ŞIYAN (ABILITY)

     Di warê derûnnasiyê (psychology) de, lêkolîn û têgihîştina şiyanên mirovî yek ji mijarên herî girîng e. Mirov bi xwezaya xwe xwedî gelek hêz û şiyanên cuda ne, lê carinan ev şiyan/tiwan bi hin astengên (barriers) fizîkî an jî derûnî re rû bi rû dimînin. Ev astengî dikarin ji çavkaniyên curbecur werin, wek mînak ji serpêhatî û ezmûnên zaroktiyê, bandora civakê, an jî ji sedemên biyolojîk.

 

Yek ji van astengên sereke rageşî û anksiyete (anxiety) ye ku dikare bibe sedema gelek pirsgirêk û nexweşiyên derûnî. Anksiyete, weke hesteke neçarî û nerihetiyê ku bi gelek nîşaneyên fizîkî re tê, dikare jiyana rojane ya mirovan bi awayekî neyînî veguherîne. Ev dikare bibe sedem ku mirov dev ji armancên (aims) xwe berdin, têkiliyên xwe yên civakî qels bikin, û heta di şêl û şola xwe de jî bi ser nekevin.

 

Dema ku mirov bi rageşî û anksiyetê re mijûl dibe, dibe ku ew dest bi reftarên (behaviors) cuda bike ji bo ku ji vê rewşa bêçaretiyê bireve. Bo nimûne, hin kes dibe ku xwe bidin alûdebûnê (addiction) û bibin bengiyê, wek meynoşiyê (alcoholism) an jî bikaranîna madeyên hişber ên wek kokayînê (cocaine). Ev bengî û alûdebûn, di destpêkê de wek rêyek ji bo aram û rehetiyê xuya dike, lê di rastiyê de rê li ber rewşê hêj xirabtir dike û dibe sedema pirsgirêkên din ên tendirustî û civakî û giyanî.

 

Li aliyê din, hinek mirov dibe ku bi tevger û reftarên din ên neyînî weke xwarina zêde (bulimia) an jî xwetenêhiştina ji civakê (social isolation) bersivê bidin vê rewşê. Ev reftar, herçiqas di demeke kurt de rehetiyekê bidin jî, di demeke dirêj de dibin sedema xemokiyê (depression) û heta hestên xwe-wêrankirinê (self-destructiveness).

 

Lê belê, bi riya lêkolîneke/şîkariyeke (analysis) kûr û bi alîkariya pisporên şêwirmendên derûnî (counseling psychologists), mirov dikare hîn bibe ku çawa bi van pirsgirêkan re serederiyê bike. Ev pispor dikarin alîkariya mirovan bikin da ku ew xwe baştir nas û hîs bikin, reftar û helwestên (attitudes) xwe yên neyînî nas bikin û biçin ber bi geşesendinê (development) ve.

 

Di vê pêvajoyê de, yek ji teknîkên ku tê bikaranîn çalakkirin (acting out) e. Di vê teknîkê de, mirov tê teşwîqkirin ku hestên xwe yên veşartî bi awayekî kontrolkirî derbibire, da ku bikaribe wan baştir fêm bike û bi wan re serederiyê bike. Ev dikare bi riya lîstikê, hunerê, an jî axaftina azad û bibîranîna serbest (free association) pêk were.

 

Di vê demê de, giring e ku mirov fêr bibe çawa bi hestên xwe re serederiyê bike. Bo nimûne, hîn bibe çawa hêrsê bi awayekî erênî derbibire, an jî çawa xemgîniyê nas bike û jê re çareseriyê bibîne. Ev dikare bi riya teknîkên wek meditasyon, bêhnkişandina kûr, an jî çalakiyên fizîkî pêk were.

 

    Herwiha, girîng e ku mirov fêr bibe çawa bi helçûn û hestên (emotions) xwe re serederiyê bike. Bo nimûne, hîn bibe çawa hêrs û torebûnê (anger) bi awayekî erênî derbibire, an jî çawa xemokiyê nas bike û jê re çareseriyê bibîne. Ev dikare bi riya teknîkên wek meditasyon, nefeskişandina kûr, an jî çalakiyên fizîkî pêk were.

 

Di heman demê de, giring e ku mirov serinc û balê (attention) bide ser hêzên xwe yên erênî û li ser wan xebatê bike. Ev dikare bi riya xwe-nirxandinê (self-evaluation) dest pê bike ku tê de mirov bi awayekî objektîf li xwe dinêre û hem xalên xwe yên xurt û hem jî yên qels nas dike. Piştî ku mirov xwe baş nas kir, dikare li ser xalên xwe yên qels bixebite û xalên xwe yên xurt bi kar bîne da ku jiyaneke baştir û bextewar bijî.

 

Di vê pêvajoyê de, rola çanda (culture) ku mirov tê de mezin bûye jî giring e. Çanda her civakekê dikare bandoreke mezin li ser çawaniya derbirîna hestan, nêrîna li pirsgirêkên derûnî û rêbazên çareserkirina wan bike. Ji ber vê yekê, di warê terapî û tedawiya derûnî de, girîing e ku mirov li gorî taybetmendiyên çandî yên nexweş tevbigere.

 

Yek ji mijarên din ên giring di warê derûnnasiyê de, pêşveçûn û geşedana zarokan (child development) e. Tecrube û serpêhatiyên zaroktiyê bandoreke mezin li ser kesayetiya mirov dikin. Ji ber vê yekê, dêûbav û mamoste divê hay ji giringiya vê demê hebin û hewl bidin ku zarok di hawîrdoreke erênî û teşwîqker de mezin bibin.

 

Di heman demê de, mirov divê hay ji bandora genetîk (genetics) jî hebe. Lêkolîn destnîşan didin ku hin taybetmendiyên kesayetiyê û meyla hin nexweşiyên derûnî dikarin bi riya gena ve bên veguhestin. Lê ev nayê wê wateyê ku qedera mirov bi temamî bi genên wî ve girêdayî ye. Hawîrdor û tecrube û serpêhatiyên jiyanê jî roleke giring dilîzin di şekilgirtina kesayetiya mirov de.

 

Mijarek din a giring di warê giyan û derûnnasiyê de, têkiliya di navbera hişmendî (consciousness) û derhişiyê (unconsciousness) de ye. Li gorî gelek teoriyên derûn û derûnnasiyê, beşek mezin a jiyana me ya derûnî di qada derhişiyê de derbas dibe. Ev qad dikare bibe çavkaniya gelek tevger û reftar û helwestên me yên ku em bi xwe jî fêmnakin û tênagihêjin.

 

Di dawiyê de, armanca sereke ya hemû van xebat û lêkolînan ew e ku mirov bigihîje rewşa aramî û dilniyayiyê (ataraxy), ku tê de mirov dikare bi awayekî aştiyane û bêstres bijî. Ev pêvajo dikare dirêj û zehmet be, lê bi alîkariya pisporên guncan û lihevhatî  (compatible) û bi hewldanên kesane, gihîştina vê armancê ne tiştekî dûr e.

 

    Herwiha, divê em ji bîr nekin ku derûn û giyan ne tenê ji bo çareserkirina pirsgirêkan e, lê herwiha ji bo pêşxistina potansiyela mirovî ya herî bilind jî ye. Bi riya xebatên li ser dahênanê (creativity), geşedan û pêşveçûna kesane (personal growth) û xweşbîniyê (optimism), derûnnasî dikare bibe alîkar ku mirov jiyaneke berhemdar û bi wate bijî.

 

    Di encamê de, şiyana derûnnasiyê weke zanisteke berfireh û kûr, dixwaze fêm bike ka mirov çawa difikire, hest dike û tevdigere. Bi vê fêmkirinê, em dikarin jiyaneke baştir û civakeke saxlemtir ava bikin.