MIJARÊN BALKÊŞ ÊN DERÛNNASIYÊ

Derûnnasî qadeke berfireh e ku gelek mijarên balkêş di nava xwe de vedihewîne. Di vê nivîsê de, em ê li ser hin mijarên herî balkêş ên vê qadê rawestin ku bala hem akademîsyenan hem jî gel dikişînin. Em ê li ser deh mijarên cuda hûr bibin û wan bi kurtasî dahûrîn in.

Derûnnasiya Derûndînok (Psychedelic Psychology)

Derûnnasiya derûndînok lêkolîna bandora madeyên derûndînok (weke LSD, psîlosîbîn, û DMT) li ser hişmendî û tevger û reftarên mirov dike. Ev qad di salên dawî de bala lêkoleran zêde kişandiye, bi taybetî ji ber potansiyela van madeyan di tedawiya nexweşiyên derûnî de.

Lêkolînên dawî nîşanî me didin ku madeyên derûndînok dikarin di tedawiya depresyonê, stresa piştî trawmayê û nexweşiya obsesîf-kompûlsîf de bi bandor bin. Mînakek balkêş, xebata Carhart-Harris û hevkarên xwe (2021) e ku bandora psîlosîbîn (madeya çalak a kuçikan) li ser depresyona giran lêkolaye. Encamên vê xebatê nîşan dan ku tedawiya bi psîlosîbîn dikare bi qasî dermanên antî-depresîf ên standard bi bandor be, lê bi bandoreke zûtir û kêmtir yan jî bê bandorên pê re an jî kêm encamên neyînî.

Herwiha, derûnnasiya derûndînok li ser veguherînên di hişmendiyê de jî disekine. Gelek kes radigihînin ku ezmûnên wan ên derûndînok hesta yekîtiya bi gerdûnê re, hestên kûr ên aştî û dilovaniyê û veguherînên erênî yên demdrêj di perspektîfa jiyanê de pêk tînin.

Dupêjnî / Sînestezî (Synesthesia)

Dupêjnî diyardeke derûnî-noronî ye ku tê de hestên cuda tevlihev dibin. Mirovên ku dupêjniyê dijîn dikarin dengan bibînin, rengan bixwin an jî hejmaran hîs bikin. Ev rewş ji %2 heta %4 bandorê li mirov dike û di nav hunermend û afiranderan de zêdetir tê dîtin.

Cureyên herî berbelav ên dupêjniyê ev in:

• Dupêjniya reng-grafem: Dîtina tîp an hejmaran bi rengên taybet
• Qromestezî (rengbihîstin): Bihîstina dengan bi reng an şêweyan
• Dupêjniya çêjkirina ferhengî (Lexical-gustatory Synesthesia): Çêjkirina peyvan

Lêkolînên li ser dupêjniyê didin xuyakirin ku ev rewş encama girêdanên zêde di navbera beşên cuda yên mejî de ye. Ramachandran û Hubbard (2001) pêşniyar dikin ku dupêjnî dikare me fêrî tiştên giring derbarê geşedana zimanê mirov û afiranderiyê de bike.

Bîranînên Çêkirî (False Memories)

Bîranînên çêkirî bîranînên ku qet neqewimîne ne lê mirov bawer dike ku ew qewimîne. Ev mijar ji ber bandora wê ya giring li ser pergala edalet û têgihiştina me ya derbarê xwezaya bîranînê de, bala lêkoleran dikişîne.

Xebata klasîk a Elizabeth Loftus û John Palmer (1974) nîşanî me da ku çawa pirsên bi rêk û pêk dikarin bîranînên çêkirî biafirînin. Wan ji beşdaran pirsî ku leza du erebeyên di vîdyoyekê de qeza dikirin çiqasî bû. Dema ku peyva "qeza kirin" bi "hev xistin" hate veguhertin, texmînên lezê zêde bûn, ku nîşanî me dide bandora zimanê bikaranî li ser bîranînê.

Lêkolînên dawî destnîşan dikin ku çêkirina bîranînên giştî jî gengaz e. Di xebata xwe ya navdar de, Loftus û Pickrell (1995) karîbûn di mejiyê beşdaran de bîranîneke çêkirî ya windabûnê di navendeke kirînê de biafirînin.

Fêmkirina bîranînên çêkirî ne tenê ji bo pergala edalet, lê herwiha ji bo têgihiştina xebata mejî û çawaniya geşedana nasnameya me jî giring e.

Derûnnasiya Quantumê (Quantum Psychology)

Derûnnasiya quantumê hewl dide ku prensîbên fîzîka quantumê li ser derûnnasiyê bicih bike. Ev qad hê nû ye û carinan tê rexnekirin, lê ew perspektîfên balkêş pêşkêş dike.

Yek ji bingehên vê bîrdoziyê ew e ku hişmendiya mirov dikare bi awayekî çêtir bi rêya modelên quantumê were fêmkirin, ne bi modelên klasîk. Mînak, biryardana mirov dikare weke superpozîsyona quantumê were fêmkirin, ku tê de gelek encamên potansiyel heta dema biryarê bi hev re hene.

Herwisa, bîrdoziya quantumê ya agahiyê tê bikaranîn da ku were fêmkirin ka çawa mejî dikare hewqasî zêde agahiyan bişixulîne û bîne bîra xwe. Xebata Penrose û Hameroff li ser Bîrdoziya Bihevrebûna Sazbendkirî (Orchestrated Objective Reduction - Orch OR) pêşniyar dike ku hişmendî encama prosesên quantumê ye ku di mîkrotubûleyan de, di hundirê noronan de, çêdibin.

Herçiqasî ev qad hê jî cihê nîqaşê ye be jî, lê ew perspektîfên nû pêşkêş dike ji bo fêmkirina hişmendî û tevgerên mirov.

Xewna Lucid (Lucid Dreaming)

Xewna Lucid rewşek e ku tê de xewnbîner dizane ku ew di xewnê de ye û carinan dikare naveroka xewnê kontrol bike. Ev diyarde hem ji aliyê zanistî ve balkêş e hem jî ji ber potansiyela wê ya ji bo xweşkirina jiyana takekesane.

Lêkolînên li ser xewna Lucid bi gelemperî bi bikaranîna polîsomnografiyê (PSG) tên kirin ku çalakiya mejî, tevgera çavan û masûlkeyan di dema xewê de tomar dike. Stephen LaBerge, pêşengê vê qadê, rêbazek bi navê MILD (Mnemonic Induction of Lucid Dreams) pêş xist ku bi rêya wê mirov dikarin îhtîmala xewnên Lucid zêde bikin.

Xewnên Lucid dikarin ji bo gelek armancan werin bikaranîn:

1. Kêmkirina kabûsan
2. Geşedana şiyanên fîzîkî (bi rêya antrenmanê di xewnê de)
3. Zêdekirina afiranderiyê
4. Lêkolînên hişmendiyê

Lêkolînên dawî destnîşan dikin ku xewna Lucid dikare ji bo tedawiya nexweşiyên derûnî jî were bikaranîn. Mînak, Spoormaker û van den Bout (2006) diyar kirin ku hînkirina xewna Lucid dikare bibe alîkar di kêmkirina kabûsên bi NSPTê ve girêdayî de.

Diyardeya Déjà Vu

Déjà vu ku tê wateya "berê-dîtî" di zimanê fransî de, ezmûnek e ku tê de mirov hîs dike ku rewşeke nû berê jiyaye, tevî ku dizane ev ne rast e. Ev diyarde bala gelek kesan dikişîne û bûye mijara gelek lêkolînên zanistî.

Bîrdoziyên sereke yên ku hewl didin Déjà vu rave bikin ev in:

1. Bîrdoziya şaşiya sînkronîzasyonê: Déjà vu dibe ku encama derengmayina biçûk di navbera her du nîvkureyên mejî de be di dema pêvajoya bîranînê de.
2. Bîrdoziya bîranînên çêkirî: Dibe ku hinek taybetmendiyên rewşa heyî bibin sedema bîranîna şaş a ezmûneke berê.
3. Bîrdoziya çalakiya epîleptîk a sivik: Hinek lêkolîn pêşniyar dikin ku Déjà vu dikare encama çalakiya epîleptîk a sivik be di lobûs temporalis de.

Cleary û Brown (2018) pêşniyar dikin ku Déjà vu dibe ku encama prosesa me ya pêşbînîkirina rûdanên pêş be. Dema ku pêşbîniya me rast dernakeve lê hîna jî hesta naskirinê çêdibe, em Déjà vu tecrûbe dikin.

Lêkolîna li ser Déjà vu ne tenê ji bo fêmkirina vê diyardeyê giring e, lê herwiha dikare me fêrî tiştên giring bike derbarê xebata bîranîn û hişmendiyê de.

Derûnnasiya Derîderûnnasî (Parapsychology)

Derûnnasiya derî-giyanî lêkolîna diyardeyên derûnî ye ku bi rêbazên zanistî yên heyî nikarin werin ravekirin. Ev qad bi gelemperî li ser sê mijarên sereke disekine:

1. Dûrhişkarî / Texatir (Telepathy): Veguhestina agahiyê di navbera du kesan de bêyî bikaranîna rêyên hişyar ên naskirî.
2. Fêlbazî (Clairvoyance): Bidestxistina agahiyê derbarê rûdan an tiştan de bêyî bikaranîna hestên normal an çavkaniyên din ên agahiyê.
3. Derûnlivîn (Psychokinesis): Bandorkirina li ser tiştên fîzîkî bi tenê bi hêza hişmendiyê.

Herçiqasî gelek zanist van diyardean napejirînin jî, lêkolînên di vê warê de berdewam in. Yek ji lêkolerên herî navdar ên vê qadê, Daryl Bem e ku di sala 2011an de xebateke balkêş weşand ku têde îdia dikir ku bandora derîderûnnasî heye.

Lêkolînên di vê warê de bi gelemperî bi rêbazên statîstîkî tên kirin û hewl didin encamên ku ji bext û şansê zêdetir in bibînin. Herçiqasî piraniya civaka zanistî hê jî li hember van îdiayan bi guman in, lê lêkolîn di vê warê de didomin û carinan encamên balkêş derdixin holê.

Bandora Plasebo û Nosebo (Placebo and Nocebo)

Bandora plasebo tê wateya başbûna rewşa nexweşekî piştî wergirtina dermanekî bêbandor an tedawiyeke sexte, tenê ji ber ku nexweş bawer dike ku ew bi bandor e. Berevajî vê yekê, bandora nosebo tê wateya xerabbûna rewşa nexweşekî ji ber baweriyên neyînî derbarê derman an tedawiyê de.

Ev herdu diyarde nîşanî me didin ku bawerî û hêvî çiqasî dikarin bandorê li ser encamên fîzîkî û derûnî bikin. Lêkolînên dawî destnîşan dikin ku mekanîzmayên norozindewerî ên bandora plasebo û nosebo hene.

Wager û hevkarên xwe (2004) bi bikaranîna fMRI (functional magnetic resonance imaging) nîşanî me dan ku dema mirov bawer dike ku ew dermanekî êşkuj distînin, çalakî di beşên mejî yên ku bi kontrolkirina êşê ve eleqedar in de zêde dibe, heta eger derman plasebo be jî.

Fêmkirina van bandoran ne tenê ji bo geşedana lêkolînên klînîkî giring e, lê herwiha ji bo başkirina encamên tedawiyê di pratîka klînîkî de jî giring e. Ev lêkolîn herwiha ronahiyê didin ser têkiliya aloz û tevlihev a di navbera mejî, laş û hawirdorê de.

Bîra Fotogafîk (Eidetic Memory)

Bîra fotografîk (an jî bîra eîdetîk) şiyana bîranîna agahiyên dîtî bi hûrgiliyên zêde re ye, piştî ku ew agahî êdî li ber çavan nemaye. Ev cure bîranîn ji bîranîna asayî cuda ye ji ber ku mirovên xwedî vê şiyanê dikarin hûrgiliyên zêde yên wêneyekî an dîmenekî di hişê xwe de bibînin, weke ku ew hê jî li wê/wî dinêrin.

Lêkolînên li ser bîra fotografîk bi piranî li ser zarokan hatine kirin, ji ber ku ev şiyan di nav mezinan de pir kêm tê dîtin. Lêkoler Ralph Norman Haber û hevjîna wî Ruth Haber di salên 1960î de lêkolînên giring li ser vê mijarê kirin. Wan dît ku nêzîkî 5% zarokan dikarin bîra fotografîk nîşanî me bidin, lê ev rêje di nav mezinan de pir kêmtir e.

Herçiqasî gelek kes îdia dikin ku ew xwedî bîra fotografîk in, lêkolînan nîşanî me da ku bîra fotografîk a rastîn pir kêm e. Piraniya kesên ku bîra wan pir xurt e, di rastiyê de teknîkên bîranînê yên pêşketî bi kar tînin, ne ku bîra fotografîk a rastîn.

Lêkolîna li ser bîra fotografîk giring e ji bo fêmkirina xebata bîranînê bi giştî û herwiha ji bo geşedana teknîkên hînbûn û bîranînê.

Derûnnasiya Peresanî (Evolutionary Psychology)

Derûnnasiya peresanî hewl dide ku tevger û prosesên derûnî yên mirov bi rêya bîrdoziya peresanî rave bike. Ev qad pêşniyar dike ku gelek taybetmendiyên derûnî yên mirov encama adaptekirina ji bo pirsgirêkên mayînê û zêdebûnê ne ku pêşiyên me pê re rû bi rû mane.

Hin mijarên sereke yên ku derûnnasiya peresanî lê dikole ev in:

1. Hilbijartina hevjînê: Çima em takekesên taybet tercîh dikin?
2. Xêrxwazî (Altruism): Çima em carinan xwe didin ber xeterê ji bo kesên din?
3. Hestên weke hêrs û xemgîniyê: Çima ev hest pêş ketine û çi fonksiyonên wan hene?
4. Cudahiyên zayendî di tevgerê de: Çima jin û mêr carinan bi awayên cuda tevdigerin?

Xebata klasîk a Buss (1989) li ser tercîhên hilbijartina hevjîn di 37 çandan de nîşan da ku hin hilbijartin (weke mêran bêhtir giringiyê didin xweşikbûnê û jinan bêhtir giringiyê didin çavkaniyên aborî) di hemû çandan de hevpar in, ku piştevaniya perspektîfa peresan dike.

Herçiqasî derûnnasiya peresanî perspektîfên balkêş pêşkêş dike, ew carinan tê rexnekirin ji ber ku zehmet e meriv îdiayên wê bi awayekî zanistî test bike û ji ber ku dikare were bikaranîn ji bo piştgirîkirina qalibên/stereotîpên zayendî.

Encam

Ev deh mijarên ku me li jor vekolandin tenê çend mînak in ji qada berfireh û balkêş a derûnnasiyê. Her yek ji van mijaran dikare bibe bingeha lêkolînên kûr û dirêj û perspektîfên nû li ser xwezaya mirov û tevgera wî pêşkêş dike.

Ji derûnnasiya derûndînok heta derûnnasiya peresanî, ev mijar nîşanî didin ku derûnnasî qadeke zindî û veguherbar e. Lêkolînên di van waran de ne tenê fêmkirina me ya derbarê xwe û kesên din de kûrtir dikin, lê herwiha dikarin bingeh û pêşkêş bikin ji bo geşedana teknîkên nû yên tedawî, perwerdehî û geşedana takekesane.

Herçiqasî gelek ji van mijaran hê jî cihê nîqaşê ne û lêkolînên bêhtir hewcedar in, ew bala me dikişînin ser alozî û girîftên hişmendî û reftara mirov. Bi geşedana teknolojiyên nû û rêbazên lêkolînê, em dikarin hêvî bikin ku fêmkirina me ya van mijaran dê kûrtir û berfirehtir bibe di salên pêş de.

Termên Sereke

Afiranderî (Creativity): Şiyana afirandina tiştên nû û resen. Di derûnnasiyê de, ev şiyan bi gelek testan tê pîvan û gelek lêkolîn li ser çavkaniyên wê hatine kirin. Afiranderî bi geşedana civakê re têkildar e û di warên weke huner, zanist û teknolojiyê de roleke giring dilîze.

Bandora Nosebo (Nocebo Effect): Xerabbûna rewşa nexweşekî ji ber baweriyên neyînî derbarê derman an tedawiyê de. Ev bandor berevajî bandora plasebo ye û nîşanî me dide ka çawa hêvî û baweriyên neyînî dikarin bandoreke xerab li ser derûn û tendirustiyê bikin.

Bandora Plasebo (Placebo Effect): Başbûna rewşa nexweşekî piştî wergirtina dermanekî bêbandor, tenê ji ber ku nexweş bawer dike ku ew bi bandor e. Ev diyarde nîşanî me dide ka çawa bawerî û hêvî dikarin bandoreke erênî li ser derûn û tendirustiyê bikin û di lêkolînên klînîkî de roleke giring dilîze.

Bîra Fotografîk / Eîdetîk (Eidetic Memory): Şiyana bîranîna agahiyên dîtî bi hûrgiliyên zêde re, piştî ku ew êdî li ber çavan nemaye. Kesên xwedî vê şiyanê dikarin wêneyekî an dîmenekî bi hemû hûrgiliyên wê di hişê xwe de bibînin, weke ku hê jî lê dinêrin. Ev cure bîranîn di nav zarokan de zêdetir tê dîtin.

Bîranînên Çêkirî (False Memories): Bîranînên ku qet neqewimîne lê mirov bawer dike ku ew qewimîne. Ev diyarde bi taybetî di warê pergala dad/edaletê de giring e, ji ber ku dikare bandorê li ser şahidiya şahidan bike.

Derîderûnnasî (Parapsychology): Lêkolîna diyardeyên derûnî yên ku bi rêbazên zanistî yên standard nikarin werin ravekirin. Ev qad li ser mijarên weke dûrhişkarî (telepathy), fêlbazî (clairvoyance) û derûnlivîn (psychokinesis) dixebite.

Derûndînok (Psychedelic): Madeyên ku bandorê li ser hişmendî û tevgera mirov dikin, weke LSD, psîlosîbîn û DMT. Ev made dikarin veguherînên demkî di hişmendî, pêjn û têgihiştina mirov de çêbikin.

Derûnnasî (Psychology): Zanista ku tevger û prosesên hişmendî yên mirov lêdikole. Ev zanist hewl dide ku fêm bike ka çima mirov weke ‘xwe’ tevdigerin û çawa hişê wan dixebite.

Derûnnasiya Derûndînok (Psychedelic Psychology): Lêkolînan bandora madeyên derûndînok li ser hişmendî û tevgera mirovan. Ev qad bi taybetî li ser bikaranîna van madeyan di tedawiya nexweşiyên derûnî de dixebite.

Derûnnasiya Peresanî (Evolutionary Psychology): Qada ku tevger û reftar û prosesên derûnî yên mirov bi rêya bîrdoziya peresanê (evolusyonê) rave dike. Ev perspektîf dibêje ku gelek taybetmendiyên derûnî yên mirov encama adaptekirina ji bo pirsgirêkên mayînê û zêdebûnê ne.

Derûnnasiya Quantumê (Quantum Psychology): Qadeke ku hewl dide prensîbên fîzîka quantumê li ser derûnnasiyê bicih bike. Ev perspektîf pêşniyar dike ku hişmendiya mirov dikare bi awayekî çêtir bi rêya modelên quantumê were fêmkirin.

Déjà vu: Hesta ku mirov rewşeke nû berê jiyaye, lê di rastiyê de nejiyaye. Ev diyarde dikare ji ber şaşiyên biçûk di prosesa bîranînê de çêbibe.

Dupêjnî / Sînestezî (Synesthesia): Diyardeyeke derûnî-noronî ye ku tê de hestên cuda tevlihev dibin. Bo nimûne, takekesek dikare dengan bibîne an rengan bixwe.

Dûrhişkarî / Texatir (Telepathy): Veguhestina agahiyê di navbera du kesan de bêyî bikaranîna rêyên hişyar ên naskirî. Ev diyarde di qada derîderûnnasiyê de tê lêkolîn.

Fêlbazî (Clairvoyance): Bidestxistina agahiyê derbarê rûdan an tiştan de bêyî bikaranîna hestên normal. Ev yek jî di qada derîderûnnasiyê de tê lêkolîn.

Hişmendî (Consciousness): Rewşa haydariya mirov a ji xwe û derdora xwe. Ev têgeh di derûnnasiyê de yek ji mijarên herî aloz e û hê jî gelek nîqaş li ser çawaniya xebata wê hene.

MILD (Mnemonic Induction of Lucid Dreams): Rêbazeke ku ji bo zêdekirina îhtîmala xewnên Lucid ji aliyê Stephen LaBerge ve hatiye pêşxistin. Bi vê rêbazê, mirov hîn dibin ka çawa di xewnên xwe de hişyar bimînin.

Noron (Neuron): Şaneyên mejî yên ku agahiyan vediguhêzin. Ev şane bingeha pergala noronî ne û di hemû prosesên derûnî de roleke bingehîn dilîzin.

Polîsomnografî / PSG (Polysomnography): Amûra ku çalakiya mejî, tevgera çavan û masûlkeyan di dema xewê de tomar dike. Ev amûr bi taybetî di lêkolînên xewê de tê bikaranîn.

Qromestezî (Chromesthesia): Cureyekî dupêjniyê ye ku tê de mirov dengan bi reng an şêweyan dibihîze. Ev diyarde di nav hunermend û muzîsyenan de zêdetir tê dîtin.

Superpozîsyona Quantumê (Quantum Superposition): Têgeheke ji fîzîka quantumê ye ku tê de tê gotin ku tiştekî dikare di heman demê de di gelek rewşan de hebe heta ku were pîvan. Di derûnnasiya quantumê de ev têgeh tê bikaranîn ji bo ravekirin ka çawa mirov biryaran didin.

Xewna Lucid (Lucid Dreaming): Rewşa ku tê de xewnbîner dizane ku ew di xewnê de ye û dikare naveroka xewnê kontrol bike. Ev diyarde hem ji bo lêkolînên zanistî balkêş e, hem jî ji bo geşedana takekesane tê bikaranîn.

Xêrxwazî (Altruism): Alîkarîkirina kesên din bêyî ku mirov li benda tiştekî be. Di derûnnasiya peresanî de, ev têgeh weke mekanîzmayeke ku ji bo mayîna komê hatiye pêşxistin tê dîtin.

 

Çavkanî

1. Carhart-Harris, R. L., û hevkarên xwe (2021). Trial of Psîlosîbîn versus Escitalopram for Depression. New England Journal of Medicine, 384(15), 1402-1411.
2. Ramachandran, V. S., & Hubbard, E. M. (2001). Synaesthesia--a window into perception, thought and language. Journal of consciousness studies, 8(12), 3-34.
3. Loftus, E. F., & Palmer, J. C. (1974). Reconstruction of automobile destruction: An example of the interaction between language and memory. Journal of verbal learning and verbal behavior, 13(5), 585-589.
4. Penrose, R., & Hameroff, S. (2011). Consciousness in the universe: Neuroscience, quantum space-time geometry and Orch OR theory. Journal of Cosmology, 14, 1-17.
5. LaBerge, S., & Rheingold, H. (1990). Exploring the world of lucid dreaming. Ballantine Books.
6. Cleary, A. M., & Brown, A. S. (2018). Déjà vu: An illusion of prediction. Psychological Science, 29(4), 635-644.
7. Bem, D. J. (2011). Feeling the future: experimental evidence for anomalous retroactive influences on cognition and affect. Journal of personality and social psychology, 100(3), 407.
8. Wager, T. D., û hevkarên xwe (2004). Placebo-induced changes in FMRI in the anticipation and experience of pain. Science, 303(5661), 1162-1167.
9. Haber, R. N., & Haber, L. R. (1988). The characteristics of eidetic imagery. In The psychology of learning and motivation (Vol. 22, pp. 1-50). Academic Press.
10. Buss, D. M. (1989). Sex differences in human mate preferences: Evolutionary hypotheses tested in 37 cultures. Behavioral and brain sciences, 12(1), 1-14