar e, lê zirardar e jî. Ji ber ku dema
em hewl didin her gav erênî bimînin, dema em înkar dikin ku êş heye, em dîsa
tîra duyem li xwe didin. Em dibêjin "Divê ez kêfxweş bim, lê ez nînim,
lewma tiştek bi min şaş e."
Rêya rast ew nîn e. Rêya rast ew e ku em êşê nas
bikin. Rast e, rewş zor e. Rast e, carinan em qehirîn in, em tirs in, em xemgîn
in. Ev normal e, ev mirovane ye. Lê heman demê de em dikarin bipirsin: "Ev
êş min çi ji min re dibêje? Ez ji bo çi qehir im? Ez ji bo çi xemgîn im?"
Û bertek em jê distînin nîşan dide ka çi nirx ji bo me girîng e.
Eger em ji bo bêdadiyê qehir in, ev nîşan dide ku
dadgerî nirxeke ji me re heye. Eger em ji bo windabûna çand û zimanê xwe xemgîn
in, ev nîşan dide ku çand û ziman nirx ji me re hene. Eger em ji bo pêşerojê
tirs in, ev nîşan dide ku pêşeroj, zarokên me, cîhana me nirx ji me re heye.
Têkoşîna
bi wate
Ji bo gelek mirovan, bi taybetî ji bo gelên ku di bin
zilm û zordestiyê de dijîn, têkoşîn ne tenê berxwedana laşî ye. Têkoşîn ev e ku
em tevî hemû êş û zehmetiyan li pey armancên xwe biçin, ji dev nirxên xwe
bernedin, bi wateya jiyana xwe ve bimînin. Ev ne têkoşînek hêsan e, lê
têkoşînek bi wate ye.
Di vê wateyê de êş ne dijminê me ye. Êş nîşandanka wê
ye ku hîn tiştek di hundurê me de zindî ye ku em hîn bi jiyanê ve girêdayî ne
ku em hîn ji bo tiştan dil didin. Lewma dema êş were, em dikarin wê bi awayekî
cuda bibînin. Ne wek neyarek ku divê em jê birevin, lê wek hevalekî ku peyamek
ji me re tîne. Peyama wê ev e: "Tu hîn zindî yî. Hîn tiştek ji te re
girîng e. Tu hîn mirovî, bi hemû hest û nirxên xwe."
Encam
Di dawiyê de em vedigerin bo du tîran. Tîra yekem—êşa
jiyanê—em nikarin ji wê birevin. Ew li me tê, ew li me dide. Lê tîra duyem—êşa
ku em bi xwe çê dikin—em dikarin wê kontrol bikin. Dema em êşê qebûl bikin,
dema em bi wê re bimînin, dema em ji wê fêr bibin, em êşa berxwedan û înkarê lê
zêde nakin.
Ev rêyek hêsan nîn e. Divê em pratîk bikin, divê em
her roj hewl bidin. Lê ev rêyek e ku me hêztir, rastîtir, mirovtir dike. Ev
rêyek e ku me bi jiyana watedar dijîn, ne bi înkar û revînê, lê bi dilsozî û
astengiyê.
Ji ber ku di dawiyê de ne êş e ku me dişikîne. Ew
revîna ji êşê ye. Ne qehir e ku me ji hev belav dike. Ew înkara qehirê ye. Ne
xemginî ye ku me lawaz dike. Ew şerma ji xemginiyê ye.
Dema em bi tîrên êşê re dijîn, dema em wan qebûl dikin
û ji wan fêr dibin, em dibin mirovên ku Viktor Frankl di kampê de dît: mirovên
ku tevra zordestan jî wateya jiyana xwe winda nakin, mirovên ku dikarin her
zehmetiyê bikşînin ji ber ku ew dizanin ka çi bo çi.
Ev ne peyama bêhêviyê ye. Ev peyama hêviyê ye. Ji ber
ku nîşan dide ku em dikarin. Nîşan dide ku mirov xurt e û xwedî fikr û raman e.
Nîşan dide ku eger wate hebe, eger armancên me hebin, em dikarin tevî hemû êşan
bijîn—ne bi tenê bijîn, lê bi wate bijîn.
Termên
sereke
Hişê Çêkirî (Artificial Intelligence
/ AI):
Teknolojiya kompîturê ku dikare wek mirov bifikire, fêr bibe û qerar bide. Di
konteksta me de ev ew teknolojiya zû-geşedayî ye ku tê gotin dê cîhanê bi awayekî
bingehîn biguherîne, lê hîn bêkontrol û bi awayekî ku nakokî çê dike tê
geşedan. Mînak ChatGPT, robotên xebatê, pergalên otomatîk ên biryarê.
Medyaya Civakî (Social Media): Platformên înternetê yên ku mirov
dikare agahî, wêne, vîdyo parve bike û bi mirovên din re pêwendî bike. Di
konteksta me de ev cihên ku pir caran tije qehir, cudabûn û hevdîtinên dijber
in, wek Facebook, Twitter (X), Instagram, TikTok.
Erênî/Erênîtî (Positive/Positivity): Nêzîkbûnek ku her gav hewl dide
aliyên baş bibîne û tenê bi awayekî xweşbîn bifikire. Di konteksta me de ev
zordestiya çandî ye ku dibêje "divê tu her gav kêfxweş bî" û ger tu
ne wisa yî, tiştek bi te şaş e. Dema zêde bibe, ev nêzîkbûn rastiya êş û hestên
xwerû dinkar dike û mirov ji xwe dûr dike.
Cudabûna Civakî (Polarization): Dabeşbûna civakê bo du (an zêdetir)
aliyên tund dijber ku yek li hemberî yî din radibe û nikare li hev bike. Di
konteksta me de ev rewşa niha ya cîhanê ye ku mirov di hemû meseleyên siyasî,
civakî û dînî de cuda dibin û nabe ku kêm-zêde hevdu fam bikin.
Bûdîzm (Buddhism): Ol û rêbaza jiyanê ku li Asyayê
berê zêdetir 2500 salan derketiye û li ser aramî, têgihiştinê û azadkirina ji
êşê disekine. Di vê nivîsê de çîroka du tîran ji vê olê hatiye girtin da ku
şîrove bike ka em çawa bi bertek û tepisandina xwe êşa xwe zêde dikin.
Derûnnasî (Psychology): Zanista ku zihnê mirov, hestên wî,
ramanên wî û tevgera wî lêkolîn dike. Di konteksta me de ev zanist nîşan dide
ku hemû hest, tewra yên ku me "neyînî" an "xirab" dibînin
jî, wate û fonksiyonek hebûnî heye û ji bo jiyana mirov pêwîst in.
Felsefa Hebûngerî (Existentialism): Felsefeya ku dibêje jiyan wateyek
hazir pêşkêşî mirov nake, lê mirov divê bi xwe wateya jiyana xwe çê bike, bi
xwe bijare ka ji bo çi dijî. Viktor Frankl û ezmûna wî ya di kampa topandî de
mînakeke herî xurt a vê felsefeyê ye.
Wate (Meaning): Armanca, nirxa an mebesta ku jiyanê
wate dide û hêz dide mirov ku zehmetiyan berxwe bide. Dema mirov wate di jiyana
xwe de dibîne, dikare êşê bikşîne. Dema wate nîn e, tewra êşa biçûk jî giran xuya
dike. Di konteksta gelê kurd de ev azadî, ziman, çand, ax, mêr û dêmarên me ne.
Têkoşîn (Struggle): Ne tenê berxwedana laşî û çekdar,
lê di wateyeke berfirehtir de tevî hemû êş, zehmetî, zulm û astangan li pey
armancên xwe çûn û ji nirxên xwe ji dest nediyanîn. Ji bo kurdan ev têkoşîna
sedsalan ji bo mafên bingehîn, nasname û azadiyê ye.
Êş (Suffering): Ne tenê elem û jan, lê di wateyeke
kûrtir de nîşandanka wê ye ku hîn tiştek di hundurê me de zindî ye ku em hîn bi
jiyanê ve girêdayî ne ku em hîn ji bo tiştan bale didin. Êş delîla hebûna hîs,
nirx û girêdanê ye.
Çavkanî
- Pema Chödrön: When Things Fall Apart
- Viktor Frankl: Man's Search for Meaning
- Bûdîst Tradition: Du tîrên êşê
- Psychology of Emotions: Girîngiya hestên "neyînî"
- Existential Philosophy: Wateya jiyanê di bin zilm û zehmetiyê de
Comments
Post a Comment