DERÛNIYA HINER SALEEM

Di qada edebiyat û sînemaya kurdî ya navneteweyî de, Hiner Saleem weke dengekî xurt û taybetmend cihê xwe girtiye. Ev nivîskar û derhênerê kurd, bi taybetî bi fîlmên xwe yên weke "Vodka Lemon" (2003) û herwiha bi berhemên weke romana "Ez û Ez" di qada hunerî ya cihanê de xwedî bandoreke girîng e. Lêbelê, di bingeha van berheman de, derûniyeke kûr û aloz heye ku bi rêya hevpeyvîn û kitêbên wî yên cuda li ser jiyan û hunerê tê vedîtin.

Em dê hewl bidin ku layenên cihêreng ên derûniya Hiner Saleem binirxîne û têkiliyên di navbera jiyana wî ya takekesane, serpêhatiyên wî yên weke penaber û berhemên wî yên hunerî de bi awayekî zanistî ronî bikin. Em dê vê nivîsê di bin çend mijaran de bidin ber hev: Têkiliya wî ya tevlihev bi jiyan û mirinê re, bandora penaberî û sirgûnê li ser jiyan û hunera wî, bikaranîna qerf û henekê weke amrazeke berxwedanê û felsefa wî ya edebî û hunerî.

Derûniya dualî (ducemserî)

Hiner Saleem di hevpeyvîna xwe de bi awayekî vekirî behsa têkiliya xwe ya bi mirinê û jiyanê re dike. Dema ku ew dibêje: "Bi dîtina min, heke tu weke kurd jidayik dibî, tu bi xwekuştinê re jidayik dibî", ew di rastiyê de têgihiştineke kûr a derûniya xwe derdixe holê. Ji bo Hiner, jiyan bi xwe têkoşîneke berdewam e di navbera xwestina jiyanê û hêza mirinê de, bi taybetî ji bo kesên ku nasnameya wan a kurd e, rastî zext û zordariyan tê.

Di romana wî ya "Ez û Ez" de jî em vê dualtiyê dibînin ku di wê de karaktera sereke Dilman bi xwekuştina xwe dest bi çîrokê dike. Ev destpêk bi xwe nîşana têgihiştina Hiner a ji jiyanê ye ku her tim di bin siya mirinê de ye.

Dema ku Hiner dibêje: "Cihana mirî pir rehet e, cihana jiyanê zehmet e," ev nîşan dide ku ew di heman demê de di nava her du cihanan de dijî. Li gorî wî, aliyê zindî di hundirê wî de tije şer, berxwedan û êş e, lê aliyê mirî yê wî bi awayekî paradoksî tije geşbînî û aramî ye. Ev dualtî bûye hîmê derûniya wî ya hunerî û berhemên wî bi vê têgihîştina dualî xemilandine.

Herwiha nêrîna wî li ser xwekuştinê jî balkêş e. Dema ku ew dibêje: "Ez ne ewqasî tirsok im ku xwe bikujim," ew bi vê hevokê diyar dike ku xwekuştinê weke teslîmbûnekê dibîne, ne weke berxwedanekê. Ji bo wî, berxwedan di jiyanê de berdewamkirina têkoşînê ye û birêvebirina jiyanê li dijî hemû zordariyan, bêhêvîtiyan û astengiyan kareke bihêztir û wêrektir e ji mirîbûnê.

Bandora kûr a penaberî û sirgûnê

Dema ku em li ser derûniya Hiner Saleem diramin, em nikarin bandora penaberî û sirgûnê paşguh bikin. Ev ezmûn di jiyana wî de şopeke kûr hiştiye û ji zû ve bûye çavkaniya berhemên wî. Hiner bi xwe vê rastiyê teqez dike dema ku dibêje: "Sirgûn, tiştekî ye ku di hundirê min de kûr e. Di navbera koçberiyê û sirgûna siyasî de ferq heye."

Li gorî Hiner, ferqa herî mezin di navbera koçberiyê û sirgûnê de ev e ku koçberî bijartin e û sirgûn neçarî ye. Ev cudahî jî bandoreke mezin li ser derûniya wî dike. Ew bi xwe dibêje ku sirgûn bûye beşek ji nasnameya wî û hêmaneke bingehîn a takekesbûna wî ya hunermendî ye. Di heman demê de, ev sirgûn dibe sedema hesreta wî ya bêdawî ji bo welatê wî yê Kurdistanê.

Hesret û êşa dûrbûnê xwe di hevokên wî de dide der dema ku ew dibêje: "Ez mehrûm kirim. Ez difikirîm: Heke min weke her takekesî jiyaneke asayî bijiya û li cihê jidayikbûna xwe, li Kurdistanê mezin bûbama, belkî ez ê li wir evîndarê keçekê bûbama. Lê çima ez ji vê bêpar hatim hiştin? Ez mehrûm kirim." Di van hevokan de, em dibînin ku sirgûn ji bo wî ne tenê dûrbûna ji welêt e, lê herwiha mehrûmbûna ji gelek tiştên din ên ku jiyanê normal û xweş dikin e.

Ev serpêhatiya sirgûnê di berhemên wî de jî tê dîtin. Gelek ji karakterên wî, penaber û koçber in û bi awayekî çalak li dû cihê xwe yê rastîn digerin di cihanê de. Di romana "Ez û Ez" de, karaktera sereke Dilman jî bi bêcihûnê û penaberiyê re têdikoşe.

Nasnameya kurdî û berxwedan

Nasnameya kurdî di derûniya Hiner de hêmaneke bingehîn e ku bandora wê li ser hemû jiyan û berhemên wî heye. Dema ku ew dibêje: "Ez kurd im. Nuqte. Ne baş ne xirab; tenê wisa ye," ew bi vê yekê diyar dike ku ew kurdbûnê weke rastiyeke jiyanê dibîne, ne tiştekî ku mirov pê şanaz be yan jî şerm bike. Ev nêrîn nîşanî me dide ku Hiner di asta takekesane de aştiya xwe bi nasnameya xwe re çêkiriye, lê ev nayê wê wateyê ku ew li hemberî zordestiya li ser gelê kurd bêdeng dimîne.

Berevajî, ew berxwedanê hem çalakiyek hem jî nirxeke girîng dibîne: "Ez ticarî nikarim qebûl bikim ku welatek an takekesek zilmê li miletekî din an mirovekî din bike." Ev hevok diyar dike ku berxwedan di derûniya wî de cihekî girîng digire û ew berxwedaneke berdewam li hemberî hemû formên zordestiyê dimeşîne.

Ev berxwedan ne tenê di jiyana wî ya rojane de, lê di berhemên wî yên hunerî de jî xwe dide der. Hiner, bi rêya berhemên xwe, bîranînên xwe, nasnameya xwe û hesreta xwe ya ji bo Kurdistanê tîne zimên û ev jî dibe rêyeke derbirrînê ji bo derûniya wî ya berxwedêr.

Di fîlmên wî de, em gelek caran temaya berxwedanê dibînin, çi di nava jiyana rojane ya takekesên asayî de be, çi jî di têkoşîna dîrokî ya gelê kurd de be. Herwiha, karakterên wî yên sereke bi piranî li dijî zordestiyê, neheqiyê û newekheviyê şer dikin ku ev jî berhemên wî dike nîşaneyên berxwedanê bi xwe.

Qerf û henek weke amrazeke berxwedanê û saxlemiya derûniyê

Yek ji taybetmendiyên herî balkêş ên derûniya Hiner Saleem, bikaranîna wî ya qerf û henekê di berhemên xwe de ye. Ev mijareke girîng e ji ber ku ew bi vê rêbazê, dibe ku karibe behsa mijarên dijwar, trajîk û êşdar bike bêyî ku bi tevahî bikeve nava xemgînî û bêhêvîtiyê.

Hiner bi xwe dibêje: "Qerf û henek, tije trajedî ye. Qerf û henek, nezaketiya bêhêvîtiyê ye." Ev têgihîştin nîşanî me dide ku ew qerf û henekê weke amrazekê dibîne ji bo şopandina trajedî û bêhêvîtiyê li pişt perdeyeke sivik û hevgirtî.

Bi rêya qerf û henekê, Hiner dikare behsa mijarên tevlihev û dijwar ên weke binpêkirina mafên mirovan, penaberî û şerê navxweyî bike bêyî ku xwendevan û temaşevan bi tevahî bixemgîne. Ew vê stratejiyê şîrove dike: "Bi qerf û henekê, tu dikarî tiştên ku mirov bi gelemperî qebûl nakin an jî naxwazin bibihîzin bibêjî û dîsa jî ew ê bixwînin. Heke ez serpêhatiya kurdan bi awayekî cidî binivîsim, kesek dê nexwîne ji ber ku ew pir xemgîn in."

Ev rêbaz ji bo Hiner tenê amrazeke edebî û hunerî nîne, lê di heman demê de amrazeke saxlemiya derûnî ye jî. Bi rêya qerf û henekê, ew dikare êş û derdên xwe ji pêşiya xwe rake û wan organîze bike di nava berhemeke hunerî de û bi vî awayî, hem xwe hem jî xwendevan û temaşevanên xwe rizgar bike ji bin barê giran ê trajediya kurdan.

Ji aliyê din ve, qerf û henek herwiha dibe amrazeke berxwedanê jî. Dema ku mirovek dikare bi trajediyê re bikenê û bi zordestiyê re qerfan bike, ew di rastiyê de dibe xwediyê hêzeke mezin li hemberî wan. Hiner bi vê rêbazê, êşê vediguherîne şahiyê, stresê dike ken û şermê dike serbilindî.

Felsefa edebî û hunerî

Di hevpeyvînên xwe de, Hiner Saleem têgihiştina xwe ya edebî û hunerî jî bi awayekî zelal tîne zimên. Yek ji prensîpên bingehîn ên vê felsefê, girîngiya sadetiyê ye. Ew dibêje: "Tevlihevkirina tiştekî hêsan e, lê sadekirin zehmet e." Bi vê hevokê, ew diyar dike ku ew hewl dide hunera xwe bi awayekî sade û rasterast pêşkêş bike, bêyî ku pêdivî bi tevlihevî û zêdexwaziyan hebe.

Ev felsefa sadetiyê di hemû berhemên wî de tê dîtin. Ew dixwaze ku hunera xwe bêyî "kolesterol" pêşkêş bike, anku bêyî tiştên zêde û bêkêr. Ev jî dibe parçeyek ji derûniya wî ya hunerî ku hewl dide rastiyê bi awayê herî sade û zelal derxe pêş.

Di heman demê de, Hiner ferqa di navbera nivîskarî û derhêneriyê de jî diyar dike: "Dema ku ez senaryoyekê dinivîsim an jî fîlmekê çêdikim, ez wî karî bi çavekî dikim. Lê dema ku ez romanekê dinivîsim, ez hewcedarê çil çavan im." Ev têgihiştin nîşan dide ku ew derhênerî û nivîskariyê weke du hunera cuda dibîne ku her yek ji wan rêbazeke taybet dixwaze.

Ji aliyê cuda ve, ew ferqa di navbera romana nivîsandinê û fîlm çêkirinê de jî diyar dike. Ji bo wî, roman cihê azadiyê ye: "Di romanê de tu dikarî xeyala xwe azad bikî. 'Min di asîman de du milyon mêş û stêrk dît. Û periyekê ji ezman daket.' Her tişt mimkûn e. Tu azad î!" Lê sînema sînordarkirîtir e û hewcedarî ji derfetên madî yên zêdetir e.

Ev têgihiştina wî ya cuda ji her du huneran re dibe sedema ku ew berhemên cuda di her du qadan de jî biafirîne û di her çarçoveyê de, bikare xwe bi awayekî cuda îfade bike.

Têkiliyên civakî û siyasî

Derûniya Hiner Saleem herwiha cihekî girîng dide têkiliyên civakî û siyasî jî. Ev hêman di berhemên wî de xwe didin der dema ku ew behsa astengiyên di jiyana rojane de dike ku civakên weke civaka kurdî rastî wan tên.

Di hevpeyvînên xwe de, Hiner gelek caran qala têkiliyên civakî û siyasî dike ku bandoreke mezin li ser jiyana takekesên kurd dike. Ew bi taybetî nêrîna xwe li ser cudahiyên çandî û civakî yên di navbera Rojhilat û Rojava de jî tîne ziman. Ew weke kesekî ku di her du çandan de jî jiyaye, dikare bi çavekî rexnegir li her du aliyan binêre.

Di romana xwe de, Hiner gelek caran diçe fesla polîtîkayê û têkiliya mirovan bi hikumetan re. Ew behsa fesada polîtîk, çawaniya rakirina dengên cudahiyê û parçebûna hêza çandî jî dike. Ev jî dibe nîşana girîngiya polîtîkayê di derûniya wî de, ne weke propagandayê, lê weke xwezayeke jiyanê.

Ji aliyê din ve, pirsgirêkên weke penaberî û koçberiyê jî di berhemên wî de têne dîtin. Ew behsa êş û kûrahiya vê tecrûbeyê dike bi awayekî ku rê li ber fêmdariya nav mirovan vedike. Di fîlm û romanên wî de, em gelek caran têkiliya bêhêzên civakê û dezgehên hêzdar dibînin. Ev jî nîşana alîgiriya wî ye ji bo bêhêz û belengazan, û ev berê wî dike aliyê berxwedêr û bêhêzan.

Mijarên felsefî û exlaqî

Derûniya Hiner herwiha cihekî girîng dide pirsên felsefî û exlaqî jî. Di berhemên wî de, em gelek caran dibînin ku ew hewl dide bersiva pirsên girîng ên weke "Jiyan çi ye?", "Mirov çi ye?", "Azadî çi ye?", û "Exlaq çi ye?" bide.

Dema ku Hiner di romana xwe ya "Ez û Ez" de behsa xwekuştinê dike, ew di rastiyê de li ser hebûn û nebûnê, û girîngiya jiyanê di nava şert û mercên dijwar de diaxive. Dema ku ew behsa penaberiyê dike, ew di rastiyê de behsa azadiyê û girîngiya parastin û hezkirina azadiyê dike. Ev hemû jî dibin nîşaneyên girîngiyê di derûniya wî de ku ew dide pirsên felsefî û kûr.

Herwiha, ew gelek caran behsa exlaq û nirxên mirovahiyê jî dike. Di berhemên wî de, em dibînin ku ew îdealên weke demokrasiyê, azadiyê, dadweriyê û berpirsiyariyê diparêze. Ew gelek caran behsa pirsgirêkên exlaqî yên weke zilm, binpêkirina mafên mirovan û dijberiya li hemberî cudahiyên neteweyî û çandî dike. Ev jî nîşan dide ku derûniya wî ya felsefî û exlaqî, bi kûrahî girêdayî têgihiştina wî ya kesayetiyê û hunermendiyê ye.

Encam

Derûniya Hiner Saleem, tevahiyeke tevlihev û balkêş a têgihiştinên ji penaberî, qerf û henek, berxwedan û hunerê ye. Ev nivîskar û derhênerê kurd, bi berhemên xwe yên ku ji jiyana wî û ji serpêhatiyên wî yên weke penaber çavkaniya xwe digirin, bandoreke mezin li ser edebiyat û sînemaya kurdî û cihanê kiriye.

Di derûniya wî de, em dikarin mirovekî bibînin ku di navbera jiyan û mirinê, hêvî û bêhêvîtiyê, qerf û trajediyê de jiyaneke hunermendane pêk tîne. Ev gelek caran dibe sedema ku berhemên wî bi awayekî tevlihev û balkêş xwe pêşkêş dikin.

Herwiha, têgihiştina wî ya ji hunerê û edebiyatê jî balkêş e. Ew hewl dide ku bi awayekî sade û rasterast behsa mijarên tevlihev bike û bi vî rengî, berhemên tije derbirrînên kûr û dramatîk pêşkêş bike. Ev jî dibe sedema ku berhemên wî dikarin hem giran û kûr bin, hem jî herikbar û sade bin.

Nasnameya wî ya kurdî û zelalkirina berxwedanê jî di derûniya wî de cihekî girîng digirin. Ev jî dibe sedemeke din a vê yekê ku berhemên wî bûne dengê gelê wî û dengê hemû kesên ku di bin zilm û zordariyê de dijîn.

Hiner Saleem, bi taybetmendiyên xwe yên takekesane û hunerî, bûye deng û çavê gelê xwe yê kurd û herwiha, bûye dengê hemû mirovahiyê ji bo berxwedana li dijî neheqî û zordariyê. Ew, bi rêya berhemên xwe, dibe berdevkê neteweyekê ku di bin zordariyê de ye û hewl dide ku bi awayekî hunerî û mirovî behsa vê yekê bike.

Çavkanî

1. Saleem, H. (2024). Ez û Ez. Weşanên Avesta.
2. Saleem, H. (2003). Vodka Lemon [Fîlm].
3. Hevpeyvîna bi Hiner Saleem re. (2025, Adar). https://www.rudaw.net/turkish/interview/16032025