ÇIMA GELÊ BINDEST JI ZIMANÊ XWE ŞERM DIKE?

Destpêk

Yek ji paradoksên herî jandar a çanda mirovahiyê ev e: Gelên ku demek dirêj di bin zextê sîyasî, çandî û aborî de dijîn, pirî caran ji zimanê xwe yê dayîkê şerm dikin. Ev diyarde ku di lîteratûra civakî de weke şerma hundirîn anjî zordariya navxweyî  (internalized oppression) û kolonîzasyona zihnî (colonization of the mind) tê zanîn, ne tenê zimanê mirov winda dike; nasname, bîr û çanda neteweyan jî tune dike.

Bîrdoziya Bêahengiya Venasînî (Cognitive Dissonance)

Dema takekesek di navbera du rastiyên dijber de dimîne - yên ku "zimanê min hêja ye" û "zimanê min bêkêr e" - hişê mirov hewl dide ku vê nakokiyê çareser bike. Pirî caran, ji ber ku hêza pergalê mezintir e ji hêza takekesî, mirov dest bi qebûlkirina nirxê neyînîbûna zimanê xwe dike. Ev pêvajo bi awayekî bêhişî û derhişî pêk tê û di demên zaroktiyê de, dema ku şexsîyet tê avakirin, herî bandordar e.

Pergala Hegemonyayê

Li gorî bîrdoziya Antonio Gramsci, hegemonyaya çandî dema ku çîn an komên xwedî hêz, nirx û baweriyên xwe weke "normal" û "rast" di civakê de bi serdixin, çêdibe. Ev ne bi zora eşkere, lê bi rêya pergalên perwerdehiyê, medyayê û saziyên civakî pêk tê. Gelên bindest bi vî awayî fêr dibin ku bi çavên kolonîker li ‘xwe’ binêrin.

Pergala Perwerdehiyê weke Amûrê Asîmîlasyonê

Di gelek dewletên serdest de, pergala perwerdehiyê weke amûrek ji bo tunekirina zimanên kêmîneyan tê bikaranîn. Dema ku zarok ji dayik û bavê xwe bi zimanekî dipeyivin, lê di dibistanê de bi zimanekî din dipeyivin, dixwînin û dinivîsin hîn dibin ku zimanê wan "ne akademîk" e, mesajeke zelal li vir derbas dibe: "Zimanê te bê qedr û qîmet e."

Ev pêvajo di çend astan de pêk tê:

• Qedexekirina fermî: Di gelek welatan de, zarok ji ber axaftina bi zimanê xwe di dibistanan de ceza didîtin an dihatin derxistin.
• Jêderxistina sembolîk: Zimanê dayîkê di bernameyan de cih nagire, ev tê wê manê ku "ne ziman" e, tenê "zarava" an "devok" e.
• Merckirina geşedanê: Karên baş, zanyarî, pozîsyonên fermî - hemû bi zanîna zimanê fermî ve girêdayî ne.

Mobîlîteya Aborî û Çavkaniyan

Di kapîtalîzma globalîzeyî de, ziman bi çavkaniyan ve girêdayî ne. Dema ku kitêb, fîlm, teknolojî, zanist û karên pîşeyî bi gelemperî bi zimanên "serdest" weke îngilîzî, fransî, erebî an tirkî hene, gelên bindest dikarin hest bikin ku zimanê wan "asteng" e ji bo geşedana aborî.

Lê ev ne taybetmendiya zimanê wan e - ev encama pergalên hêzê ye ku çavkaniyan bi awayekî neheq û newekhev belav dikin. Zimanek ku çavkaniyên wî tune ye, ev ne ji ber ku nikare wan çavkaniyan ava bike, lê ji ber ku sîstem vê yekê red dike û rê nade ku ev ziman geş û pêş ve biçe.

Medya û Temsîlkirina Çandî

Dema ku televîzyon, fîlm, mûzîk, înternet û medyaya civakî (social media) bi piranî bi zimanekî serdest derbasî mala te dibin û zimanê te tenê di warên kevn, gund an "gelêrî" de xuya dike, mesajek derbasî zarokan dibe: Zimanê me zimanê siberojê nîne, ew zimanê paşverû ye.

Trawmaya Hevpar (Collective Trauma)

Gelek gelên bindest bi dehsalan an sedsalan tunebûn, qetlîam, penaberî û qedexekirina zimanî dîtine. Ev trawma di nifşan de derbas dibe. Diya û bavê ku ji ber zimanê xwe ceza dîtine, bi awayekî veşartî û derhişî hewl didin ku zarokên xwe "biparêzin" bi hînkirina wan a zimanê fermî (serdest) û bi jêderxistina zimanê dayîkê. Ev karek ji evînê ye, lê encamên wê ji bo berdewamiya zimanî ziyandar in.

Dîskûrsa Modernîzasyonê

Yek ji propagandayan jî ev e: "Zimanên serdestan modern in, zimanên bindestan paşverû nin." Ev li ser çend derewan ava bûye:

• Ziman dikare "modern" an "paşverû" be
• Zanist, teknolojî an geşedan bi zimanekî taybetî ve girêdayî ne
• Pirzimanî asteng e, ne dewlemendî ye

Rastî ev e ku her ziman dikare her têgîn, zanist, teknolojî û hestekê derbas bike. Pirsgirêk ne qabiliyeta zimanî ye, lê nîyeta sîyasî ya bo pêşkeftina an piştgirîkirina wî zimanî ye.

Nijadperistiya Zimanî (Linguistic Racism)

Gelek caran, şermkirina ji zimanê xwe ya bindestan, bi nijadperetiya etnîkî ya serdestan ve girêdayî ye. Dema ku ziman bi "pîstî-hovitî", "barbarî", "heywanî" an "bêrehm" tê wesifandin, ev ne tenê li ser zimanî, lê li ser mirovan û nasnameya wan êrîşek e. Dema ku ev mesaj dubare û dubare di medya û saziyên fermî  de tê xwendin û nivîsandin; takekes wisa bawer dike.

Encamên Şermkirinê ji Zimanê Xwe

Di Asta Takekesane de

Windabûna nasnameyê: Ziman bi awayekî kûr û dûr bi nasnamê ve girêdayî ye. Windabûna zimanê dayîkê dibe sedema krîza nasnameyê.

Pirsgirêkên derûnî: Lêkolîn nîşan dane ku zarokên ku zimanê dayîka wan tê red kirin, bi rêjeyek bilindtir a rageşî, depresyon, kêmasiya ji-xwe-baweriyê û pirsgirêkên derûnî dijîn.

Qutbûna ji çanda pêşiyan: Mirov nikaribe bi kûrahî bi pêşiyên xwe re têkiliyê deyne dema ku zimanê xwe nizane be.

Di Asta Civakî de

Windabûna diversîteya çandî: Her zimanek berçaveke bêhempa ye li ser dinyayê.

Koçberkirin û windabûna civaka herêmî: Dema ku zarok nizanin ku bi zimanê xwe biaxivin, têkiliyên civakî û ekonomîk ên kevin têk diçin.

Windabûna zanîn û bîrûbaweriyê: Gelek zanînên kevnar, çîrok, stran, derman û pratîkên çandî tenê bi zimanê dayîkê de derbas dibin. Dema ku ziman dimire, ev hemû winda dibin.

Jenosîda çandî: Windabûna zimanî gavek mezin e di windabûna neteweyî de. UNESCO vê yekê weke forma jenosîda çandî nas dike.

Windabûna demokratîzasyonê: Dema ku mirov nikaribe bi zimanê xwe di rewşên fermî, dadgehê, nexweşxane, dibistanan de bipeyive, ev pirsgirêkek cidî ya mafên mirovan e.

Rêyên Berxwedanê û Vejiyandinê

Gava yekem ji bo rizgariyê nasîna mekanîzmayên berevaniyê. Dema ku mirov fêm dike ku şermkirin ji zimanê xwe "ne-xwezayî" ye, lê encama sîstemekê ye, dikare dest bi berevanî û berxwedanê bike.

Bikaranîna zimanê dayîkê di malê de: Dê û bav dikarin bi zarokên xwe tenê bi zimanê dayîkê bipeyivin.

Damezrandina dêrûbergên zimanî: Komûnîteyên zimanî dikarin hevkar bibin ji bo hînkirina nifşên nû.

Xwendin û nivîsandina bi zimanê xwe: Herçiqasî kêm jî be, her berhevoka ku bi zimanê te tê nivîsandin girîng e.

Piştgirîkirina hunermendên zimanî: Nivîskar, stranbêj, aktor û hunermendên din ên ku bi zimanê te dixebitin piştgirî bikin.

Tekoşîna sîyasî: Daxwaza mafên zimanî di perwerdehiyê, saziyên fermî û medyayê de bikin.

Nimûneyên Serkeftî

Îbranî: Zimanek ku "mirî" bû, lê di sedsala 20an de ji nû ve hate vejiyandin û îro zimanê milyon kesan e.

Maorî li New Zealandê: Bi piştgiriya dewletê û komunîteyê, îro zimanek fermî ye û di binesaziya perwerdehiyê de cih girtiye.

Katalanî li Spanyayê: Piştî dehsalan qedexekirinê di dema dîktatora Franco de, îro zimanek pêşketî û fermî ye li Katalunyayê.

Welşî li Walês: Di 1960î de, tenê 20% zarok bi welşî dipeyivîn. Îro, bi saya tekoşîna zimanî, ev rêje li ser 40% ye û berdewam zêde dibe.

Encam

Şermkirina ji zimanê xwe ne karek xwezayî ye, lê encama sîstemên zextê yên ku di sedsalan de hatine avakirin e. Ev diyarde ku weke "kolonîzasyona zihnî û hiş" tê zanîn, yek ji formên herî kûr ên asîmîlasyonê ye, ji ber mirov dike ala pergala ku dixwaze wî tune bike, hilgire.

Lê dîrok nîşan dide ku vegerandin gengaz e. Dema ku mirov bi hêz û şiyana rexneyî berxwedanê bike, dema ku komûnîte hevkar bibin û dema ku sîstem hewl bide mafên zimanî biparêze, ziman dikare ji bo nifşê were bê vejandin.

Her zimanek xezîneyeke bêhempa ya dîrok, çand, zanîn û dîtina dinyayê ye. Misogerkirina vê xezîneyê ne tenê xizmeteke gel e, lê xizmeteke tevahiya mirovahiyê ye. Diversîteya zimanî weke diversîteya biyolojîk e - windabûna her zimanekî windabûna çand, dîrok û kevneşopiyekê ye.

Rêya rizgariyê bi nasîna manîpûlasyonê dest pê dike û bi pratîka rojane ya zimanê xwe berdewam dike. Ziman, di devê me de dijî (jiyan e) - her gotin, her hevok, her stran gavek e di rêya berevanî û berxwedanê de.

 

Çavkanî

• Bourdieu, P. (1991). Language and Symbolic Power. Harvard University Press.
• Fanon, F. (1952). Black Skin, White Masks [Pêstê Reş, Maskên Sipî].
• Fishman, J. A. (1991). Reversing Language Shift: Theoretical and Empirical Foundations of Assistance to Threatened Languages.
• Freire, P. (1970). Pedagogy of the Oppressed [Pedagogiya Bindestan].
• Gramsci, A. (1971). Selections from the Prison Notebooks.
• Nettle, D., & Romaine, S. (2000). Vanishing Voices: The Extinction of the World's Languages.
• Ngũgĩ wa Thiong'o (1986). Decolonising the Mind: The Politics of Language in African Literature.
• Phillipson, R. (1992). Linguistic Imperialism.
• Skutnabb-Kangas, T. (2000). Linguistic Genocide in Education – or Worldwide Diversity and Human Rights?
• UNESCO (2003). Language Vitality and Endangerment.