Derhişî, di warê derûnnasiyê de têgeheke girîng e ku
behsa beşa hiş û mêjiyê mirov dike ya ku em bi awayekî hişyar (hişmend) pê nehesiyane an
jî nikarin bi temamî kontrol bikin.
Ev têgeh bi taybetî ji aliyê Sigmund Freud ve hatiye
pêşxistin û paşê jî ji aliyê derûnnasên din ve hatiye pêşvebirin. Li gorî vê
têgehê:
1. Derhişî beşek mezin a hiş û mejiyê me ye ku em bi
gelemperî jê ne agahdar in.
2. Ew dikare bandorê li ser hest, fikir û tevgerên
me yên rojane bike.
3. Tê de bîranîn, hest, meyl û fikrên ku em naxwazin
yan nikarin bi hişyarî li ser bifikirin, tên veşartin.
4. Gelek caran bi rêya xewn, şaşiyên devkî (Freudian
slip), û sembolên din xwe dide der.
5. Li gorî teoriya Freud, derhişî dikare bibe sedema
gelek pirsgirêkên derûnî û tevgerî.
Ev têgeh di warê derûnnasiyê de pir girîng e û
bandorek mezin li ser fêmkirina me ya derbarê hiş û tevgerên mirov de heye.
Dîroka Têgeha Derhişiyê (unbewusste) di Felsefe û Derûnnasiyê de:
Pêşketin û Bandor
1.
Destpêka Têgehê bi Goethe re
Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832), wekî
helbestvan, nivîskar û bîrmendekî pir-alî, di gelek waran de bandoreke mezin li
ser çanda Ewropayê kir. Bikaranîna wî ya têgeha "nicht bewusst" (ne
hiş(mend)) û paşê "unbewusst" (derhişî) di pirtûka "An den
Mond" de di sala 1777an de, nîşaneya yekem a têgihiştina modern a
derhişiyê ye.
Goethe, di berhemên xwe de, gelek caran li ser
têkiliya di navbera sirûşt û ruhê mirov de disekine. Têgeha derhişiyê, di vê
çarçoveyê de, wekî beşek ji vê têkiliyê derket holê. Wî bawer dikir ku gelek ji
kiryar û hestên mirov ji çavkaniyên ku em nizanin tên, û ev fikir bû bingeha
têgeha derhişiyê.
Girîng e ku were zanîn ku Goethe ne tenê wekî
helbestvan, lê belê her wiha wekî zanyarekî xwezayî jî dihat nasîn. Ev aliyê wî
yê zanistî dibe ku bandor li ser fêmkirina wî ya derbarê hiş û derhişiyê de
kiribe. Wî hewl da ku têkiliya di navbera cîhana derve û ya hundurîn de fêm
bike, û têgeha derhişiyê bû amrazek girîng di vê hewldanê de.
2.
Pêşketina Têgehê di Sedsala 19an de
Piştî Goethe, gelek bîrmend û zanyaran dest bi
bikaranîn û pêşxistina vê têgehê kirin. Yek ji wan kesan Arthur Schopenhauer
(1788-1860) bû. Schopenhauer, di felsefa xwe de, cîhek taybet da
"will" (vîn, îrade) û got ku ev îrade piranî di asta derhişiyê de
dixebite. Ev fikir bandoreke mezin li ser felsefe û paşê li ser derûnnasiyê
(psychology) kir.
Friedrich Wilhelm Joseph Schelling (1775-1854),
fîlozofê Alman ê Îdealîzmê, jî di pêşxistina vê têgehê de xwedî rolek girîng
bû. Wî têgeha "das Unbewusste" (ya derhişî) bi kar anî û ev têgeh kir
beşek ji sîstema xwe ya felsefî. Li gor Schelling, derhişî çavkaniya afirandin
û pêşketina giyanî (ruhî) bû.
3.
Bikaranîna Têgehê ji aliyê Nietzsche ve
Friedrich Nietzsche (1844-1900), di pirtûka xwe ya
"Die Geburt der Tragödie" (1872) de, têgeha derhişiyê bi awayekî
berfireh bi kar anî. Nietzsche, ku bi rexneyên xwe yên li ser exlaq û çanda
Rojavayî tê nasîn, derhişiyê wekî hêzeke afirandêr û bingehîn di jiyana mirov
de didît.
Li gorî Nietzsche, hunera Yewnanî ya kevn, bi
taybetî trajedî, encama têkiliya di navbera du hêzên derhişî de bû: Apollon
(sembolê pergalê û aqil) û Dionysos (sembolê kaosê û coşê). Ev nerîna wî
bandoreke mezin li ser fêmkirina me ya derbarê çavkaniyên afirandinê de kir.
Nietzsche her wiha bawer dikir ku gelek ji nirx û
baweriyên me yên exlaqî ji çavkaniyên derhişiyê tên. Ev fikir bû bingeha
rexneya wî ya li ser exlaqa Xiristiyaniyê û nirxên civaka modern e.
4.
Carl Gustav Carus û Têgeha Derhişiyê di Derûnnasiyê de
Carl Gustav Carus (1789-1869) di sala 1846an de, bi
bikaranîna têgeha "des Unbewusstseins" weke têgeheke derûnî, gaveke
girîng avêt. Carus, ku hem bijîşk hem jî fîlozof bû, hewl da ku zanista zindewariyê
(biyolojiyê) û felsefeyê bi hev re bîne.
Di pirtûka xwe ya "Psyche: Zur Entwicklungsgeschichte
der Seele" (Derûn: Li ser Dîroka Pêşketina Giyanê) de, Carus teoriyeke
berfireh a derbarê derhişiyê de pêşkêş kir. Li gor wî, derhişî ne tenê beşek ji
hiş bû, lê belê bingeha hemû jiyana derûnî bû. Wî bawer dikir ku derhişî di
hemû pêvajoyên jîndar de rola sereke dilîze, ji mezinbûnê bigire heta bi
afirandinê.
Teoriya Carus bandoreke mezin li ser derûnnasiya
piştî wî kir, bi taybetî li ser xebatên Eduard von Hartmann û paşê Carl Gustav
Jung.
5.
Pierre Janet û Têgeha Binhişiyê
Pierre Janet (1859-1947), derûnnasê Fransî, di
pêşxistina têgeha binhişiyê de xwedî rolek girîng e. Di pirtûka xwe ya
"L'automatisme Psychologique" (1889) de, Janet têgeha
"inconscient" (binhiş) bi kar anî û ev têgeh kir bingeha fêmkirina
gelek tevger û nexweşiyên derûnî.
Janet bawer dikir ku şiyana mirov a ji bo bîranîn û
tevgerê dikare bê parçekirin, û ev parçebûn dikare bibe sedema nexweşiyên
derûnî. Wî konseptên wekî "dissociation" (veqetandin) û
"subconscious fixed ideas" (ramanên sabît ên binhişî) pêşkêş kirin ku
îro jî di fêmkirina nexweşiyên wekî NSPT (Nexweşiya Stresê ya Piştî Trawmayê) û
nexweşiyên veqetandinê de tên bikaranîn.
Xebatên Janet bandoreke mezin li ser pêşketina
derûnnasiyê kirin û rê li ber gelek teoriyên modern ên derbarê binhişiyê de
vekirin.
6.
Sigmund Freud û Şoreşa Derûnkolîneriyê / Derûnşîkariyê
Herçiqasî di agahiyên destpêkê de nehatibe destnîşan
kirin jî, nabe ku em behsa Sigmund Freud (1856-1939) nekin dema ku em li ser
dîroka têgeha derhişiyê diaxivin. Freud, bi damezrandina derûnkolîneriyê / derûnşîkariyê
(psychoanalysis), têgeha derhişiyê (unbewusste) kir navenda fêmkirina hiş û
tevgerên mirovî.
Freud sê beşên hiş destnîşan kir: hiş(mend) (bewusst),
pêşhişî (vorbewusst), û derhişî (unbewusst). Li gor wî, beşa herî mezin û
bandorker a hiş, derhişî bû. Wî bawer dikir ku piraniya tevger, hest û ramanên
me ji vê beşa derhişiyê tên û em bi piranî ji van çavkaniyan ne agahdar in.
Freud teoriyên xwe yên derbarê pêşketina zarokan,
xewnên şevê, û nexweşiyên derûnî li ser vê têgeha derhişiyê ava kir. Wî amrazên
wekî " bibîranîna serbest (free association)" û
şîrovekirina xewnan bi kar anîn da ku bigihîje naveroka derhişiya hiş(mend).
Herçiqasî gelek ji teoriyên Freud îro tên rexnekirin
jî, bandora wî li ser fêmkirina me ya derbarê derhişiyê de û bi giştî li ser
çanda modern bêhempa ye.
7. Carl Gustav Jung û Derhişiya Hevpar
Carl Gustav Jung (1875-1961), ku di destpêkê de
şagirtê Freud bû, paşê rêbazeke cuda ya fêmkirina derhişiyê pêşkêş kir. Jung,
li gel derhişiya kesane ku Freud li ser disekinî, têgeha "derhişiya hevpar"
(collective unconscious) pêşkêş kir.
Li gor Jung, derhişiya hevpar beşek ji derhişiyê ye
ku di hemû mirovan de hevbeş e û ji mîrateya me ya genetîkî tê. Wî bawer dikir
ku ev derhişiya hevpar xwedî "archetypen" (nimûneyên seretayî) e ku
bandor li ser tevger û hestên me dikin.
Teoriya Jung a derbarê derhişiya hevpar de bandoreke
mezin li ser derûnnasî, edebiyat, huner û heta li ser lêkolînên olî jî kir.
8.
Pêşketinên Modern di Lêkolînên Derhişiyê de
Di sedsala 20an û 21an de, bi pêşketina zanistên
wekî cognitive neuroscience (noronnasiya venasînî), lêkolînên li ser derhişiyê
ketin qonaxeke nû. Lêkolîner êdî dikarin bi rêbazên wênesaziya mêjî (brain
imaging) û ceribandinên derûnnasî ên pêşketî, pêvajoyên derhişiyê yên di mejî
de bişopînin.
Lêkolînên nû nîşan didin ku gelek ji pêvajoyên me
yên biryardanê, fêrbûnê û bîranînê di asta derhişiyê de pêk tên. Ev lêkolîn herwiha
girîngiya pêvajoyên derhişiyê di warên wekî ziman, nasîn û hestiyariyê de nîşan
didin.
Encam
Dîroka pêşketina têgeha derhişiyê (unbewusste) nîşan
dide ku çawa têgehek dikare di demê de biguhere û pêş bikeve. Ji bikaranîna
pêşî ya Goethe di edebiyatê de, heta bikaranîna wê ya zanistî ji aliyê Janet û
Freud ve, û heta bi lêkolînên modern ên cognitive neuroscience (venasîna
noronnasî), ev têgeh bûye yek ji têgehên herî girîng di fêmkirina hiş û
tevgerên mirovî de.
Ev pêvajo herwiha nîşan dide ku çawa zanist û
felsefe dikarin hev temam bikin û bi hev re pêş bikevin. Têgeha ku di destpêkê
de di qada edebiyat û felsefeyê de hatibû bikaranîn, paşê bû yek ji stûnên
sereke yên derûnnasiya modern û îro jî di navenda lêkolînên zanistî yên li ser
mejî de cih digire.
Di encamê de, ev dîrok girîngiya xwendina berhemên
klasîk û şopandina pêşketina têgehan di demê de nîşan dide. Her têgeh û
ramaneke zanistî xwedî dîrokek e û fêmkirina vê dîrokê dikare alîkariya me bike
ku em têgehên modern ên zanistî baştir fêm bikin û bi kar bînin.
Comments
Post a Comment