دەروونناسی یان سایکۆلۆژی

 دەروونناسی یان سایکۆلۆژی (Psychology) بوارێکی زانستی و پراکتیکییە کە تیشکی خستۆتە سەر لێکۆڵینەوەی زانستیانەی مێشک و ڕەوتاری مرۆڤ. ئەم زانستە هەوڵی تێگەیشتن لە تاک و کۆمەڵەکان دەدات لە ڕێگەی دانانی بنەمای گشتی و هەروەها لێکۆڵینەوەی تایبەتی لەسەر تاکەکان. دەروونناسی هەوڵ دەدات وەڵامی پرسیارە سەرەکییەکان سەبارەت بە بیرکردنەوە، هەست، و ڕەفتاری مرۆڤ بداتەوە.

١. مێژووی دەروونناسی:

دەروونناسی وەک زانستێکی سەربەخۆ لە کۆتایی سەدەی نۆزدەیەم سەری هەڵدا، بەڵام ڕیشەکانی بۆ سەردەمی یۆنانی کۆن دەگەڕێتەوە. فەیلەسووفانی وەک سوقرات، ئەفلاتوون و ئەرستۆ لە سەر چۆنیەتی کارکردنی مێشکی مرۆڤ بیریان دەکردەوە. لە سەدەی نۆزدەیەمدا، ویلهێلم ڤونت یەکەم تاقیگەی دەروونناسی دامەزراند و بووە هۆی ئەوەی کە دەروونناسی وەک زانستێکی سەربەخۆ پەرە بسێنێت.

لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا، چەندین قوتابخانەی جیاواز لە دەروونناسیدا سەریان هەڵدا:

- شیکاری دەروونی (Psychoanalysis): لەلایەن سیگموند فرۆیدەوە دامەزرا و جەختی لەسەر ناخودئاگایی و کاریگەری ئەزموونە سەرەتاییەکانی ژیان دەکردەوە.

- ڕەفتارگەرایی (Behaviorism): لەلایەن جۆن واتسۆن و ب.ف. سکینەرەوە پەرەی پێدرا، کە تەرکیزیان لەسەر ڕەفتاری دەرەکی و شیکردنەوەی پەیوەندی نێوان هاندەر و وەڵامدانەوە دەکرد.

- گشتاڵت (Gestalt Psychology): لە ئەڵمانیا سەری هەڵدا و جەختی لەسەر چۆنیەتی ڕێکخستنی زانیارییەکان لە مێشکدا دەکردەوە.

- مرۆڤگەرایی (Humanistic Psychology): لەلایەن کارڵ ڕۆجەرز و ئەبراهام ماسلۆوە پەرەی پێدرا، کە جەختیان لەسەر گەشەی تاکەکەسی و خۆ-بەدیهێنان دەکردەوە.

لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا، شۆڕشی زانیاری (Cognitive Revolution) ڕووی دا کە بووە هۆی سەرهەڵدانی دەروونناسی زانیاری (Cognitive Psychology) کە لێکۆڵینەوە لە پڕۆسەکانی بیرکردنەوە، بیرهێنانەوە و چارەسەرکردنی کێشە دەکات.

٢. لقە سەرەکییەکانی دەروونناسی:

أ. دەروونناسی کۆمەڵایەتی: 

ئەم لقە لێکۆڵینەوە لە کاریگەری کۆمەڵگا لەسەر تاک دەکات. بابەتە سەرەکییەکانی ئەم بوارە بریتین لە:

- کاریگەری کۆمەڵایەتی

- هەڵوێست و گۆڕینی هەڵوێست

- پێکهاتەی گرووپ و دینامیکی گرووپ

- پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان و ڕاکێشان

- دادپەروەری کۆمەڵایەتی و جیاکاری

ب. دەروونناسی گەشەسەندن:

ئەم لقە لێکۆڵینەوە لە قۆناغەکانی گەشەسەندنی مرۆڤ دەکات، لە منداڵییەوە تا پیری. بابەتە سەرەکییەکان بریتین لە:

- گەشەسەندنی جەستەیی و دەماری

- گەشەسەندنی زمان

- گەشەسەندنی هزری و مەعریفی

- گەشەسەندنی سۆزداری و کۆمەڵایەتی

- گەشەسەندنی ئەخلاقی

ج. دەروونناسی کەسایەتی:

ئەم لقە لێکۆڵینەوە لە جیاوازییەکانی نێوان تاکەکان دەکات. بابەتە سەرەکییەکان بریتین لە:

- تیۆرییەکانی کەسایەتی (وەک پێنج فاکتەرە گەورەکەی کەسایەتی)

- هەڵسەنگاندنی کەسایەتی

- کاریگەری ژینگە و ژێنەتیک لەسەر کەسایەتی

- جیاوازییە تاکەکەسییەکان لە توانا و بەهرەدا

د. دەروونناسی کلینیکی:

ئەم لقە تایبەتە بە دیاریکردن، چارەسەرکردن و خۆپاراستن لە کێشە دەروونییەکان. بابەتە سەرەکییەکان بریتین لە:

- نەخۆشییە دەروونییەکان (وەک خەمۆکی، دڵەڕاوکێ، شیزۆفرێنیا)

- شێوازەکانی چارەسەری دەروونی

- هەڵسەنگاندنی دەروونی

- دەرمانە دەروونییەکان

ه. دەروونناسی پەروەردە:

ئەم لقە پەیوەندی هەیە بە پڕۆسەی فێربوون و فێرکردن. بابەتە سەرەکییەکان بریتین لە:

- تیۆرییەکانی فێربوون

- هاندان و بەرەوپێشبردنی فێربوون

- پێوانەکردن و هەڵسەنگاندنی فێربوون

- پێداویستییە تایبەتەکانی فێربوون

و. دەروونناسی زانیاری:

ئەم لقە لێکۆڵینەوە لە پڕۆسە هزرییەکان دەکات. بابەتە سەرەکییەکان بریتین لە:

- سەرنجدان و وشیاری

- بیرکردنەوە و چارەسەرکردنی کێشە

- بیرهێنانەوە و لەبیرچوون

- زمان و پەیوەندی

- بڕیاردان و هەڵبژاردن

ز. دەروونناسی فیزیۆلۆژی:

ئەم لقە لێکۆڵینەوە لە پەیوەندی نێوان مێشک و ڕەفتار دەکات. بابەتە سەرەکییەکان بریتین لە:

- پێکهاتە و کارکردنی مێشک

- کاریگەری هۆرمۆنەکان لەسەر ڕەفتار

- بنەما بایۆلۆژییەکانی هەست و سۆز

- خەو و خەونبینین

- کاریگەری دەرمان و ماددە هۆشبەرەکان لەسەر مێشک

٣. میتۆدەکانی لێکۆڵینەوە لە دەروونناسی:

أ. تاقیکردنەوەی کۆنترۆڵکراو:

لەم شێوازەدا، توێژەر هەندێک گۆڕاو دەستکاری دەکات بۆ ئەوەی کاریگەرییان لەسەر گۆڕاوێکی تر ببینێت. ئەمە یارمەتی توێژەر دەدات پەیوەندی هۆکار و ئەنجام دیاری بکات.

ب. لێکۆڵینەوەی چاودێری:

لەم شێوازەدا، توێژەر بە وردی چاودێری ڕەفتاری بەشداربووان دەکات لە ژینگەیەکی سروشتی یان کۆنترۆڵکراودا، بەبێ دەستێوەردان.

ج. ڕاپرسی و چاوپێکەوتن:

ئەم شێوازانە بەکاردێن بۆ کۆکردنەوەی زانیاری لەسەر بۆچوون، هەست و ئەزموونەکانی خەڵک. ڕاپرسی دەکرێت بە شێوەی نووسراو یان ئۆنلاین بێت، لە کاتێکدا چاوپێکەوتن دەکرێت ڕووبەڕوو یان لە ڕێگەی تەلەفۆنەوە ئەنجام بدرێت.

د. لێکۆڵینەوەی کەیسی:

لەم شێوازەدا، توێژەر لێکۆڵینەوەیەکی قووڵ لەسەر تاکێک یان گرووپێکی بچووک ئەنجام دەدات. ئەمە دەرفەت دەدات بۆ تێگەیشتنێکی قووڵ لە بابەتێکی دیاریکراو.

ه. شیکردنەوەی ئاماری:

ئەم شێوازە بەکاردێت بۆ شیکردنەوەی داتا کۆکراوەکان لە ڕێگەی میتۆدە جیاوازەکانەوە. شیکردنەوەی ئاماری یارمەتی توێژەر دەدات بۆ دۆزینەوەی پەیوەندی و مانادارێتی لە نێوان گۆڕاوەکاندا.

٤. گرنگی و کاریگەری دەروونناسی:

دەروونناسی ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە تێگەیشتن و باشترکردنی ژیانی مرۆڤ لە چەندین بواردا:

أ. تەندروستی دەروونی:

دەروونناسی یارمەتی خەڵک دەدات بۆ دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی کێشە دەروونییەکان وەک خەمۆکی، دڵەڕاوکێ و کێشەکانی پەیوەندی. هەروەها یارمەتی دەدات بۆ پەرەپێدانی ستراتیژی بۆ خۆڕاگری و باشترکردنی تەندروستی دەروونی.

ب. پەروەردە:

دەروونناسی یارمەتی مامۆستایان و پەروەردەکاران دەدات بۆ تێگەیشتن لە پڕۆسەی فێربوون و گەشەسەندنی منداڵان. ئەمە دەبێتە هۆی باشترکردنی شێوازەکانی وانەوتنەوە و دروستکردنی ژینگەیەکی باشتر بۆ فێربوون.

ج. کار و پیشە:

دەروونناسی بەکاردێت لە بواری کار و پیشەدا بۆ باشترکردنی بەرهەمهێنان، زیادکردنی ڕەزامەندی کار

دەروونناسی یان سایکۆلۆژی (Psychology) بوارێکی زانستی و پراکتیکییە کە تیشکی خستۆتە سەر لێکۆڵینەوەی زانستیانەی مێشک و ڕەوتاری مرۆڤ. ئەم زانستە هەوڵی تێگەیشتن لە تاک و کۆمەڵەکان دەدات لە ڕێگەی دانانی بنەمای گشتی و هەروەها لێکۆڵینەوەی تایبەتی لەسەر تاکەکان.

چەند لایەنێکی سەرەکی دەروونناسی:

١. مێژووی دەروونناسی:

دەروونناسی وەک زانستێکی مۆدێرن لە کۆتایی سەدەی نۆزدەیەم سەری هەڵدا، بەڵام بیرۆکەی لێکۆڵینەوە لەسەر دەروونی مرۆڤ بۆ یۆنانی کۆن دەگەڕێتەوە. کەسانی وەک سیگموند فرۆید، کارڵ یونگ، و ب.ف. سکینەر ڕۆڵێکی گرینگیان هەبوو لە گەشەپێدانی ئەم بوارە.

٢. لقەکانی دەروونناسی:

- دەروونناسی کۆمەڵایەتی: لێکۆڵینەوە لە کاریگەردنی کۆمەڵگا لەسەر تاک

- دەروونناسی گەشەسەندن: لێکۆڵینەوە لە قۆناخەکانی گەشەسەندنی مرۆڤ

- دەروونناسی کەسایەتی: لێکۆڵینەوە لە جیاوازییەکانی نێوان تاکەکان

- دەروونناسی کلینیکی: چارەسەرکردنی کێشە دەروونییەکان

- دەروونناسی پەروەردە: بەکارهێنانی تیۆرییەکانی دەروونناسی لە بواری پەروەردەدا

٣. میتۆدەکانی لێکۆڵینەوە لە دەروونناسی:

- تاقیکردنەوەی کۆنترۆڵکراو

- لێکۆڵینەوەی چاودێری

- ڕاپرسی و چاوپێکەوتن

- لێکۆڵینەوەی کەیسی (Case study)

- شیکردنەوەی ئاماری

٤. چەمکە گرینگەکانی دەروونناسی:

- هەست و سۆز

- بیرکردنەوە و چارەسەرکردنی کێشە

- بیرەوەری و فێربوون

- کەسایەتی و جیاوازییە تاکەکەسییەکان

- هاوسۆزی و پەیوەندی کۆمەڵایەتی

٥. بواری کارکردنی دەروونناسان:

- نەخۆشخانەیەکان و کلینیکە دەروونییەکان

- قوتابخانە و زانکۆکان

- کۆمپانیاکان و ڕێکخراوە بازرگانییەکان

- ناوەندە توێژینەوەییەکان

- ڕێکخراوە مرۆڤدۆستییەکان

٦. گرینگی دەروونناسی:

- یارمەتیدانی خەڵک بۆ تێگەیشتن لە خۆیان و کەسانی دیکە

- چارەسەرکردنی کێشە دەروونی و ڕەوتارییەکان

- باشترکردنی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان

- بەرزکردنەوەی توانای فێربوون و کارکردن

- یارمەتیدان لە بواری پێشکەوتنی کەسایەتی و خۆناسین

٧. ئاڵەنگارییەکانی بەردەم دەروونناسی:

- ئاڵۆزی و فرەبوونی ڕەوتاری مرۆڤایەتی

- کێشەی ئەتیکی لە کاتی ئەنجامدانی توێژینەوە

- جیاوازی کولتووری و کاریگەردنی لەسەر دەروونناسی

- پێویستی بۆ پێشخستنی میتۆدە نوێیەکانی لێکۆڵینەوە

دەروونناسی ڕۆڵێکی گرینگ دەگێڕێت لە تێگەیشتن و باشترکردنی ژیانی مرۆڤ. بە بەردەوامیش ئەم زانستە لە گەشەسەندن و پێشکەوتندایە، بە تایبەتی لەگەڵ پێشکەوتنی تەکنۆلۆژی و زانیارییەکان  مێشک و ڕەوتاری مرۆڤ دەربارەی.