Brahîmê Alûcî براھیمێ ئالووجی

Xelata Turing Ji bo Mîmarên Fêrbûna Qeyîmkirinê Destpêk Xelata ACM A.M. Turing ku yek ji xelatên herî prestîj ên qada zanîna kompûterê ye û bi rêkûpêk "Nobela zanîna kompûterê" tê zanîn û danîn, di sala 2024an de ji Andrew G. Barto û Richard S. Sutton re hat standin. Ev herdu zanyaran bi beşdariyên xwe yên vekirî di qada hişê çêkirî ( artificial intelligence ) de û bi danîna bingehên têgihîştî û algorîtm ên fêrbûna qeyîmkirinê ( reinforcement learning ) ev xelata girîng qezenc kirin. Navê Xelatê û Girîngiya Wê Xelata Turing navê bîrkar û zanayê kompûterê yê îngilîz Alan M. Turing (1912-1954) hilgirtiye û ji aliyê Google ve bi 1 milyon dolar tê dayîn. Alan Turing di sala 1950an de gotara xwe ya navdar "Computing Machinery and Intelligence" (Hiş û Makîneyên Hesabkirinê) nivîsand û pirsî "Gelo makîne dikarin bifikirin?" û ji bo yekem caran bi rêbazeke zanistî şirove kir. Fêrbûna Qeyîmkirinê û Girîngiya Wê Di qada hişê çêkirî HÇ ( AI ) de bo perg...

Sawa mirinê ji du peyvên yûnanî "thanatos" û "phobos" pêk tê û wek tanatofobî tê nasîn. Ev rewş û halet tirseke kûr e ku mirov ji ber zanîna ku rojekê dê jiyana wî bi dawî bibe hest pê dike. Di vê rewşê de mirov bi domdarî ramanên neyînî yên derheqê mirinê difikire û xem û saweke mezin dijî. Mirin di nava xwe de, êşkişandin, nediyarbûn, tenêtî, windakirina laş, windakirina merivan, windakirina hişmendî û windabûna nasnameya takekesî vedihewîne. Sawa mirinê ji dayikbûnê ve di nava mirovan de heye û di rastiyê de nîşana arezûya jiyanê ye. Li gorî Jung, tiştê ku sawa mirinê çêdike sawa jiyanê ye. Sedema sawa jiyanê jî ew e ku takekes di jiyana xwe de nikare yekbûnekê peyda bike û ji aliyê derûnî û civakî ve nikare lihevhatinekê bi dest xîne. Fromm sawa mirinê dike du beş: ya ewil sawa mirinê ya asayî ye ku her mirov bi awayekî xwezayî hest pê dike, ya duda jî sawa mirinê ya patolojîk e ku bi domdarî takekes dilmayî dike û xwedî taybetmendiyên derhişî, bêhişî û bêaqil...

Destpêk Têgeha banvenasînî ku bi gelemperî weke "ramîna li ser ramandinê" an "zanîna li ser zanînê" tê pênasekirin, di warê derûnnasiyê de yek ji wan têgehên herî girîng e ku di sedsala 20an de geş bûye. Ev têgeh ku di xebatên feylesofên sedsala 17an ên weke Spinoza (1632-1677) de weke destpêkê xuya dike, bi lêkolînên derûnî yên nûjen re bûye mijareke sereke ya lêkolînê. Banvenasînî ne tenê fêm û têgihîştina pêvajoyên ramîna takekesane ye, lê di heman demê de rêkûpêkkirina vê pêvajoyê jî di nava xwe de vedihewîne. Di salên dawî de, qada banvenasînî bi zêdebûna xebatên bîrdozî û ezmûnî re ku ev têgeh di têgihîştina hişê mirovî de rolek bingehîn dilîze. Niha ev têgeh ne tenê di warê derûnnasiya venasînî de, lê herwiha di qadên perwerdehiyê, derûnnasiya klînîkî û geşedanê de jî weke mijareke sereke tê nirxandin. Banvenasînî çi ye? Banvenasînî, li gorî pênaseya Flavell (1979), zanîna takekesekî ya li ser pêvajoyên xwebûna xwe ya venasînî (cognitive processes) ...