Hêza nerm û hêza hişk, du rêbazên siyaseta navneteweyî

 ___Brahîmê Alûcî___

Destpêk

Di dinyaya siyaseta navneteweyî ya niha de, dewlet û aktorên siyasî ji bo gihîştina armancên xwe yên stratejîk du rêbazên sereke yên hêzê bi kar tînin ku ew jî hêza nerm (soft power) û hêza hişk (hard power) in. Ev her du raman û konsept ku di teoriya têkiliyên navneteweyî de cihekî girîng digirin, taybetmendiyên wan ên cuda hene û her yek ji wan stratejiyên taybet ên xweser hene ku sepan û aplîkasyonê bi kar tîne. Dewletên zilhêz van her du hêzan bi hev re bikartînin ku jê re hêza bîrbir/aqilane (smart power) tê gotin, stratejiya her du cureyên hêzan (nerm û hişk) bi hev re bi kar tîne ji bo gihîştina armancên xwe yên herî baş.

Hêza hişk (hard power) ku wekî forma kevneşopî ya hêzê tê zanîn, li ser bingeha zor û zordariya fizîkî an aborî ava bûye. Ev cure hêz bi rêya hêzên leşkerî, girtinên aborî û mexdûriyên fizîkî armancên xwe yên siyasî vedihewîne. Li beramberî vê, hêza nerm (soft power) ku ji aliyê zanyarê navdar ê Amerîkî Joseph Nye ve di sala 1990î de hatiye pêşkêşkirin, li ser bingeha dîtbarî û rêzgirtinê xebatê dike. Ev cure hêz bi rêya çand, nirxên demokratîk, siyasetên dadmend û teknolojiya pêşkeftî xwe bi cih dike.

Dîroka mirovahiyê nişanî me dide ku hêza herî domdar û bandordar ne hertim ew e ku bi zorê tê bicihkirin, lê ew e ku bi rêya dîtbarî û hêzkirin û rêzgirtinê tê avakirin. Wekî mînak, li Kurdistanê em îro Ehmedê Xanî, Meleyê Cizîrî û Feqiyê Teyran nas dikin û bi rêzê yad dikin, lê kes ji me an pir kêm kes nav û navnîşanên mîr û begên di wê serdemê de jiyane nas dike. Ev rastî nîşanî me dide ku hêza çandî û hişî (aqilî) di demdirêjiyê de li hemberî hêza siyasî ya fizîkî zêdetir domdike û heta badordartir e.

Di serdema dijîtal û globalîzasyonê de, girîngiya hêza nerm hîn zêdetir xuya dibe. Civakên niha bi teknolojiya agahdariyê re zêdetir bi hev ve girêdayî ne û zêdetir agahdar in. Di vê rewşê de, dewletên ku dikarin hêzeke nerm a bandordar ava bikin, dikarin di demdirêjiyê de serkefitina xwe ya siyasî, aborî û çandî mîsoger bikin.

Hêza hişk

Hêza hişk (hard power) ew cure ye ku bi rêya zor, gef û zordariya fizîkî an aborî tê bikaranîn. Ev cure hêz li ser du xalên sereke tê avakirin ku ew jî hêza leşkerî û hêza aborî ne. Taybetmendiya herî girîng a hêza hişk ew e ku dikare di demek kurt de encamên diyar û berbiçav peyda bike, lê di heman demê de dikare şerê berxwedanê û neyîniya civakî jî çêbike.

Beşa yekem a hêza hişk hêzên leşkerî ne ku di nav de artêş, çek, teknolojiya leşkerî û kapasîteya şervanî cih digirin. Dewlet dikarin bi rêya gefa leşkerî an jî bi rêya şer û pevçûnan bandora xwe li ser dewletên din saz bikin. Dîroka nêzîk a cihanê tije ji nimûneyên bikaranîna hêza leşkerî ye, wekî mînak dagirkirina kurd û Kurdistanê.

Hêza aborî wekî beşa duyem a hêza hişk, bi rêya girtinên aborî (economic sanctions), kontrolkirina karê bazirganî, manîpûlekirina çavkaniyên qewet û bikaranîna pergala darayî ya navneteweyî xebatê dike. Dewlet dikarin bi rêya van rêbazan zext û fişareke mezin li ser hevrikên xwe bikin. Nimûneyên herî eşkere yên vê cureyê girtinên aborî yên li dijî kurd û Kurdistanê ye.

Lê belê hêza hişk xwedî sînorên xwe yên cidî ye. Yekem, bikaranîna hêza hişk dikare berevanî û berxwedana civakî û rêxistinbûna dijberiyê çêke. Duyem, lêçûna hêza hişk pir bilind e, nemaze ji aliyê darayî û mirovî ve. Sêyem, hêza hişk dikare nirxên mirovahiyê birûxîne û dîtina neyînî li dijî dewleta ku wê bi kar tîne çêke. Çarem, encamên hêza hişk dikarin gelek caran bêdawî bin û girîft û gelemşeyên nû çêbikin li şûna çareserkirina yên kevn.

Hêza nerm

Hêza nerm (soft power) bi tevahî cuda ye ji hêza hişk. Ev hêz bi rêya hêzkirina çand, nirx, siyaset û teknolojiyê tê bikaranîn û li şûna zordariyê, bi rêya dîtbarî û rêzgirtinê xebatê dike. Joseph Nye ku vê teoriyê pêşkêş kiriye, dibêje ku hêza nerm ew e ku tu dikarî wilo bikî ku kesên din bixwazin ew bixin ku tu dixwazî, li şûna ku tu wan mecbûr bikî.

Rewşa heyî ya kurdan li Rojhilata Navîn

Kurdistan di navbera çar dewletên sereke de hatiye parçekirin: Tirkiye, Îran, Îraq û Sûriye. Her beşek xwedî taybetmendiyên cuda yên siyasî, aborî û civakî ye. Başûrê Kurdistanê li Îraqê xwedî statûya otonomiya fermî ye û parlamento, hikûmet û hêzên xwe yên ewlehiyê hene, lê hêj di bin sînorên konstîtûsyona îraqî de ye û pêwîstiya wê bi piştgiriya navneteweyî heye. Rojhilatê Kurdistanê di bin sermiriya rejîma Îranê de ye û kurd li wir ji bo mafên xwe yên bingehîn têkoşînê dikin ku hêzên kurdî bi gelemperî di warê berxwedana çîyayî de çalak in. Bakurê Kurdistanê li Tirkiyeyê ye û kurd li wir bi sedan salan berxwedanê dikin ku PKK (Partiya Karkarên Kurdistanê) û tevgerên wê yên siyasî ji salên 1980î ve şerê gerîlayê lidar dixin. Rojavayê Kurdistanê li Sûriyeyê ye û di encama şerê Sûriyê de kurd li wir otonomiyeke ‘de facto’ bi dest xistiye lê hêj naskirina fermî tune.

Dîroka dawî ya têkoşîna kurdî nîşanî me dide ku tenê pêşniyarkirina hêza hişk nikare encamên domdar û serkeftî bide. Cudahiya hêzan dike ku hêzên kurdî di çarçoveya dewletên dagirker de bêhêz dimînin û nikarin bi artêşên rêkxistî yên dewletan re beramber bibin. Parçebûna cihografîk û siyasî rastî li ber hevahengiya stratejîk dike. Bikaranîna tenê hêza hişk dikare piştgiriya civaka navneteweyî ji dest bide û şer û pevçûn dikarin zîyaneke mezin bi jiyana gel û pêşkeftina civakî bikin.

Potansiyela hêza nerm a kurdan

Kurd xwedî çandeke zengîn û kevneşopî ne ku dikare bibe bingeha hêzeke nerm a mezin. Zimanê kurdî bi zaravayên cuda yên kurmancî, soranî, zazakî û goranî xwedî edebiyateke zengîn e ku helbestvan û nivîskarên wekî Ehmedê Xanî, Nalî, Hacî Qadir Koyî, Cegerxwîn, Şêrko Bêkes û gelek yên din berkarên girîng ên edebiyata cihanê ne. Muzîka kurdî bi mawa û şêweya xwe ya taybet û hunermendên navdar wekî Ciwan Haco, Şivan Perwer, Nizamettin Arîç, Hozan Şerwan, Aynur û yên din li seranserê cihanê tê zanîn ku govend, bêlête û hunermendiyên folklorî yên kurdî taybetmendiyên cuda yên çandî nîşanî me didin. Kurdên li ser axa dêrîn û kevneşopî ya Mezopotamyayê dijîn û xwedî dîrokeke zengîn in ku ji serdema Medyan dest pê dike û heta îro didomîne.

Li seranserê cihanê kurdên perwerdehîdîne û li zankoyên navdar ên cihanê xwendin û lêkolînên bilind dikin ku ev kesayetan dikarin bibin berpirsyarên belavkirina zanîn û çanda kurdî. Kurdên dîasporayê bi taybetî li dewletên pêşkeftî di warê teknolojiyê de serkeftî ne û dikarin van zanînan ji bo pêşkeftina civaka kurdî bi kar bînin. Kanalên televîzyonê yên wekî Stêrk, Rûdaw, Kurdistan 24, Jin TV û platformên tora civakî (social media) yên kurdî delîv û derfetan ji bo belavkirina çanda kurdî peyda bikin.

Bi mîlyonan kurd li seranserê cihanê dijîn û bi taybetî li Ewropayê civakeke xurt ava kirine ku ev dîaspora dikare bibe hêzeke girîng a hêza nerm. Kurdên li parlamentoyên cihêreng ên cihanê cih digirin û dikarin ji bo mafên kurdî kar bikin ku gireya aborî ya di navbera dîasporayê û Kurdistanê de dikare bibe amûreke girîng a pêşkeftinê. Festîvalên kurdî li seranserê Ewropayê û Amerîkayê çanda kurdî nas bikin.

Stratejiyên hêza nerm ji bo kurdan

Di warê çand û hunerê de, organîzekirina festîvalen çandî yên kurdî li paytextan û bajarên girîng ên cihanê ji bo nasandina çanda kurdî pêwîst e. Çêkirina fîlm û rêzebernameyên bi wesf û hêja yên kurdî ku çîroka gel û çanda kurdî vedibêjin û li seranserê cihanê tên bên belavkirin dikare bandorek mezin bike. Piştgiriya hunermendên kurdî ji bo gihîştina platformên navneteweyî û belavkirina muzîk û hunera kurdî stratejiyeke girîng e.

Di warê perwerdehî û zanînê de, vekirin û piştgiriya enstîtû û navendên lêkolînê yên kurdî li zankoyên navneteweyî pêwîst e. Pêşkêşkirina aborî ji bo xwendekarên kurd ji bo xwendina li zankoyên mezin ên cihanê û vekirin û piştgiriya fêrgehên zimanê kurdî li seranserê cihanê dikare encamên domdar peyda bike.

Di warê teknolojî û medyayê de, çêkirina platformên dijîtal ên kurdî ji bo parvekirina naverok, zanîn û çandê pêwîst e. Bikaranîna platformên medyaya civakî bi awayekî stratejîk ji bo belavkirina peyamên kurdî û çêkirina hevdîtinê û pêşxistina teknolojiyên nû yên ku bi zimanê kurdî dixebitin û hewcedariyên civaka kurdî bi cih tînin dikare encamên baş bidin.

Di warê dîplomasi û têkiliyên navneteweyî de, xurtkirina têkiliyên bi parlamenteran û siyasetmedarên dewletên demokratîk re û piştgiriya rêxistinên sivîl ên kurdî û girêdana wan bi rêxistinên navneteweyî re pêwîst e. Xurtkirina rolê rêxistinên kurdî yên navneteweyî wekî Kongreya Kurdî a Ewropayê (European Kurdish Congress) dikare bandorek mezin bike.

Stratejiya tevlihev

Çêkirina hevahengiyeke mezintir di navbera rêxistin û partiyên kurdî yên li çar beşên Kurdistanê pêwîst e ku pêkhatina stratejiyeke hevpar ku her du rêbazên hêzê bi awayekî hişmend bi kar tîne û baştirkirin û parvekirina çavkaniyan di navbera projeyên çandî, perwerdeyî û teknolojîk de dê encamên baştir bidin.

Çêkirina hevpeymantiyên demdirêj bi dewlet û rêxistinên ku piştgiriyê didin kurdan û pêşxistina kapasîteyên lobîkirinê (lobbying) li seranserê cihanê, bi taybetî li dewletên zilhêz û bandordar pêwîst e. Xurtkirina têkiliyên bi medyayên navneteweyî re ji bo vegotina çîroka kurdî bi awayekî rast û bandordar dikare bandorek mezin çê bike.

Nimûneyên serkeftî yên hêza nerm

Herêma Kurdistanê di salên dawî de dest bi stratejiyeke hêza nerm kiriye ku tîmên werzîşê yên kurdî li pêşbirkan ên navneteweyî beşdarî dibin û fîlmên kurdî li festîvalên navneteweyî xelatan distînin. Nûnerên Herêma Kurdistanê li gelek dewletan ofîsên wan hene û ev stratejî encamên erênî daye.

Tevgera Rojavayê Kurdistanê bi taybetî di warê hêza nerm de serkeftî ye ku pêşkêşkirina modeleke nû ya civaka demokratîk bala lêkoleran dikşîne ser xwe. Berxwedana jin û hevşêwaziya zayend bala civaka navneteweyî kişandiye û berxwedana li dijî DAIŞê (ISIS) piştgiriya civaka navneteweyî bi dest xist.

Dewletên dagirker dikarin astengiyên cidî li pêşiya pêşkeftina hêza nerm a kurdî bikin ku kontrola li ser medya û naveroka çandî dikare bandorê li ser belavbûnê bike. Projeyên hêza nerm pêwîstiya veberhênaneke domdar hene û kêmbûna pêşkeftina aborî dikare kar li ser projeyên çandî bike.

Cudahiyên navxweyî dikarin bandorê li ser yekbûna peyamê bikin û dûrketina ji çand û ziman dikare hêza çandî sivik bike. Ev astengiyên girîng dikarin rê li ber serkeftina stratejiyên hêza nerm bigirin.

Pêşniyarên stratejîk

Di demkurt de damezrandina foneke navneteweyî ji bo piştgiriya projeyên çandî yên kurdî, çêkirina platformeke yekgirtî ji bo naverok û çanda kurdî û organîzekirina festîvalên kurdî li bajarên girîng ên cihanê pêwîst e.

Di demnavî de damezrandina zankoyeke navneteweyî ya kurdî, çêkirina kanaleke televîzyonê ya kurdî ya bi standardên navneteweyî û pêşkêşkirina bernameyên fêrkirinê yên zimanê kurdî li seranserê cihanê dikare encamên domdar bidin.

Di demdirêj de gihîştina naskirina fermî ya mafên kurdî li ast û platformên navneteweyî, bidestxistina mafê otonomiya çandî li hemû beşên Kurdistanê û gihîştina cihekî fermî di saziyên navneteweyî de armancên mezin in ku bi stratejiyên hêza nerm dikarin bêne gihîştin.

Encam

Hêza nerm dikare ji bo gel û neteweyên bêdewlet wekî kurdan rêbazeke herî bandordar û domdar be ji bo gihîştina armancên wan ên siyasî û civakî. Çanda zengîn, dîroka kûr, dîaspora xurt û kapasîteyên perwerdeyî yên kurdan dikarin bibin bingeha hêzeke nerm a mezin ku dikare cihê kurdan di civaka navneteweyî de xurt bike.

A girîng ew e ku ev stratejî bi awayekî hevaheng û domdar were bicihanîn û hemû aliyên kurdî ji partiyên siyasî heta rêxistinên çandî, ji dîasporayê heta navendên zanînê di vê prosesê de beşdarî bibin. Tenê bi rêya hevkariyê û xebata hevpar e ku kurd dikarin hêzeke nerm a bandordar ava bikin ku armancên wan ên demdirêj bi cih bîne.

Di dawiyê de, kombûna hêza nerm û stratejiyên dîplomatîk ên hiş û aqilane dikare ji bo kurdan rêbazeke herî baş be ji bo gihîştina mafên xwe yên bingehîn û avakirina cihekî şayisteyî di civaka navneteweyî de, bêyî ku hewce bike bi lêçûnên giran ên ku bi bikaranîna tenê hêza hişk tên. Çanda zengîn a kurdî, hêza dîasporayê û kapasîteyên zanistî yên kurdan dikarin bibin bingeha serkeftineke domdar û aştiyane ku dê bi herî kêm lêçûn encamên herî mezin dest bixin.

Çavkanî

Nye, Joseph S. "Soft Power: The Means to Success in World Politics"

Keohane, Robert O. û Nye, Joseph S. "Power and Interdependence"

Gallarotti, Giulio M. "Soft Power: What it is, Why it's Important, and the Conditions for its Effective Use"

Wilson, Ernest J. "Hard Power, Soft Power, Smart Power"

McClory, Jonathan. "The Soft Power 30: A Global Ranking of Soft Power"

 

Termên sereke

Hêza Bîrbir/Aqilane (Smart Power) Stratejiya ku her du cureyên hêzê (nerm û hişk) bi hev re bi kar tîne ji bo gihîştina armancên herî baş.

Hêza Hişk (Hard Power) Cureyê hêzê ku bi rêya zor, zordarî û gef tê bikaranîn. Bi gelemperî hêzên leşkerî û aborî vedihewîne.

Hêza Nerm (Soft Power) Cureyê hêzê ku bi rêya dîtbarî, çand û nirxan dixebite û kesên din razî dike ku ew bixin ku tu dixwazî.

Lêçûn (Cost) Ew pere, dem, hêz an jînên ku ji bo gihîştina armancekê tê xerckirin.

Manîpûlasyon (Manipulation) Kontrol û rêvebirîna tiştekî bi awayekî veşartî û bi şêweyeke ku kesê ku tê manîpûlekirin nefêmit.

Medyaya Civakî (Social Media) Platformên înternetê yên ku kesan dikarin li ser wan agahî parve bikin, axifin û têkevin nav civakên dijîtal.

Mexdûrî (Damage/Harm) Zirar, xerabî. Ew bandora neyînî ku li kesek an tiştekî tê kirin.

Nirx (Values) Bawerî û prensîbên bingehîn ên ku civakek an kesek pê bawer e û li gorî wan jiyana xwe rêxistin dike.

Projaya Kevir û Rê (Belt and Road Initiative - BRI) Projaya mezin a Çînê ya aborî û avadankariyê ku armanca wê ew e ku bi rêya avadankariya binegehên alîkariyê têkiliyên bazirganî û siyasî yên di navbera Çîn û dewletên din de xurt bike.

Rêxistin (Organization) Komeke organize ya kesan ku ji bo armanceke hevpar bi hev re dixebitin.

Ev nivîs 16.06.2025an de di malpêra DiyarName.com hatiye weşandin:

https://diyarname.com/news.php?Idx=63175