GEŞEDANA MIROV

Geşedan (Development) di warê derûnnasiyê de mijareke bingeh û berfireh e ku hemû qonaxên jiyana mirov vedihundirîne. Ev pêvajo, ji destpêka jiyanê heta dawiya wê didome û bandoreke mezin li ser çawaniya jiyana mirov dike. Di vê nivîsê de, em ê li ser geşedanê û beşên wê yên cûrbicûr rawestin.

Çarçoveya Giştî ya Geşedanê

Geşedan pêvajoyeke domdar û tevlihev e ku ji destpêka jiyanê dest pê dike û heta dawiya jiyanê berdewam dike. Ev pêvajo hemû veguherînên fîzîkî, hişmendî, hestî û civakî yên di jiyana mirov de vedihundirîne. Li gorî bîrdoziya ekolojîk a Bronfenbrenner, geşedana mirov encama têkiliyên aloz û girîft ên di navbera takekes û hawirdora wî/wê de ye. Di vê modelê de, takekes di nav çendîn pergalên hevgirtî de ye ku ji malbatê dest pê dike û heta civak û çanda berfirehtir dibe. Her pergal bandoreke taybet li ser geşedana mirov dike û ev bandor di nav demê de vediguhere.

Geşedana Derengmayî

Geşedana derengmayî rewşek e ku di wê de zarok nikarin di dema xwe de bigihîjin qonaxên normal ên geşedanê. Ev derengmayîn dikare di warên cûrbicûr ên wekî geşedana fîzîkî, geşedana zimên, şiyanên civakî û geşedana hişmendî de xuya bibe. Sedemên vê rewşê dikarin genetîkî, hawirdorî an jî ji ber hêmanên piştî jidayikbûnê bin. Giring e ku ev rewş zû were teşxîskirin û midaxele were kirin, ji ber ku lêkolînan nîşanî me daye ku midaxeleya pêşwext dikare encamên erênî bide û bandora neyînî ya derengmayînê kêm bike.

Geşedana Hestî û Venasînî

Geşedana hestî û venasînî du aliyên giring ên geşedana mirov in ku bi hev re kar dikin. Geşedana hestî bi geşedana şiyana naskirina hestan, rêvebirina wan û hevdiliyê/empatiyê ve têkildar e. Li gorî bîrdoziya girêdanê ya Bowlby, têkiliyên destpêkê yên zarok bi dêûbav an lênêrên xwe re bandoreke mezin li ser geşedana hestî û civakî dike. Zarokên ku di nav têkiliyên ewle de mezin dibin, di warê rêvebirina hestan û avakirina têkiliyên civakî de serkeftîtir in.

Geşedana venasînî jî bi geşedana şiyanên wekî bîranîn, çareserkirina pirsgirêkan û ramanên razber ve têkildar e. Li gorî Piaget, vê pêvajo di çar qonaxên sereke de pêk tê û her qonax taybetmendiyên xwe yên cuda hene. Lêkolînên nû nîşanî me didin ku ev pêvajo ji ya ku Piaget pêşniyar kiriye zûtir û bêtir berdewam e.

Geşedana Nasnameyê

Geşedana nasnameyê pêvajoya ku takekes têgihiştina xwe û cihê xwe di cihanê de pêş dixe ye. Ev pêvajo bi taybetî di dema nûciwaniyê de giring e, lê di hemû jiyanê de berdewam dike. Li gorî Erikson, di vê demê de nûciwan di nav qirîz û qeyraneke nasnameyê re derbas dibin û hewl didin ku bersiva pirsên bingehîn ên derbarê nasnameya xwe de bidin.

Marcia vê teoriyê berfirehtir kir û destnîşan kir ku geşedana nasnameyê di nav çar rewşên cuda de dikare pêk were. Ev rewş ne tenê di dema nûciwaniyê de, lê di hemû jiyanê de dikarin bên dîtin û ji hêla guherînên mezin ên jiyanê ve dikarin bên bandorkirin.

Geşedana Zarokan

Geşedana zarokan qadeke berfireh e ku hemû aliyên geşedana fîzîkî, venasînî, hestî û civakî ji destpêka ducaniyê heta balixbûnê vedihewîne. Ev qonax bingeha kesayetiya mirov ava dike û bandoreke mezin li ser jiyana siberojê dike. Hêmanên weke xwarin, xew û çalakiya fîzîkî bandoreke giring li ser geşedana fîzîkî dikin.

Li gorî Vygotsky, têkiliyên civakî di geşedana venasînî û hişmendî de gelek giring in. Zarok bi alîkariya mezinan an hevalên xwe yên pêşketîtir dikarin şiyanên nû bi dest bixin. Ev têgeh ku weke Qada Geşedanê ya Nêzîktir "Zona of Proximal Development" tê zanîn, îro jî di warê perwerdehiyê de tê bikaranîn.

Geşedana Zimên

Geşedana zimên yek ji aliyên herî balkêş ên geşedana mirov e. Li gorî Chomsky, mirov bi şiyana genetîkî ya fêrbûna zimên tên dinyayê. Lê belê, lêkolînên nû giringiya têkiliyên civakî û hawirdorê di geşedana zimên de jî destnîşan dikin. Zarok ji destpêka jiyanê ve li hemberî dengan û rîtmên zimên hesas in û di navbera 6-12 mehî de dest bi fêrbûna dengan û gotinên taybet ên zimanê xwe dikin.

Encam

Di encamê de, geşedan pêvajoyeke girîft û piralî ye ku hemû qonaxên jiyana mirov vedihundirîne. Têgihiştina van pêvajoyan ne tenê ji bo zanista derûnnasiyê, lê herwiha ji bo geşkirina pergalên perwerdehiyê, tendirustiyê û civakî jî giring e. Lêkolînên berdewam di vî warî de perspektîfên nû pêşkêş dikin û rê li ber midaxeleyên bibandortir vedikin ji bo piştgirîkirina geşedana erênî ya hemû takekesan.

Di dawiyê de divê bê gotin ku her takekes xwedî rêça xwe ya geşedanê ye û ev yek divê di hemû qonax û pêvajoyên midaxeleyê de bê berçavgirtin. Ev têgihiştin dê bibe alîkar ku em bikaribin piştgiriyeke takekesane û bibandor pêşkêş bikin.

Termên Sereke

1. Geşedan (Development): Pêvajoya veguherînên fîzîkî, hişmendî, hestî û civakî ku di jiyana mirov de çêdibin. Ev pêvajo ji destpêka jiyanê heta dawiyê didome.
2. Geşedana Derengmayî (Developmental Retardation/Delay): Rewşa ku tê de zarok nikarin di dema normal de bigihîjin qonaxên geşedanê yên temen û geşedana wan.
3. Derûnnasî (Psychology): Zanista ku tevger û pêvajoyên hişmendî yên mirov vedikole û dahûrîn dike.
4. Girêdan (Attachment): Têkiliya hestî ya di navbera zarok û lênêrên wî/wê de ku bandorê li ser geşedana civakî û hestî dike.
5. Hevdilî (Empathy): Şiyana fêmkirina hest û ramanên kesên din û hevparkirina wan.
6. Venasîn (Cognition): Hemû pêvajoyên hişmendî yên weke bîranîn, fêrbûn û çareserkirina pirsgirêkan.
7. Nasname (Identity): Têgihiştina takekes a derbarê xwe û cihê xwe di civakê de.
8. Moratoriyûm (Moratorium): Qonaxa lêgerîna nasnameyê bêyî ku biryarek hatibe dayîn.
9. Qada Geşedanê ya Nêzîktir (Zone of Proximal Development): Têgeha Vygotsky ku cudahiya di navbera asta heyî ya zarok û asta potansiyel a bi alîkariyê diyar dike.
10. Bîrdoziya Ekolojîk (Ecological Theory): Bîrdoziya Bronfenbrenner ku diyar dike geşedana mirov di nav çendîn pergalên hevgirtî de pêk tê.
11. Geşedana Hestî (Emotional Development): Geşedana şiyana naskirina hestan, rêvebirina wan û geşkirina empatiyê.
12. Geşedana Venasînî (Cognitive Development): Geşedana şiyanên weke bîranîn, çareserkirina pirsgirêkan û ramanên razber.
13. Geşedana Zimên (Language Development): Pêvajoya fêrbûn û geşkirina şiyanên zimên ji destpêka zarokatiyê.
14. Qeyrana Nasnameyê (Identity Crisis): Qonaxa ku takekes li nasnameya xwe digere û hewl dide ku cîhê xwe di civakê de bibîne.
15. Hawirdor (Environment): Hemû hêmanan ku bandorê li ser geşedana takekes dikin, ji malbatê heta civakê.
16. Midaxele (Intervention): Çalakiyên ku tên kirin ji bo alîkariya zarokên ku di geşedanê de pirsgirêk hene.
17. Şiyanên Civakî (Social Skills): Şiyana danûstandin û têkilîdanîna bi kesên din re.
18. Geşedana Motor (Motor Development): Geşedana tevgerên fîzîkî û kontrola masûleyan.
19. Qonaxên Geşedanê (Developmental Stages): Astên cuda yên geşedanê ku takekes di jiyana xwe de derbas dibe.
20. Têkiliyên Civakî (Social Relations): Danûstandinên di navbera takekes û kesên din de ku bandorê li ser geşedanê dikin.

Çavkanî

Chomsky, N. (1965). Aspects of the theory of syntax. Cambridge, MA: MIT Press.

Erikson, E. H. (1968). Identity: Youth and crisis. New York: Norton.

Kuhl, P. K. (2004). Early language acquisition: cracking the speech code. Nature Reviews Neuroscience, 5(11), 831-843.

Marcia, J. E. (1966). Development and validation of ego-identity status. Journal of Personality and Social Psychology, 3(5), 551-558.

Piaget, J. (1952). The origins of intelligence in children. New York: International Universities Press.

Santrock, J. W. (2019). Life-span development (17th ed.). New York: McGraw-Hill Education.

Thapar, A., & Rutter, M. (2019). Do natural experiments have an important future in the study of mental disorders?. Psychological Medicine, 49(7), 1079-1088.