ZEXT (PRESSURE)

Destpêk

Zext, weke konsepteke pir alî û kûr, di hemû qadên jiyana mirov de roleke diyarker dilîze. Ji perspektîfa zanistên derûnî, civakî û civaknasî ve, zext ne tenê rewşeke demkî ye, lê pergaleke dahûrîn û şîkarî ya bandorê ye ku di her qonaxên jiyanê de bandorê li ser mirov û civakan dike.

Teorîsyenên weke Kurt Lewin, Pierre Bourdieu û Stanley Milgram di lêkolînên xwe de zextê weke mekanîzmeyeke girîng a civakî û derûnî pênase kirine. Ev konsept ne tenê bi awayekî heyben (objektîv) tê şîrovekirin, lê herweha bi awayekî kirdewarî (subjektîv) jî di jiyana her takekesî de cihê xwe digire.

Zext weke hêzeke berfireh, mirov mecbûr dike ku li gorî normên civakî, çaverêkiriyan û standartên diyarkirî tevbigerin. Ev hêza nedîtbar di hemû qadên jiyanê de xuya dibe: Ji têkiliyên kesayetî heta strûkturên civakî, ji perwerdehiyê heta jiyana profesyonel.

Di vê lêkolînê de, em ê li ser çend cûreyên sereke yên zextê bisekinin û bandorên wan di jiyana mirov de şîrove bikin. Her cûre zext bi awayekî cuda bandorê wan heye û dikare bandorên erênî yan jî neyênî li ser mirov û civakan bike.

Cûreyên zextê û bandorên wan

Zexta Civakî (Social Pressure)

Zexta civakî hêzeke berfireh e ku li ser tevger û reftar, hilbijartin û reftarên mirov bandordar e. Ev zext bi awayên cuda xuya dibe: Bi rasterast û eşkere, weke qanûn û rêzikên civakî, yan jî bi awayekî veşartî û nepen, weke normên civakî û çavdêriyên bêdeng.

Bandorên wê gelek berfireh in: Ji hilbijartinên kesayetî heta strûkturên giştî yên civakê. Mirov ji ber normên civakî û çaverêkiriyan mecbûr dimînin ku li gorî standardên diyarkirî tevbigerin.

Zexta Demê (Time Pressure)

Di dema nûjen de, zexta demê bûye hêmana herî bandordar. Mirov hertim di bin zextê de ne ku karên xwe di demeke kurt de bi cih bînin, hertim amade bin û performansa xwe bilind bikin.

Ev zext dikare bi gelek awayan bandorker be: Stres, têkçûna derûnî, nexweşiyên fizîkî û lawazkirina têkiliyên civakî pêk tîne. Paradoksa nûjenîteyê ev e ku mirov her dem dixwazin zêdetir û baştir bin.

Zexta Derûnî (Psychological Pressure)

Zexta derûnî nîşan bi bandorên navxweyî (hundirîn) dike ku di giyan (ruh), derûn û hestên mirov de xuya dibin. Ev zext dikare ji çavdêrî, şermezarkirinê, bi dest ve anînê an jî tirs û rageşiyan pêk were.

Bandorên wê gelek girîng û kûr in: Dikare bibe sedema xemgînî, depresyon û bandoreke rasterast li ser pergalê ya berevanî û parastina (îmmûnî) laş bike. Herwiha dikare handan û kapasîteya hînbûn û performansê jî lawaz bike.

Zexta Hevsalan (Peer Pressure)

Di qonaxên ciwanî û ciwanbûnê de, zexta hevsalan herî bandordar e. Ev zext dikare mirov bi ber tevger û reftarên cuda ve bibe: Çi erênî çi jî neyînî.

Di vê cûreyê de, mirov ji ber ku dixwazin di nav civakê de bên qebûl kirin û xwedî cihekî bin, mecbûr dimînin ku li gorî xwestekên hevsalên xwe tevbigerin. Bandor li ser hilbijartinên muzîkê, modê, tevger û reftarên civakî û heta bikartînana madeyên zerar û ziyanê dike.

Zext di jiyana kurd û Kurdistanê de

Kurd, bi dirêjahiya dîroka xwe hertim di bin zextên cuda de jiyane, têgîna "zextê" bi awayekî ciyawaz û kûr têdigihêje. Ji dagirkirinên herêmî heta qedexeyên ziman û çandî, zext di jiyana kurdan de roleke pir girîng lîstiye.

Di mêjûya siyasî ya Kurdistanê de, zexta siyasî û nijadî herî zêde xuya dibe. Kurdan hertim li dijî dewletên dagirker têkoşîn kirine û ev têkoşîn xwe bi xwe zexteke mezin bû. Ji osmaniyan heta rejîmên iraqî, îranî û tirkî, kurdan her tim zexteke mezin a siyasî û civakî tecrûbe kiriye.

Zexta zimanî û çandî jî di jiyana kurdan de cihekî girîng digire. Qedexekirina zimanê kurdî, çanda kurdî û nasnameya nijadî di dîroka dawî de zexteke mezin bû. Her welatê bi kurdan ve girêdayî qedexeyên cuda li ser ziman û çandê datanî.

Di asta civakî de, zexta navxweyî û kevneşopiyê di civaka kurdî de gelek bandordar e. Êş, êzîdî, kurd û komên cuda yên nijadî zextên navxweyî û derxweyî yên cuda tecrûbe dikin. Mînak, di civakên êzîdî de zexta civakî û olî gelek xurt e.

Zexta aborî jî di Kurdistanê de roleke girîng dilîze. Herêmên kurdan hertim ji aliyê aborî ve hatine windakirin û bindestkirin. Qedexe, embarûya aborî û newekheviya aborî zexteke mezin li ser jiyana kurdan çêkiriye.

Di warê derûnî de jî kurdan zexteke mezin tecrûbe kirine. Koçberî, şer, qetlîam û koçkirina zêbarî zexteke derûnî ya kûr û zûr li ser civaka kurdî çêkiriye. Her mirovekî kurd bi awayekî cuda van zextan tecrûbe kiriye.

Lê di heman demê de, van zextan jî hêza kurdan zêde kiriye. Têkoşîna bo azadî, mafên mirovî û nasnameya çandî kurdan bi hêztir kiriye. Zext bûye sedema hişyarî, têkoşîn û pêşveçûnê.

Di dema îro de jî kurd li her parçeyê Kurdistanê zextên cuda tecrûbe dikin. Li Bakur zexta siyasî û zimanî, li Rojhilat zexta olî û siyasî, li Başûr nakokiyên navxweyî (hundirîn) û li Rojava şer û pevçûn.

Encam

Herçend zext gelek caran bi maneya neyînî were şîrovekirin jî di heman demê de dikare bandoreke erênî jî hebe. Zext dikare mirov bi ber geşedan, pêşveçûn, pêşkeftinê û gihîştina armancên xwe ve bibe.

Ji perspektîfa zanistî, zext weke mekanîzmeyeke kompleks tê têgihîştin ku di nav civakan de rol û bandoreke girîng dilîze. Têgihîştina kûr û zanistî ya zextê dikare alîkariya me bike ku bi awayekî baştir bi zextê re têkilî deynin û wan kontrol bikin.

Zext herweha weke hêzeke dahûrîn û şîkarî û guherbar tê dîtin. Her civak, her kesayet û her qonax dikare zextê bi awayekî cuda bînin zimên û bandora lê bike. Girîng ew e ku mirov zextê weke beşeke normal ya jiyanê bibîne û bi awayekî saxlem û tendirust bi wê re têkilî deynin.

Çavkanî

1.      Bourdieu, P. - "Reproduction in Education"

2.      Milgram, S. - "Obedience to Authority"

3.      Lazarus, R.S. - "Stress, Appraisal, and Coping"

4.      Selye, H. - "The Stress of Life"