Civak (society) û çand (culture) du hêmanên girîng in ku bandorê li ser jiyana mirovan dikin. Di nav civakê de, mirov bi hev re têkiliyên civakî (social interactions) ava dikin û bi vî awayî bandora civakî (social impact) li ser hev çêdikin. Ev têkilî û bandor di nav çarçoveya nirxên civakî (social values) û normên çandî (cultural norms) de pêk tên.
Derûnnasiya civakî (social psychology) lêkolînê li ser van têkiliyan û bandoran dike. Ev şaxa zanistî hewl dide ku fêm bike ka çawa mirov di nav koman (groups) de tevdigerin û çawa bandorê li ser hev dikin. Helwestên (attitudes) mirovan yek ji mijarên sereke yên vê qadê ne. Helwest dikarin erênî (positive) an jî neyînî (negative) bin û dikarin bi demê re biguherîn. Veguherîna helwestê (attitude change) dikare bi rêya danûstandina civakî (social exchange) û fêrbûna civakî (social learning) pêk were.
Di warê fêrbûna civakî de, bîrdoziya qayîmkirinê ya Skinner (Skinner's reinforcement theory) roleke girîng dilîze. Li gorî vê teoriyê, reftarên ku tên qayîmkirin (reinforcement) dê zêdetir bên dubarekirin. Qayîmkirin dikare erênî an neyînî be û bi awayên cûrbicûr pêk were, wek mînak qayîmkirina devkî (verbal reinforcement) an jî qayîmkirina domdar (continuous reinforcement).
Dema ku em li ser pêşketina mirovan difkirin, divê em li ser kemilîna civakî (social maturity), kemilîna derûnî (psychological maturity) û kemilîna sincî (moral maturity) bifikirin. Ev hemû bi hev re girêdayî ne û di pêvajoya pêşketina mirov de rolên girîng dilîzin.
Di civakê de, mirov xwedî rol (social roles) û statûyên civakî (social status) ne. Ev rol û statû dikarin bandorê li ser nasnameya civakî (social identity) ya mirovan bikin. Her wiha, ev dikarin bibin sedema hevrikiya civakî (social competition) û guherînên di binyada civakî (social structure) de.
Pirsgirekên civakî (social problems) dikarin ji gelek sedeman derkevin holê. Yek ji van sedeman dikare bêpariya çandî (cultural deprivation) be. Dema ku hin kom an kesên di civakê de ji çand û nirxên sereke yên civakê bêpar dimînin, ev dikare bibe sedema biyanîbûna civakî (social alienation) û pirsgirêkên din.
Ji bo çareserkirina van pirsgirêkan, xebata civakî (social work) û xizmetên civakî (social services) gelek girîng in. Xebatkarên civakî (social workers) hewl didin ku alîkariya civakî (social support) û alîkariya derûnî (psychological support) pêşkêşî kesên hewcedar bikin.
Di warê lêkolînên civakî de, zanistên civakî (social sciences) û zanyarên civakî (social scientists) roleke girîng dilîzin. Ev lêkolîner bi rêbazên cûrbicûr, wek mînak rêbaza venasînî (cognitive approach), hewl didin ku fenomenên civakî fêm bikin û şîrove bikin.
Hêjayî gotinê ye ku tevgerên civakî (social movements) jî di veguherîna civakî (social change) de xwedî roleke girîng in. Ev tevger dikarin bibin sedema guherînên mezin di civakê de û bandorê li ser mercên civakî û aborî (social and economic conditions) bikin.
Di dawiyê de, divê em balê bikişînin ser girîngiya aştiya civakî (social peace) û yekîtiya civakî (social unity). Ev du hêman ji bo pêşketina civakê û başbûna jiyana hemû endamên civakê pir girîng in. Bi rêya hevgirtina civakî (social cohesion) û piştgiriya civakî (social solidarity), em dikarin civakeke xurttir û saxlemtir ava bikin.
Di cîhana modern de, derûnnasiya civakî (social psychology) roleke girîng dilîze di fêmkirina têkiliyên mirovan û reftarên wan ên civakî (social behaviour) de. Ev qada zanistî, ku beşek ji zanistên civakî (social sciences) ye, hewl dide ku fêm bike ka çawa mirov wek hebûnên civakî (social beings) tevdigerin û bandorê li ser hev dikin.
Derûnnasên civakî (social psychologists) bi gelek mijarên curbecur re mijûl dibin, ji helwestên (attitudes) bigire heta hevkarîgeriya civakî (social interaction). Ew lêkolînê li ser bandora civakî (social impact) dikin û hewl didin ku fêm bikin ka çawa komên navxweyî (internal groups) û komên derxweyî (external groups) bandorê li ser reftarên takekes dikin.
Yek ji mijarên sereke yên derûnnasiya civakî fêmkirina çêbûna helwestê (attitude formation) û veguherîna helwestê (attitude change) ye. Helwest dikarin erênî (positive attitude) an neyînî (negative attitude) bin, û dikarin li ser bingeha zanînê (scientific attitude), hestan (affectively based attitude), an jî tecrûbeyên reftarî (behavioral attitude) ava bibin. Carinan helwestên nixumandî (implicit attitudes) jî hene ku mirov bi xwe jî pê nahese.
Di warê fêrbûna civakî (social learning) de, bîrdoziya qayîmkirinê ya Skinner (Skinner's reinforcement theory) roleke girîng dilîze. Li gorî vê teoriyê, reftarên ku tên qayîmkirin (reinforcement) dê zêdetir bên dubarekirin. Qayîmkirin dikare bi gelek awayan pêk were, wek mînak qayîmkirina erênî (positive reinforcement), qayîmkirina neyînî (negative reinforcement), qayîmkirina domdar (continuous reinforcement), an jî qayîmkirina parçeyî (partial reinforcement).
Dema ku em behsa pêşketina mirovan dikin, divê em li ser çend cureyên kemilînê bifikirin: kemilîna civakî (social maturity), kemilîna derûnî (psychological maturity), kemilîna sincî (moral maturity) û kemilîna zihnî (mental maturity). Ev hemû bi hev re girêdayî ne û di pêvajoya pêşketina mirov de rolên girîng dilîzin.
Di civakê de, mirov xwedî rol (social roles) û statûyên civakî (social status) ne. Ev rol û statû dikarin bandorê li ser nasnameya civakî (social identity) ya mirovan bikin. Her wiha, ev dikarin bibin sedema hevrikiya civakî (social competition) û guherînên di binyada civakî (social structure) de.
Pirsgirekên civakî (social problems) dikarin ji gelek sedeman derkevin holê. Yek ji van sedeman dikare bêpariya çandî (cultural deprivation) be. Dema ku hin kom an kesên di civakê de ji çand û nirxên sereke yên civakê bêpar dimînin, ev dikare bibe sedema biyanîbûna civakî (social alienation) û pirsgirêkên din.
Ji bo çareserkirina van pirsgirêkan, xebata civakî (social work) û xizmetên civakî (social services) gelek girîng in. Xebatkarên civakî (social workers) hewl didin ku alîkariya civakî (social support) û alîkariya derûnî (psychological support) pêşkêşî kesên hewcedar bikin. Ev kes dikarin bi pirsgirêkên curbecur re rû bi rû bimînin, ji bêpergaliya reftara civakî (social behavior disorder) bigire heta îstismara derûnî (psychological abuse).
Di warê lêkolînên civakî de, zanyarên civakî (social scientists) bi rêbazên cûrbicûr, wek mînak rêbaza venasînî (cognitive approach) û dahûrîna derûnlivdarî (psychodynamic analysis), hewl didin ku fenomenên civakî fêm bikin û şîrove bikin. Ev lêkolîn dikarin di qadên curbecur de pêk werin, wek mînak di civaknasiya bajaran (urban sociology) de an jî di derûnnasiya polîtîk (political psychology) de.
Di nav civakê de, çandên curbecur hene. Hin civak bêtir civakperest (collectivist culture) in, lê hin jî bêtir takekesperest (individualist culture) in. Ev cudahiyên çandî dikarin bandorê li ser nirxên civakî (social values) û normên çandî (cultural norms) bikin.
Derdora civakî (social environment) jî roleke girîng dilîze di pêkhatina kesayetiya mirovan de. Ev derdor dikare hem erênî û hem jî neyînî be. Mînak, dema ku zarok di nav malbateke bi ewlehiya bingehîn (basic trust) mezin dibin, ev dikare bandoreke erênî li ser pêşketina wan bike. Lê belê, dema ku zarok rastî bêpariya derûncivakî (psychosocial deprivation) an bêpariya hestî (emotional deprivation) tên, ev dikare zirarê bide pêşketina wan.
Di warê têgihiştina mirovan de, gelek teorî û bîrdozî hene. Wek mînak, bîrdoziya têgihiştina xwebûnê (self-perception theory) û bîrdoziya bandora civakî (social impact theory) du teoriyên girîng in di derûnnasiya civakî de. Her wiha, têgihiştina civakî (social perception) û venasîna civakî (social cognition) du mijarên girîng in ku derûnnas li ser dixebitin.
Amûrên ragihandinê yên girseyî (mass media) jî roleke girîng dilîzin di şêweya civakê de. Ev amûr dikarin bandorê li ser helwest û reftarên mirovan bikin û dikarin bibin sedema veguherîna civakî (social change).
Di warê zayendiyê de jî, derûnnasî lêkolînên girîng dike. Mijarên wek nesta zayendî (sexual instinct), zayendiya civakî (social gender), û pirsgirêkên wek anorgazmî (anorgasmia) an împotensî (impotency) tên lêkolînkirin.
Di dawiyê de, divê em balê bikişînin ser girîngiya aştiya civakî (social peace) û yekîtiya civakî (social unity). Ev du hêman ji bo pêşketina civakê û başbûna jiyana hemû endamên civakê pir girîng in. Bi rêya hevgirtina civakî (social cohesion) û piştgiriya civakî (social solidarity), em dikarin civakeke xurttir û saxlemtir ava bikin.
Her wiha, divê em ji bîr nekin ku mirov xwedî berpirsiyariya civakî (social responsibility) ne û divê hewl bidin ku bi hev re ji bo başkirina mercên civakî û aborî (social and economic conditions) bixebitin. Ev yek dikare bi rêya tevgerên civakî (social movements) pêk were, ku dikarin bibin sedem ji bo guherînên mezin di civakê de.
Di heman demê de, lêkolînên nû di warê noronnasiya civakî (social neuroscience) de didin nîşan ku binyada mêjî (brain structure) û fonksiyonên wê jî roleke girîng dilîzin di reftarên civakî de. Ev qada nû ya lêkolînê dikare alîkariya me bike ku em baştir fêm bikin ka çawa zihnê mirovan (human mind) kar dike di nav konteksta civakî de.
Wekî din, zimannasiya civakî (sociolinguistics) jî qadeke girîng e ku li ser têkiliya di navbera ziman û civakê de disekine. Ev qad nîşan dide ka çawa ziman dikare bibe amrazek ji bo dabînkirina civakî (social control) û çawa cudahiyên zimanî dikarin nîşaneya cudahiyên civakî bin.
Di dawiyê de, divê em bal bikişînin ser girîngiya hêwirandina civakî (social inclusion) û razîbûna civakî (social acceptance). Civakek saxlem û berhemdar ew e ku hemû endamên xwe dihewîne û qîmeta wan dizane, bêyî ku li cinsiyetê, nijadê, çînê an statûya wan a civakî binêre. Bi vî awayî, em dikarin hevsengiya civakî (social equilibrium) biparêzin û civakeke adiltir û wekhevtir ava bikin.
Dema em li ser pêşketina mirovan difkirin, divê em pêşketina binyadî (structural development) ya civakê jî li ber çavan bigirin. Ev pêşketin bi gelek faktoran ve girêdayî ye, wek mînak paşxana civakî (social background) ya mirovan û derfetên ku civak pêşkêşî wan dike.
Di civakê de, gelek caran kategoriyên civakî (social categorisation) tên çêkirin. Ev kategorî dikarin bibin sedema çêbûna qalibgirên erênî (positive stereotype) an neyînî. Mixabin, carinan ev qalibgirtin dikare bibe sedema cudakariyê û heta komkujiyê (genocide) di rewşên herî xirab de.
Di warê reftarên mirovan de, gelek cureyên cuda hene. Wek mînak, reftara berevaniyê (defensive behavior) dema ku mirov xwe di bin tehdîdê de hîs dikin, an jî reftara pêkarînê (coping behavior) dema ku mirov hewl didin bi rewşên zehmet re serederiyê bikin. Her wiha, reftara hevahengîtiyê (compliance behavior) jî girîng e, ku nîşan dide ka çawa mirov li gorî daxwaz an bendewariyan tevdigerin.
Di nav civakê de, carinan mirov dikevin nav dubendiyê (differentiation) û ev yek dikare bibe sedema alîgiriya çandî (cultural bias). Ji bo pêşîgirtina vê yekê, girîng e ku em hevkarîgeriya mirovan (human interaction) baştir fêm bikin û hewl bidin ku em bi awayekî erênî li hev bikin.
Di warê derûnnasiyê de, gelek cureyên cuda hene. Wek mînak, derûnnasiya giştî (general psychology), derûnnasiya koman (group psychology), derûnnasiya takekesî (individual psychology), û derûnnasiya rexneyî (critical psychology). Her yek ji van qadan li ser aliyekî cuda yê psyche'ya mirov disekine.
Di warê bertekên mirovan de, em dikarin behsa berteka bêmerc (unconditioned response) û berteka bimerc (conditioned response) bikin. Her wiha, berteka hestî ya bimerc (conditioned emotional response) jî roleke girîng dilîze di pêşketina hestî ya mirovan de.
Dema ku em li ser bandora rûdanan difkirin, divê em bandora paşdemkî (recency effect) û bandora pêşdemkî (primacy effect) jî li ber çavan bigirin. Ev du fenomen nîşan didin ka çawa agahiyên ku em pêşî an dawiyê distînin dikarin bandorê li ser bîranîn û biryardana me bikin.
Di warê zayendiyê de, divê em behsa pirsgirêkên wek sarîtiya zayendî (frigidity) û dîsparonî (dyspareunia) jî bikin, ku dikarin bandoreke neyînî li ser têkiliyên mirovan bikin.
Di dawiyê de, divê em bal bikişînin ser girîngiya karbidestiya civakî (social competence) û şiyanên civakî (social skills). Ev taybetmendî dikarin alîkariya mirovan bikin ku ew di nav civakê de bi serketî bin û têkiliyên baş ava bikin.
Wekî din, di civakê de carinan mirov rastî qewitandina civakî (social ostracism) tên, ku dikare bandoreke neyînî li ser tenduristiya wan a derûnî bike. Ji bo pêşîgirtina vê yekê, perwerdehiya li ser hevdilî (empathic listening) û têgihiştina cudahiyên di navbera mirovan de pir girîng e.
Di warê lêkolînên derûnî de, ceribande (subject) roleke girîng dilîzin. Lêkolîner bi rêya van ceribandeyan hewl didin ku fêm bikin ka çawa mirov di rewşên curbecur de tevdigerin.
Dema ku em li ser pêşketina zarokan difkirin, divê em bala xwe bidin ser fenomenên wek bişirîna civakî (social smile), ku nîşaneyek girîng e ji bo pêşketina civakî ya zarokan.
Di dawiyê de, divê em ji bîr nekin ku civakîbûna komê (group socialisation) û venasîniya reftarên civakî (cognitive of social behaviour) du mijarên girîng in di fêmkirina dinamîkên civakî de. Bi fêmkirina van fenomenan, em dikarin hewl bidin ku civakeke baştir û dadmendtir ava bikin.
Ferhengok:
Zindeweriya civakî (sociobiology) qadeke lêkolînê ye ku li ser bingehên biyolojîk ên reftarên civakî disekine. Ev qad hewl dide ku fêm bike ka çawa pêvajoya evolûsyonê bandor li ser reftarên civakî yên mirovan û heywanan kiriye.
Zayîna derûnî (psychological birth) û zayîna zindewerî (biological birth) du têgehên cuda ne. Zayîna zindewerî rûdana fîzîkî ya ji dayikbûnê ye, lê zayîna derûnî pêvajoya pêşketina hişmendî û nasnameyê ye ku piştî ji dayikbûnê dest pê dike.
Nûneriyên civakî (social representations) têgehek e ku li ser bawerî û ramanên hevpar ên di nav civakekê de disekine. Ev nûnerî dikarin bandorê li ser çawa mirov cîhanê fêm dikin û pê re têkilî datînin bikin.
Têkiliya nixumandî (implicit association) behsa pêwendiyên di nav hişê mirov de dike ku ne bi temamî tên zanîn an kontrolkirin. Ev têkilî dikarin bandorê li ser helwest û reftarên me bikin bêyî ku em pê bihesin.
Hewcedariyên derûnî (psychological needs) ew hewcedarî ne ku ji bo tendurustiya derûnî ya mirov pêwîst in. Ev dikarin hewcedariyên wek ewlehî, girêdayîbûn, û xwe-pêkanînê bin.
Şipesteya mezinayiyê (grandiose hallucination) cureyekî şipesteyê ye ku tê de mirov bawer dike ku ew xwedî hêz an girîngiyeke zêde ye.
Têkoşîna nestê (fighting instinct) behsa meyla xwezayî ya mirov dike ji bo ku xwe biparêze an li hemberî tehdîdan têbikoşe.
Hezkirina heyberê (love object) di derûnnasiyê de behsa kesê an tiştê dike ku mirov hezkirina xwe li ser diçespîne.
Operasyona derûnî (psychological operation) teknîkên ku ji bo bandorkirina ramanan, helwestan û reftarên komên mezin tên bikaranîn e.
Temirîn (extinction) pêvajoya ji holê rakirina bertekeke hînbûyî ye bi nehiştina qayîmkirinê.
Pêleber (defector) kesek e ku dev ji kom an baweriyekê berdide û beraliyê aliyê din dibe.
Penaber (refugee) kesek e ku ji ber sedemên wek şer an zextê neçar dimîne ku welatê xwe terk bike û li cihekî din starê bigire.
Pergala dualî (dualistic system) sîstemek e ku li ser du prensîbên bingehîn ên dijber ava dibe.
Taybetmendiyên derdorî (peripheral traits) ew taybetmendiyên kesayetiyê ne ku ne navendî ne lê dîsa jî beşek ji kesayetiya mirov in.
Nêtên reftarî (behavioural intentions) meyla mirov a ji bo ku reftarekê bike ne.
Heybera civakî (social object) tiştekî ye ku girîngiya wî ya civakî heye û dikare bibe mijara têkiliyên civakî.
Heybera derûnî (psychological object) tiştekî ye ku di hişê mirov de tê temsîlkirin û dikare bibe mijara fikir û hestan.
Hêzên cazîbeyê (pull factors) ew sedem in ku mirov ber bi rewş an cihekî ve dikişînin.
Hêzên dafder (push factors) ew sedem in ku mirov ji rewş an cihekî dûr dixin.
Hişyarkera bêmerc (unconditioned stimulus) hişyarkerek e ku bê pêwîstiya hînbûnê dikare bertekekê çêbike.
Hişyarkerê nêtar (neutral stimulus) hişyarkerek e ku di destpêkê de tu bertekê çênake.
Refleksa bimerc (conditioned reflex) bertekek e ku bi hînbûnê ve hatiye girêdan.
Rêzeqaîmkirin (serial reinforcement) cureyekî qayîmkirinê ye ku li gorî rêzeke diyarkirî tê dayîn.
Comments
Post a Comment