Ziman (language) ne tenê amrazek ragihandinê ye, lê belê ew beşek bingehîn a nasnameyê ye û rola wê di jiyana mirov û civakê de gelekî giring e. Di vê nivîsê de, em ê bi kurtasî li ser derûnzimannasî û bandora wê ya li ser mirov û civakê rawestin.
Zimanê Dayikê û Geşedan û Pêşveçûna Zarokan
Zimanê dayikê (mother-tongue) ji bo geşedana derûnî ya zarokan xwedî girîngiyeke mezin e. Lêkolîn nîşan didin ku zarokên ku di zimanê xwe yê dayikê de perwerde dibînin, di warê hişmendî û hestiyarî de pêşveçûneke baştir nîşan didin. Ev yek bi taybetî di salên destpêkê yên dibistanê de xwe dide der.
Dema ku zarok bi zimanê xwe yê dayikê perwerde dibînin:
Hêsantir têdigihîjin û fêr dibin
Bi hêsanî ramanên xwe derdibirin
Bêtir bi xwe bawer dibin
Di warê civakî de çalaktir in
Lê divê were zanîn ku fêrbûna zimanên din jî ji bo pêşketina zarokan gelekî girîng e û dikare bibe sedema firehbûna dîtina wan a li cîhanê.
Derûnzimannasî û Karkirina Mêjî
Derûnzimannasî (psycholinguistics) lêkolîna têkiliya di navbera ziman û mêjî de ye. Ev qad bi taybetî li ser van mijaran disekine:
Çawa mirov ziman fêr dibin
Çawa mejî ziman hildigire û bi kar tîne
Çawa mirov ziman fehm dikin û bi kar tînin
Derûnzimannasî beşek zanistî ye ku têkiliya di navbera ziman û hişmendiyê de vedikole. Ev qad li ser çawa mirov ziman hîn dibin, bikar tînin û fêm dikin disekine. Hin xalên girîng ên derûnzimannasiyê ev in:
1. Pêşveçûna zimên: Çawa zarok ziman hîn dibin û çawa ev pêvajo di mejiyê wan de pêk tê.
2. Têgihiştina zimên: Rêbazên ku mirov bikar tînin da ku axaftin û nivîsê fêm bikin.
3. Hilberîna zimên: Pêvajoya ku mirov peyv, hevok û gotinên dirêjtir diafirînin.
4. Pirzimanî: Bandora axaftina bi çend zimanan li ser mejî û hişmendiyê.
5. Nexweşiyên zimên: Lêkolîna pirsgirêkên wekî afazî (aphasia) û disleksî (dyslexia).
Giringiya zimên di jiyana mirov de gelek alî hene:
1. Ragihandin: Ziman amûra sereke ya ragihandinê ye di navbera mirovan de.
2. Nasnameya çandî: Ziman beşek girîng a nasnameyê ye û çanda civakekê diparêze.
3. Hizirkirin: Ziman bandorek mezin li ser awayê hizirkirina me dike.
4. Perwerde: Ziman bingeha fêrbûn û veguhestina zanînê ye.
5. Civakîbûn: Ziman rê dide me ku em têkiliyên civakî ava bikin û biparêzin.
6. Afirandin: Ziman derfetê dide me ku em xeyalên xwe biafirînin û derbibirîn.
Derûnzimannasiya venasînî (cognitive psycholinguistics) beşek taybet a vê qadê ye ku bêtir li ser pêvajoyên hişmendî yên di bikaranîna ziman de disekine. Ev beş, bi awayekî kûr, pêvajoyên derhişî (unconscious) yên ku di fêrbûn û bikaranîna zimên de pêk tên, vedikole.
Hin encamên balkêş ên lêkolînên derûnzimannasiyê ev in:
Ziman dikare bandorê li ser çawaniya ramanê bike. Bo nimûne, zimanên ku xwedî peyvên cuda ne ji bo rengên cuda, dikarin bandorê li ser çawaniya dîtina rengan bikin.
Fêrbûna zimanên cuda dikare bibe alîkar ji bo pêşxistina hêza bîrkirinê û çareserkirina pirsgirêkan.
Kesên duzimanî an pirzimanî dikarin di hin waran de xwedî hêza hişmendî ya bihêztir bin.
Derûnkolînerî û Rola Zimên
Derûnkolînerî (psychoanalysis) rola ziman di derbirîna hest û ramanên kûr de dipejirîne. Li gorî vê dîtinê, ziman ne tenê amrazek ragihandinê ye, lê belê ew dikare bibe rêyek ji bo gihîştina hişê-bin binhişî (subconscious) jî.
Sigmund Freud, damezrînerê derûnkolîneriyê, bawer dikir ku ziman kilîta têgihiştina nepeniyên derûnî ye. Li gorî wî, şaşiyên di axaftinê de (Freudian slips) dikarin nîşaneya hest û ramanên veşartî bin.
Herwiha, di warê dermankirina trawmayê (trauma) de jî ziman roleke girîng dilîze. Gelek derûnnas bawer dikin ku axaftina derbarê serpêhatiyên dijwar de dikare bibe gavek ber bi başbûnê ve. Ev yek bi taybetî di terapiya axaftinê (talk therapy) de tê bikaranîn.
Bandora Ziman li ser Civak û Çandê
Ziman ne tenê amrazek takekesî ye, lê belê ew di heman demê de beşek girîng a çand û civakê ye jî. Hin taybetmendiyên girîng ên têkiliya di navbera ziman û civakê de ev in:
Parastina Çandê: Ziman wek berhevkirek çandî ye û dikare bibe alîkar ji bo parastina nirx û kevneşopiyên civakekê.
Nasnameya Civakî: Ziman dikare bibe faktora yekîtiyê di nav komek mirovî de û hesta nasnameyê xurt bike.
Guherîna Civakî: Ziman dikare bibe amrazek ji bo guherîna civakî. Bo nimûne, bikaranîna zimanê neyeksaniyê kêm bike dikare bibe sedema guherînên erênî di civakê de.
Pêwendiyên Navneteweyî: Fêrbûn û bikaranîna zimanên cuda dikare bibe alîkar ji bo pêşxistina têgihiştina di navbera çandan de û hevkariya navneteweyî.
Encam
Di encamê de, ziman (tongue, language) ne tenê ji bo ragihandinê ye, lê ew di heman demê de kilîta têgihiştina derûniya mirov û civakê ye jî. Derûnzimannasî û şaxên wê yên curbecur dibin alîkar ji bo me da ku em baştir têbigihîjin ka çawa ziman bandorê li ser ramana me, hestên me, û têkiliyên me yên civakî dike.
Lêkolînên berdewam di vî warî de dikarin bibin sedema pêşketinên girîng di warên wek perwerdehiyê, terapiyê, û têgihiştina navçandî de. Ji ber vê yekê, girîng e ku em berdewam girîngiyê bidin lêkolînên li ser têkiliya di navbera ziman û derûniyê de.
Comments
Post a Comment