Derûn(nas)iya Firînê (Aviation Psychology) û Derûn(nas)iya Çiyê/Çiyayan (Mountain Psychology)

Derûn(nas)iya Firînê û Derûn(nas)iya Çiyê/Çiyayan du beşên girîng ên derûnnasiyê ne ku bandora şert û mercên taybet a li ser mirov lêkolîn dikin. 

Derûnnasiya Firînê (Aviation Psychology):

Ev beş li ser bandora firînê li ser derûniya mirov û performansa wan dixebite. Ew bi taybetî li ser van mijaran disekine:

Derûnnasiya firînê beşeke giring a derûnnasiyê ye ku li ser bandora faktorên derûnî û tevgerî (reftarî) yên di warê firînê de hûr û kûr dibe. Ev qad bi taybetî giringiyê dide lêkolîna çawaniya bandora mercên taybet ên firînê li ser performans û ewlehiya mirovî.

Hineke xalên wê: 

1. Stres û westa pîlotên balafiran

2. Biryardayînên di rewşên krîtîk de

3. Perwerdehiya pîlotên nû

4. Têkiliyên di nav ekîbê balafirê de

5. Bandora guherînên atmosferî li ser derûniya mirovan

6. Tesîra firînên dirêj li ser xew û rîtma bedenê û hwd

Derûnnasiya firînê ne tenê ji bo pîlotên sivîl, lê her wiha ji bo pîlotên leşkerî û astronotan jî giring e. Ev lêkolîn dibin alîkar ku rê li ber qezayên ku ji ber xeletiyên mirovî çêdibin bê girtin û ewlehiya geştên hewayî bê zêdekirin.

Yek ji armancên sereke yên vê zanistê parastina ewlehiya firînê (flight safety) bi xwe ye. Ji bo vê yekê, derûnnas li ser faktorên wekî westanê (fatigue), stresê (stress), û biryardayînê (decision-making) dixebitin. Ew hewl didin ku fêm bikin ka çawa ev faktor dikarin bibin sedema xeletiyên mirovî (human errors) û rûdanan (accidents).

Di warê perwerdehiya balafirvan (pilot training) de, derûnnasiya firînê roleke giring dilîze. Ew alîkariyê didin pêşxistina bernameyan ku ne tenê şiyanên teknîkî, lê herwiha şiyanên derûnî û civakî yên balafirvan jî pêş dixin. Ev yek dikare şiyanên wekî rêvebiriya stresê (stress management), hişyariya rewşê (situational awareness), û rêvebiriya çavkaniyên ekîbê (crew resource management) jî di nav xwe de bigire.

Derûnnasên firînê herwiha li ser bandora teknolojiyên nû li ser performansa mirovî dixebitin. Bo nimûne, ew lêkolînên li ser têkiliya di navbera mirov û makîneyê de (human-machine interaction) dikin, da ku sêwirandina kokpîtê (cockpit design) baştir bikin û xetereyên têkildarî bikaranîna teknolojiyên nû kêm bikin.

Qada girîng a din jî piştevaniya derûnî (psychological support) ji bo xebatkarên asmanî ye. Ev dikare alîkariya derûnî piştî rûdanên trawmatîk, şêwirmendiya ji bo rêvebiriya stresê, û stratejiyên ji bo hevahengkirina jiyana kar û ya şexsî (work-life balance) di nav xwe de bigire.

Di warê lêkolînê de, derûnnasên firînê gelek caran ji simûlatorên firînê (flight simulators) sûd werdigirin da ku rewşên cûrbecûr test bikin bêyî ku xetereyeke rastîn hebe. Ev dihêle ku ew faktorên wekî westanê, stresê, an jî bandora alkolê li ser performansa balafirvan bi awayekî ewle lêkolîn bikin.

Encamên lêkolînên derûnnasiya firînê di gelek waran de tên bikaranîn, wek mînak di pêşxistina protokolên ewlehiyê (safety protocols), sêwirandina ergonomîk a kabîneya balafirê (ergonomic design of aircraft cabins), û pêşxistina sîstemên alîkar ên biryardayînê (decision support systems) de.

Bi kurtasî, derûnnasiya firrînê qadeke giring e ku rola wê di parastina ewlehiya firrînê û pêşxistina performansa mirovî di warê balafirvaniyê de her ku diçe zêdetir tê naskirin.

Derûniya çiyê / Çiyayan (Mountain Psychology):

Ev beş li ser bandora jiyana li çiyayan û çalakiyên wek çiyagerî û alpînîzmê li ser derûniya mirov disekine. Mijarên sereke yên vê beşê ev in:

1. Bandora bilindahiyê li ser derûn û laş

2. Rîskên derûnî yên çiyageriyê

3. Biryardayîn di rewşên dijwar ên çiyayî de

4. Perwerdehiya derûnî ya çiyageran

5. Bandora tenêtiyê û dûrbûna ji civakê li ser derûniyê

6. Hestên wekî tirs, kêfxweşî û serkeftinê di çiyageriyê de û hwd.

Derûniya çiyayan ji bo başkirina ewlehiya çiyageran û zêdekirina serpêhatiyên erênî yên wan giring e.

Derûniya li çiyayan ango derûnnasiya çiyayan (mountain psychology) qadeke taybet a lêkolînê ye ku bandora derûnî û fizîkî ya jiyana li çiyayan û beşdarbûna çalakiyên çiyayî li ser mirov lêkolîn dike. Lê belê ev qad ne pir berbelav e.

Ev qad ji hêla derûnnas, lêkolîner û pisporên tendirustiyê ve tê lêkolîn kirin. Armanca wê fêm kirina çawa jiyana li çiyayan û beşdarbûna çalakiyên çiyayî dikare bandorê li ser tendirustiya derûnî û fizîkî ya mirovan bike.

1. Bandora bilindahiyê li ser hiş û laş:

Bilindahî dikare bandoreke giring li ser laş û hiş bike. Ji ber kêmbûna oksîjenê, mirov dikare nîşanên nexweşiya bilindahiyê (altitude sickness) bibîne, wek serêş, bêhntengî, û westanbûn. Ev rewş dikare bandorê li ser biryardayînê û çalakiyên hişî bike. Lêkolîn li ser vê mijarê dikare alîkar be ji bo baştir fêmkirina ka mirov çawa dikarin xwe li van guhertinan adapteyî bikin.

2. Derûna çiyager û çiyavanan:

Kesên ku bi rêkûpêk çiyagerî û çiyavaniyê dikin gelek caran taybetmendiyên hevpar ên kesayetiyê nîşan didin. Ev dikare hesteke xurt a serbestiyê, meyla ji bo rîskê, û xwebaweriya bilind pêk bîne. Lêkolîn li ser van taybetmendiyan dikare alîkar be ji bo fêmkirina ka çima hin kes ber bi van çalakiyan ve tên kişandin û çawa ev çalakî bandorê li ser geşedana kesayetiya wan dikin.

3. Bandora jîngehên çiyayî li ser giyan û tendirustiya derûnî:

Gelek lêkolîn nîşan didin ku dema di nav siruşt û xwezayê de tê derbas kirin dikare stresê kêm bike û rewşa derûnî baştir bike. Jîngehên çiyayî bi taybetî dikarin vê bandorê bikin ji ber bêdengiya wan, dûrbûna wan ji qerebalixê, û bedewiya wan a xwezayî. Lêkolîna vê mijarê dikare bibe alîkar ji bo pêşxistina stratejiyên nû yên ji bo başkirina tendurustiya derûnî.

4. Çareserkirina stresê û xemgîniyê:

Çalakiyên çiyayî wek meşîn, çiyavanî, û çiyagerî gelek caran wek rêbazên çareserkirina stresê û xemgîniyê tên bikar anîn. Lêkolîn li ser vê mijarê dikare bibe alîkar ji bo fêmkirina mekanîzmayên ku di pişt vê bandora erênî de ne û çawa mirov dikarin baştir van çalakiyan di bernameya xwe ya tendurustiya derûnî de bikar bînin.

5. Pirsgirêkên derûnî yên civakên çiyayî:

Civakên ku li herêmên çiyayî dijîn dikarin bi hin pirsgirêkên derûnî yên taybet re rû bi rû bimînin, wek îzolasyona civakî, kêmbûna derfetên aborî, û dijwariyên gihîştina xizmetên tendurustiyê. Lêkolîna van pirsgirêkan dikare bibe alîkar ji bo pêşxistina siyasetên civakî û tendurustiyê yên ku li van herêman tên bicîh kirin.

6. Derûniya tirs û serkeftinê di çiyavaniyê de:

Çiyavanî dikare hem tirs û hem jî hestên serkeftinê yên xurt peyda bike. Lêkolîna van hestan û ka mirov çawa bi wan re têdikoşin dikare agahiyên girîng li ser mekanîzmayên hişî yên ku di dema rûbirûbûna bi çelengiyên fizîkî û derûnî de çalak dibin, peyda bike.

Ev qad hê jî di pêşketinê de ye û gelek derfetên lêkolînê pêşkêş dike. Wekî di gelek qadên psîkolojiyê yên taybetmend de, armanca sereke ew e ku were fêm kirin ka çawa şert û mercên taybet (di vê rewşê de jîngehên çiyayî) bandorê li ser derûniya mirov dikin û çawa ev zanîn dikare were bikar anîn ji bo başkirina tendurustiya derûnî û fizîkî ya mirovan.

Têkiliya di navbera her du beşan de:

Her çend ev her du beş di warên cuda de xebatê dikin jî, gelek hevpariyên wan hene:

1. Her du beş jî li ser biryardayînê di rewşên dijwar de disekinin.

2. Stres û rêvebirina wê di her du waran de jî girîng e.

3. Her du beş jî li ser bandora guherînên fizîkî (wek guherîna atmosferê û bilindahiyê) li ser derûniyê dixebitin.

4. Perwerdehiya derûnî di her du waran de jî girîng e.

5. Her du beş jî li ser bandora dûrbûna ji hawirdora normal a mirov li ser derûniyê lêkolînê dikin.

Di encamê de, Derûnnasiya Firînê û Derûniya Çiyayan du beşên girîng ên derûnnasiyê ne ku alîkariya me dikin da ku em têbigihîjin ka çawa mirov di rewşên taybet de tevdigerin û hest dikin. Ev zanîn dibe alîkar ku em ewlehî û serpêhatiyên erênî di van waran de zêde bikin û rê li ber pirsgirêkên derûnî bigirin.