BANDORA BÎRANÎNÊN ZAROKTIYÊ

(Ceribandinek)

Lêkolînên derûnasiyê yên dawî destnîşan dikin ku bîranînên zaroktiyê ne tenê weke çîrokên derbasbûyî ne, lêbelê ew weke xişt û kevirên bingehîn ên siberoja mirov in. Di warê derûnasiya nûjen de, ev bîranîn êdî weke hêmaneke çalak têne dîtin ku her roj bandorê li ser biryar, tevger û têkiliyên mirov dikin. Di vê çarçoveyê de, pisporên derûnasiyê destnîşan dikin ku her serpêhatiya zaroktiyê, çi erênî çi neyînî, di derê hiş (derhişî) de cihê xwe digire û di demên cuda yên jiyanê de xwe nîşanî mirov dide.

Di warê geşedana mejî de, lêkolînan eşkere kiriye ku di dema zaroktiyê de mejî bi awayekî gelek bihêz û çalak bîranînan tomar dike. Ev tomarkirin ne tenê weke wêneyek an dîmenek e, lêbelê weke pergaleke aloz û tevlihev a girêdayî hest, bîhn, deng û heta tam û çêjan e. Ev yeka hanê dibe sedem ku piştî bi salan jî dema mirov rastî bîhneke taybet tê an dengekî dibihîze, dikare vebigere wan rojan û heman hestan ji nû ve bijî. Ev mekanîzma aloz û tevlihev a mejî, ku jê re "bîranîna xelekî" tê gotin, roleke sereke di avakirina kesayetiya mirov de dilîze.

Têkiliyên di nav malbatê de yên di dema zaroktiyê de jî weke hêmaneke bingehîn derdikevin pêş. Dema ku em li dîroka derûnasiyê dinêrin, em dibînin ku bîrdozîsyenên weke John Bowlby û Mary Ainsworth bi salan li ser vê mijarê xebitîne û bîrdoziya girêdanê (attachment theory) geş û pêş xistine. Ev bîrdozî nîşanî me dide ku çawaniya têkiliya zarok bi dêûbavê xwe re di salên destpêkê de, modeleke bingehîn e ji bo hemû têkiliyên wî/wê yên siberojê. Di vê çarçoveyê de, ewlehiya hestî ku zarok di van salan de hest dike, dibe kilîta bawerî û ewlehiya di têkiliyên mezinbûnê de.

Geşedana hişmendiya civakî ku di salên zaroktiyê de destpê dike jî roleke girîng dilîze di avakirina kesayetiyê de. Di vê qonaxê de zarok hînî têgihên weke hevdilî (empatî), hevparî, dadmendî û berpirsiyariyê dibin. Lêkolîn nîşanî me didin ku zarokên ku di vê demê de derfeta geşkirina van taybetmendiyan dibînin, di jiyana kamil û mezinbûnê de bêtir bi ser dikevin û têkiliyên wan ên civakî xurttir in.

Rola çand û civakê jî di vê pêvajoyê de nayê piştguhkirin. Her civak bi nirx, norm û kevneşopiyên xwe bandorê li ser geşedana zarokan dike. Ev bandor di rêya ziman, huner, çîrok, stran û gelek elementên din ên çandî re pêk tê. Zarok di nav vê xeleka çandî de fêrî naskirina xwe û cihana derdora xwe dibin. Di vê pêvajoyê de, çawa ku pisporên antropolojiyê jî destnîşan dikin, zarok ne tenê zanyariyê werdigirin, lêbelê bi awayekî çalak di avakirina wateyê de beşdar dibin.

Di warê fêrbûna hestan de jî salên zaroktiyê gelek girîng in. Di vê demê de zarok hînî naskirina hestên xwe û rêvebirina wan dibin. Ev pêvajo di nav têkiliyên malbatî û civakî de pêk tê û bandoreke mezin li ser têkiliyên siberojê dike. Zarokên ku di vê demê de derfeta derbirîna hestên xwe dibînin û ji aliyê hawirdora xwe ve têne fêmkirin, di jiyana kamil û mezinbûnê de jî dikarin bi awayekî saxlem û bi tendirust hestên xwe derbibirin û bi wan re serederiyê bikin.

Ji aliyê din ve, trawmayên zaroktiyê jî mijareke girîng in ku divê bi baldarî were nirxandin. Ev trawma dikarin ji şidetê, îhmalê, windakirina kesekî/ê an jî ji rewşên stresê yên demdirêj çêbibin. Lêkolîn nîşanî me didin ku bandora van trawmayan ne tenê derûnî ye, lêbelê dikare bigihêje heta guherînên zindewerî di mejî de. Lêbelê, ev nayê wê wateyê ku mirovên ku di zaroktiyê de rastî trawmayan hatine nikarin jiyaneke bi baş bijîn. Bi alîkariya tedawî û piştgiriya profesyonel, ev takekes dikarin bi van trawmayan re serederiyê bikin û jiyaneke bi wate ava bikin.

Derûnasiya nûjen destnîşan dike ku geşedana kesayetiyê pêvajoyeke berdewam e û di vê pêvajoyê de gelek hêman rol dilîzin. Lêbelê, salên zaroktiyê di vê pêvajoyê de weke demeke taybet derdikevin pêş. Di van salan de bingeha kesayetiyê tê avakirin û ev bingeh bandoreke demdirêj û kûr li ser jiyana siberojê dike. Ji ber vê yekê ye ku ev mijar bala gelek lêkoler û pisporan dikişîne û her roj lêkolînên nû di vî warî de têne kirin.

Di encamê de, fêmkirina bandora bîranînên zaroktiyê li ser geşedana kesayetiyê ne tenê ji bo pisporên qada derûnasiyê, lêbelê ji bo her takekesê ku dixwaze xwe û zarokên xwe baştir fêm bike girîng e. Ev zanîn dibe alîkar ku em stratejiyên baştir ên perwerdehiyê pêş bixin, têkiliyên xwe yên bi zarokan re xurt bikin û civakeke tendirust û saxlemtir ava bikin. Herwiha ev zanîn dibe rêber ji bo me ku em hem weke tak û hem jî weke civak gavên xwe bi hişmendî bavêjin û siberojeke baştir ava bikin.