FIKR Û RAMAN (THINKING)

(BINGEHA VENASÎN Û 'HIŞ'MENDIYA MIROV)

Raman, yek ji bingehên sereke yên pêvajoyên hişmendî û venasînî (cognitive processes) ye ku di warê derûnnasiyê de tê lêkolînkirin. Di vê nivîsê de, em ê li ser çar cûreyên sereke yên ramanê bisekinin: ramanên rexneyî, ramanên mantiqî, ramanên şênber û ramanên razber. Her yek ji van cûreyên ramanê xwedî taybetmendî û giringiyên xwe ne û di pêvajoya geşedana mirov de rolên giring dilîzin.

RAMANÊN REXNEYÎ (CRITICAL THINKING)

Ramanên rexneyî çemkeke dewlemend e ku di 2500 salên borî de geş û pêş ketiye û di warê derûnnasiyê de roleke sereke dilîze. Ev cûre raman, awayê fikirînê ye li ser her mijarek, naverokek an pirsgirêkek ku tê de takekes kalîteya ramanên xwe baştir dike.

Pênaseya Ramanên Rexneyî

Ramanên rexneyî ji şiyana şîrovekirinê, nirxandinê û dahûrînkirina rastî û agahiyên berdest pêk tê, ji bo karîna biryardanê li ser ku tiştekî rast e an çewt e. Avakirina şiyana ramanên rexneyî tê wateya ku mirov dikare parastin û berevaniya ramanên xwe û nerînên xwe bike, bi awayekî mantiqî ramanên xwe pêşkêş bike û biryar bide ji bo baştirkirina wan.

Li gorî Ennis (2011), ramanên rexneyî van tiştan vedihewînin: a) Şîrovekirina agahiyan bi awayekî zelal û rast b) Nirxandina argûmentan c) Biryardana li ser bawerîpêanîn an kiryarê d) Çêkirina encamên mantiqî e) Pirskirina pirsên zelalkirin û dijberiyê

Giringiya Ramanên Rexneyî

Ramanên rexneyî di piraniya qadên jiyana mirov de bikêr in, ji wan jiyana pîşeyî û jiyana rojane. Ev dike ku mirov bibe takekesekî jêhatî, takekesek ku li hemû vebijêrk û çareseriyên guncaw dinêre berî ku wan hilbijêre.

Giringiyên ramanên rexneyî di qadên cûrbicûr de xuya dibin:

a) Aborî: Di biryardana aborî de, ramanên rexneyî alîkariya mirov dikin ku bi awayekî hûrgilî daneyên aborî dahûrîn bike û biryarên bibandor bide.

b) Ziman û Pêşkêşkirin: Ramanên rexneyî dibin alîkar di geşedana şiyana ziman û pêşkêşkirinê de, ji ber ku ew hewcedariya dahûrînkirina agahiyan û pêşkêşkirina wan bi awayekî zelal û bibandor derdixin holê.

c) Afirandin: Ramanên rexneyî û afirandin bi hev re têkildar in. Ramanên rexneyî dibin alîkar di dîtina rêbazên nû û çareseriyên afirîner de.

d) Zanist û Demokrasî: Di warê zanistî de, ramanên rexneyî bingeha metodolojiya zanistî ne. Di demokrasiyê de, ew ji bo beşdarbûna bibandor a hemwelatiyan pêwîst in.

e) Karkirin: Di cîhana kar de, ramanên rexneyî weke jêhatîbûneke giring tê dîtin ji bo çareserkirina pirsgirêkan û biryardana bibandor.

Mînakên Ramanên Rexneyî

Şiyana ramanên rexneyî ji takekesekî bo takekesekî din cûda ye û bi awayên cûrbecûr tê bikaranîn. Hin mînakên giring ev in:

a) Lêkolîn: Lêkolîna li ser hûrgilî û rastiyan dike ku mirov amade be di dema pêşkêşkirina agahiyan de.

b) Ramanên Vekirî: Ramanên vekirî di dema gotûbêjê an beşdarbûna di çalakiyeke komî de giring in ji bo serkeftinê.

c) Çareserkirina Pirsgirêkan: Çareserkirina pirsgirêkan dibe ku giringtirîn jêhatîbûn be ku ramanwerên rexneyî dikarin hebin.

Stratejiyên ji bo Geşedana Ramanên Rexneyî

Ji bo ku mirov bibe rexnegirêkî baş, çend stratejiyên sereke hene:

a) Zelalkirina Armanc û Çarçoveyê: Divê mirov armanc û çarçoveya ramanên xwe zelal bike.

b) Naskirina Çavkaniyan: Giring e ku mirov çavkaniya agahiyên xwe bizane û baweriya wan binirxîne.

c) Diyarkirina Gotûbêjan: Şiyana diyarkirina gotûbêjên sereke di naverokekê de giring e ji bo têgihîştina kûr.

d) Geşedana Şiyana Nirxandinê: Divê mirov bikaribe agahî û ramanên xwe û yên kesên din bi awayekî objektîf binirxîne.

Astengiyên li ber Ramanên Rexneyî

Herçend ramanên rexneyî pir giring in, lêbelê hin astengî hene ku dikarin pêşiya geşedana van ramanan bigirin:

a) Pêşdaraziyên Hiş û Venasînî: Mirov bi xwezayî xwedî hin pêşdaraziyên venasînî ne ku dikarin bandorê li ser ramanên wan bikin.

b) Xapandinên Mantiqî: Gelek caran, mirov dikeve nav xapandinên mantiqî bêyî ku hay jê hebe.

c) Zanyariyên Sînordar: Nebûna zanyariyên têr dikare bibe asteng li ber ramanên rexneyî.

Geşedana Ramanên Rexneyî di Perwerdehiyê de

Perwerdehî roleke giring dilîze di geşedana ramanên rexneyî de. Çend rêbazên ku dikarin di perwerdehiyê de bên bikaranîn ev in:

a) Pirsên Vekirî: Bikaranîna pirsên vekirî di polê de dikare bibe alîkar ji bo teşwîqkirina xwendekaran ku bi kûrahî bifikirin.

b) Nîqaşên Komî: Organîzekirina nîqaşên komî li ser mijarên cûrbicûr dikare bibe alîkar ji bo geşedana şiyana ramanên rexneyî.

c) Projeyên Lêkolînê: Dayîna projeyên lêkolînê dikare bibe alîkar ji bo geşedana şiyana berhevkirina agahiyan, dahûrînkirina wan û gihîştina encaman.

RAMANÊN MANTIQÎ (LOGICAL THINKING)

Ramanên mantiqî ku di hin çavkaniyan de weke ramanên lojîkî jî tên binavkirin, yek ji bingehên sereke yên pêvajoyên venasînî ne ku di warê derûnnasiyê de tên lêkolînkirin. Ev cûre raman, bingeha nêrîna mirov e di pêvajoya agahîstandinê, biryardanê û dahûrînkirina pirsgirêkan de bi awayekî pergalî.

Pênaseya Mantiqê û Giringiya Wê

Mantiq (logic) ji pêvajoyekê pêk tê ku tê de sedem û belge (evidence) tên bikaranîn ji bo gihîştina encaman. Di vê pêvajoyê de, giringiya sereke ne li ser erênî an neyînîbûna encamê ye, lê li ser pêşkêşkirina sedem û belgeyan bi awayekî aqilane ye, da ku herdu alî li ser bersivan razî bibin û pirsgirêk bên çareserkirin.

Rola mantiqê di dahûrînkirina pirsan de pir giring e. Ew weke şiyanek tê dîtin ji bo kesên ku lêkolînê li ser mijarekê dikin da ku bigihîjin bersiveke bawerbar û guncaw bi xwezayê re.

Pêvajoya Ramanên Mantiqî

Di pêvajoya ramanên mantiqî de, çend xalên giring hene ku divê bên berçavgirtin:

1. Xwegihandina rastiyê: Belge û sedem divê li ser rastiyên piştrast hatibin avakirin.
2. Bikaranîna belgeyên rast: Ji bo her agahiyekê, divê sedem û belgeyên rast bên pêşkêşkirin.
3. Dûrketina ji bandora hestî û subjektîf: Divê raman di bin bandora hest û nêrînên subjektîf de nemînin.
4. Çareserkirina pirsgirêkan bi awayekî pergalî: Biryardan divê li ser bingeheke rêkûpêk û bê bandora subjektîf be.

Cûreyên Ramanên Mantiqî

Ramanên mantiqî di gelek waran de tên bikaranîn û bi çend awayan derdikevin pêş:

1. Ramanên bîrkarî/matematîkî: Di vî warî de, cûreyek taybet heye ku weke "mental math" tê zanîn ku bi kurdî weke "bîrkariya zêhnî" tê pênase kirin.
2. Ramanên felsefî: Di felsefeyê de, ramanên mantiqî tên bikaranîn ji bo gihîştina rastiya tiştan bi rêya lêkolîna li ser sedeman.
3. Ramanên zanistî: Di zanistê de, ramanên mantiqî bingeha metodên lêkolînê ne.

Giringiya Ramanên Mantiqî di Jiyana Rojane de

Ramanên mantiqî di gelek warên jiyana rojane de tên bikaranîn û giringiya wan heye:

1. Di biryardana takekesane de: Bikaranîna mantiqê dihêle ku mirov biryarên bibandortir bidin.
2. Di çareserkirina pirsgirêkan de: Ramanên mantiqî alîkariya mirov dikin ku bi awayekî pergalî nêzîkî pirsgirêkan bibin.
3. Di danûstandinên civakî de: Bikaranîna mantiqê dikare alîkar be di geşedana nîqaşên bêalozî de.

Ramanên Mantiqî û Girêdana Wan bi Zanistên Din re

Ji bo geşedana ramaneke mantiqî, bikaranîna metodên zanistî pêwîst e. Ev pêvajo dikare van gavan bihewîne:

1. Danîna girimaneyê (hypothesis formulation)
2. Berhevkirina daneyan (data collection)
3. Dahûrînkirina agahiyan (information analysis)
4. Pêşkêşkirina encaman bi awayekî pergalî (systematic presentation of conclusions)

Di vî warî de, zanistên weke civakî, derûnnasî û felsefeyê roleke giring dilîzin di têgihîştina takekes, civak û xwezayê de.

RAMANÊN ŞÊNBER (CONCRETE THINKING)

Ramanên şênber yek ji bingehên sereke yên pêvajoyên hiş û venasînî ne ku di warê derûnnasiyê de tên lêkolînkirin. Ev cûre raman ku bi awayekî sereke di zaroktiyê de tê dîtin, bi demê re cihê xwe dide ramanên razber, lê belê her kes hinek şiyana ramanên şênber diparêze.

Pênaseya Ramanên Şênber

Ramanên şênber bi têgihîştin û şîrovekirina tiştên ku dikarin rasterast bên dîtin, bihîstin, hîskirin an ezmûnkirin ve girêdayî ne. Ev cûre raman li ser bingeha serpêhatiyên rasterast ên "li vir û niha" ava dibe û gelek caran wekî "ramanên rastîn" jî tên binavkirin, ji ber ku ew bala xwe didin ser tiştên fîzîkî û şîrovekirina hûrgilî ya serpêhatiyên rasterast.

Mînakek ji Ramanên Şênber

Ji bo têgihîştina ramanên şênber, em dikarin mînakekê ji jiyana rojane bidin. Di baxçeyê zarokan de, dema ku mamosteyekî daxwaz ji zarokan dike ku lîstika kursiyan bikin, hin zarok dibe ku bi awayekî şênber bifikirin. Ji bo vê lîstikê, divê zarok di navbera jimarkirina demê de rabin û li ser kursiya hevalê xwe rûnin. Zarokekî ku bi awayekî şênber difikire dibe ku her car tenê li ser kursiya hevalê xwe yê li kêleka xwe rûne, bêyî ku têbigihîje ku dikare li ser kursiyên din jî rûne. Ev nîşanî me dide ku ew zarok bi awayekî rastîn û bê şîrovekirin rêberiyên mamosteyê xwe digire û nikare ji derveyî çarçoveya diyarkirî bifikire.

Ramanên Şênber li hemberî Ramanên Razber

Ji bo têgihîştina kûrtir a ramanên şênber, berawirdkirina wan bi ramanên razber alîkar e. Ramanên razber şiyana berçavkirina têgehên aloz û girîft, çêkirina giştîkirinan û fikirîna li ser mijarên felsefî vedihewîne. Li aliyê din, ramanên şênber bi tiştên diyar û serpêhatiyên rasterast ve girêdayî ne.

Lêkolînan nîşanî me daye ku kesên ku bi awayekî şênber difikirin, zêdetir balê dikişînin ser gavên pratîk ên pêkanîna karekî, lêbelê kesên ku bi awayekî razber difikirin bêtir li ser sedem û encamên teoretîk ên erkekê disekinin.

Geşedana Ramanên Şênber di Qonaxên Jiyanê de

Li gorî bîrdoziya geşedana venasînî (cognitive development theory) ya Jean Piaget, zarok di çar qonaxên sereke yên geşedanê re derbas dibin ku tê de hêdî hêdî ji ramanên şênber ber bi ramanên razber ve diçin:

1. Qonaxa hestiyarî-lebitînî (sensorimotor stage): 0-2 salî
2. Qonaxa berî-operasyonî (preoperational stage): 2-7 salî
3. Qonaxa operasyonên şênber (concrete operational stage): 7-11 salî
4. Qonaxa operasyonên fermî(formal operational stage): 11 salî û piştre

Di qonaxa hestiyarî-lebitînî de, zarok bi rêya pênc hestên xwe ve agahî ji derdora xwe digirin û fêr dibin. Di vê qonaxê de, ramanên wan bi tevahî şênber ne. Di qonaxa berî-operasyonî de, zarok dest bi bikaranîna sembolan dikin, lê hîn jî ramanên wan bi piranî şênber e. Di qonaxa operasyonên şênber de, zarok dest bi ramanên mantiqî dikin, lê hîn jî bi piranî li ser tiştên diyar û serpêhatiyên rasterast disekinin. Di qonaxa dawî de, zarok dest bi fêrbûna ramanên razber dikin.

Bandora Ramanên Şênber li ser Jiyana Rojane

Herçend ramanên şênber bi taybetî di zaroktiyê de serdest in, lê bandora wan di hemû temenên jiyanê de tê dîtin. Di jiyana mezinan de, ramanên şênber dikarin hem sûd hem jî zirarê bidin:

Sûd:

1. Di rewşên qirîz û qeyranê de: Ramanên şênber dikarin di rewşên stresê de alîkar bin, ji ber ku balê dikişînin ser gavên pratîk ên pêwîst.
2. Di hinek karên pratîk de: Ji bo karên ku baldariya li ser hûrgiliyan dixwazin, ramanên şênber dikarin bibandor bin.

Zirar:

1. Zehmetiyên civakî: Kesên ku bi awayekî zêde şênber difikirin dibe ku di têgihîştina zimana metaforîk û îşaretên civakî yên nediyar de zehmetiyê bikişînin.
2. Kêmbûna afirandinê: Ramanên şênber dikarin rê li ber afirandin û çareserkirina pirsgirêkên aloz û girîft bigirin.

Hêmanên ku Bandorê li Ramanên Şênber dikin

Hin rewş û nexweşî hene ku dikarin bibin sedema zêdebûna ramanên şênber an jî astengkirina geşedana ramanên razber:

1. Otîzm (autism)
2. Şîzofrenî (schizophrenia)
3. Demans (dementia)
4. Birîna mejî (brain injury)
5. Kêmendamiya têgihîştinê (intellectual disability)

Lêkolînan nîşanî me daye ku kesên bi van rewşan re dijîn, dibe ku di têgihîştina metaforan û zimanê wêneyî de zehmetiyê bikişînin, ku nîşaneya ramanên şênber ye.

Stratejiyên ji bo Danûstandina bi Takekesên ku bi Awayekî Şênber Difikirin

Ji bo danûstandina bi kesên ku bi awayekî zêde şênber difikirin, çend stratejî hene:

1. Bikaranîna zimanê rastîn û diyar, dûrî metafor û îdyoman
2. Bikaranîna mînak û wêneyan ji bo ravekirin û şîrovekirina têgehan
3. Parçekirina agahî û rêberiyên aloz û girîft bo gavên biçûk û diyar
4. Kêmkirina bikaranîna henek û tinazên ku têgihîştina wan zehmet e

Sûdên Ramanên Şênber di Rewşên Taybet de

Herçend ramanên razber gelek caran wekî armanca geşedana hiş û venasînî tên dîtin, lê ramanên şênber jî dikarin di hin rewşan de bibandor bin:

1. Di rewşên trawmatîk de: Lêkolînan nîşanî me daye ku kesên ku bi awayekî şênber li ser rûdanên trawmatîk difikirin, dikarin baştir bi wan re mijûl bibin û kêmtir bîranînên neyînî bipejirînin.
2. Di tedawiya depresyonê de: Hin terapî, weke terapiya çareserkirina pirsgirêkan, bikaranîna ramanên şênber teşwîq dikin ji bo kêmkirina nîşaneyên xemokiyê.

RAMANÊN RAZBER (ABSTRACT THINKING)

Ramanên razber yek ji giringtirîn pêvajoyên venasînî ne ku di warê derûnnasiyê de tên lêkolînkirin. Ev cûre raman ku wekî şîrovekirina razber jî tê zanîn, şiyana têgihîştin û ramanê li ser têgehên aloz û girîft vedihewîne ku ne girêdayî serpêhatiyên şênber, tişt, mirov an rewşên diyarkirî ne.

Pênaseya Ramanên Razber

Ramanên razber weke cûreyek ramana rêkxistina bilindtir tê dîtin, gelek caran derbarê raman û prensîbên sembolîk an farazî ye. Ev cûre raman aloztir e ji wê cûre ramanê ku tenê ronahiyê dixe ser ramandin û bîranîna agahî û rastiyan.

Têgehên Razber û Bikaranîna Wan

Hin mînakên têgehên razber ev in: henek, xeyal, hevaltî, azadî, çavnebarî, serkeftin, evîn, geşedan, dilxweşî, hêvî û jîrî. Ev têgeh, herçend rast bin jî, ne tiştên fîzîkî ne ku mirov bikaribin bi rêya hestên xwe yên kevneşopî rasterast tecrûbe bikin.

Di jiyana rojane de, ramanên razber di gelek waran de tên bikaranîn:

1. Di felsefe û etîkê de, ji bo dahûrînkirina têgehên aloz û girîft.
2. Di huner û edebiyatê de, ji bo afirandina berhemên xeyalî û sembolîk.
3. Di çareserkirina pirsgirêkên aloz de, ji bo dîtina rêbazên nûjen.
4. Di perwerdehiyê de, ji bo fêrkirina têgehên teorîk û zanistî.

Geşedana Ramanên Razber

Ramanên razber ne şiyaneke înatî ye, lê di dirêjahiya zaroktiyê de geş dibe. Li gorî bîrdoziya geşedana venasînî ya Jean Piaget, zarok di çar qonaxên cuda re derbas dibin, û ramanên razber bi taybetî di qonaxa operasyonên formal de pêş dikevin. Di vê qonaxê de, zarok dest bi fêrbûna ramankirina li ser têgehên hipotetîk û teorîk dikin.

Bandora Ramanên Razber

Ramanên razber roleke giring di gelek warên jiyanê de dilîzin:

1. Hiş û Zîrekiya nerm: Ramanên razber beşeke giring a zîrekiya nerm in ku şiyana şîrovekirinê û çareserkirina pirsgirêkan bi awayekî xwe-guncav dihewîne.
2. Afirandin: Kesên bi şiyana ramanên razber ya bihêz, di warên ku pêwîstiya wan bi afirandinê heye de, weke huner û nivîsandinê, zêdetir serkeftî ne.
3. Çareserkirina pirsgirêkan: Ramanên razber rê didin mirovan ku li ser têkiliyên aloz bifikirin û rêbazên nû ji bo çareserkirina pirsgirêkan bibînin.

Lêbelê, ramanên razber dikarin bandorên neyînî jî hebin:

1. Pêşdarazî û Alîgirî: Li gorî lêkolînan, ramanên razber dikarin bibin sedema hin cûreyên pêşdarazî û alîgiriyê di şîrovekirina rûdanan de.
2. Ramana karesatbar: Carinan ramanên razber dikarin bibin sedema xeyalkirina senaryoyên neyînî yên zêde û fikarên bêbingeh.
3. Depresyon û Anksiyete: Lêkolînan nîşanî me daye ku ramanên razber dikarin bi hin rewşên derûnî yên weke xemokî, dilxemgînî û nexweşiya stresa piştî trawmayê (NSPT) re têkildar bin.

Hêmanên ku Bandorê li Ramanên Razber dikin

Gelek hêman hene ku dikarin bandorê li şiyana ramanên razber bikin:

1. Kêmşiyaniya fêrbûnê (learning disability)
2. Nexweşiya demansê (dementia)
3. Otîzm (autism)
4. Şîzofrenî (schizophrenia)
5. Birîndarbûna mejî ji ber trawmayê (Traumatic Brain Injury - TBI)

Her wiha, lêkolîn nîşanî me didin ku şiyana ramanên razber di temenê 30-40 salî de gihîştina xwe ya herî bilind dibîne û piştre hêdî hêdî kêm dibe.

Stratejiyên Geşedana Ramanên Razber

Herçend hin takekes bi xwezayî di ramanên razber de jêhatîtir bin jî, ev şiyan dikare bi pratîkê bê geşedan. Çend stratejiyên ji bo geşedana ramanên razber ev in:

1. Li ser sedemên bingehîn bifikire, ne tenê li ser çawaniya pêkanînê.
2. Ramanên xwe dubare bîne bîra xwe û hewl bide li ser pirsgirêkê bi awayekî cuda bifikirî.
3. Li wêneya mezin binêre û têkiliyên di navbera têgeh û rûdanên cuda de bibîne.

ENCAM

Di encamê de, her çar cûreyên ramanê - rexneyî, mantiqî, şênber û razber - beşeke giring a geşedana mirovî ne û di gelek warên jiyanê de xwedî bandor in. Her yek ji van cûreyên ramanê xwedî taybetmendî û giringiyên xwe ne û di qonaxên cûda yên geşedana mirov de derdikevin pêş.

Ramanên rexneyî û mantiqî alîkariya me dikin ku em agahiyan bi awayekî bibandor dahûrîn bikin û biryarên baş bidin. Ramanên şênber di zaroktiyê de û di hin rewşên taybet de giring in, lê belê di geşedana mirov de, ramanên razber weke armanca dawî tên dîtin. Ramanên razber rê didin me ku em li ser têgehên aloz û girîft bifikirin û çareseriyên nûjen ji bo pirsgirêkên aloz bibînin.

Herçend her cûreyek raman di qonaxên cûda yên jiyanê de giringtir xuya dike, lê di rastiyê de mirov di jiyana xwe de hewceyî bikaranîna hemû van cûreyên ramanê ye.

ÇAVKANÎ

Agarwal, R., & Day, A. E. (1998). The impact of the internet on economic education. The Journal of Economic Education, 29(2), 99-110.

Bailin, S., & Siegel, H. (2003). Critical thinking. The Blackwell guide to the philosophy of education, 181-193.

Inhelder, B., & Piaget, J. (1958). The growth of logical thinking from childhood to adolescence. Basic Books.

Kahneman, D. (2011). Thinking, fast and slow. Farrar, Straus and Giroux.

Lai, E. R. (2011). Critical thinking: A literature review. Pearson's Research Reports, 6, 40-41.

Malchiodi, C. A. (2011). Handbook of art therapy. Guilford Press.

Pithers, R. T., & Soden, R. (2000). Critical thinking in education: A review. Educational research, 42(3), 237-249.

Runco, M. A. (2014). Creativity: Theories and themes: Research, development, and practice. Elsevier.