DERHIŞIYA BÎRANÎNAN (UNCONSCIOUS OF MEMORY)

Destpêk

Xapandina mezin a bîrê

Bîranîn ji me re weke tiştek pir hişmend û rasteqîn xuya dibin. Em wisa difikirin ku ew weke fîlmên ku di serê me de hatine tomarkirin in û gava ku em dixwazin, em dikarin wan bi têkûzî û bêveguhertinê bibînin/bînin. Ev fêm û têgihiştina me ya xapandî ye.

Pirraniyên me wisa difikirin ku bîranên me bi awayekî rasterast ji navendeke mexzenê ya mejî têne wergirtin, weke ku em dosyeyekê ji kompûterekê vekinin an jî kitêbekê ji refa kitêban hildaqurtînin. Em wisa bawer dikin ku dema ku tiştek rûdide, ew bi têkûzî di mejiyê me de tê tomarkirin û paşê em dikarin wê bîranînê bi heman şêweyê vegerînin.

Nivîskarê navdar Julian Barnes di berhema xwe ya nû ya ne-çîrokî "Changing My Mind" (Mejiya Xwe Diguherînim) de diyar dike ku ew weke zarokekî difikirî ku bîr weke ofîseke hiştina amûran dixebitî. Di vê ofîsê de, gava ku rûdaneke girîng di jiyana me de çêdibe, em li ser girîngiya vê rûdanê biryarekê bi lez di binhişiya (subconscious) xwe de didin. Heger ew rûdan girîng be, em wê di dosyeke taybetî de di bîra xwe de dihêlin. Paşê, dema ku pêwîstiya me bi vê bîranînê çêdibe, em wê ji dosyeyê derdixin û li hişê xwe vedigerînin. Lêbelê, ev fêm û têgihiştin, herçend hêsan û mantiqî xuya bike jî bi têkûzî şaş e. Rastiya bîrê pir cûdatir û tevlihevtir e.

Rastiya zanyarî

Di rastiyê de, tiştek ku jê re "mexzena bîrê" an jî "bankaya bîrê" tê gotin tuneye. Ev konsept, ku em pirî caran di fîlm û çîrokan de dibînin, tenê xeyalek e. Zanistên nûjen nîşanî me didin ku bîranîn di her devera mejî de di şêwaza çalakiya noronî (neural activity) de têne hilanîn û veqetandin.

Gava ku rûdaneke jiyandî nûbareye rûdide, ew aliyên ku em di wê demê de jê agahdar bûn, dengên ku me bihîstibûn, rengên ku me dîtibûn, hestên ku me berbi xwe kişandibûn, hestên ku em tê de hebûn, hemû ev ji nû ve di mejiyê me de derdikevin holê û li gorî rewşa me ya derûnî û giyanî ji nû ve tê ravekirin û bîranîn. Ev pêvajo ne weke bilîzandina vîdyoyekê ye.

Her cara ku em bîranînekê ji hişê xwe vediqetînin, em di rastiyê de wê ji nû ve ava û saz dikin. Ev proses bi termê zanistî weke "vesazkirina afirandî" (creative editing) tê nasîn. Tê wê manayê ku em ne tenê bîranînê vedigerînin, lê em wê ji nû ve çêdikin, weke ku hunermendek tabloyekê ji nû ve dixe ser tûlê.

Di vê pêvajoya ji nûve avakirinê de, em bi derhişî gelek tiştan dikin. Em hin hûrgilîyan ji bîr dikin, em hin beşan ji nû ve şîrove dikin, em hûrgiliyên nû lê zêde dikin ku di wê demê de nedîtibûn, em bîranînan li gorî zanyarî, kontekst û dîtina ku niha li ber destê me ye lê di wê demê de tunebûn vediguherînin.

Ev tê wê manayê ku çîrokên ku em herî zêde li ser jiyana xwe vedibêjin, ew rûdanên ku em dikin bingeha nasnameya xwe, dibe ku dûrî rastiyê bin. Em di her cara ku wan bibîr tînin de wan bi zirekî li gorî rewşa xwe ya derûnî û giyanî ya niha vediguherînin.

Çima bîranîn pirî caran şaş in

Bîranînên ku bi delîlên din nehatine piştrastkirin û piştgirtin, weke wêne, vîdyo an jî şahidiya kesên din, rêbereke pir lawaz a dema borî ne. Ew nêzîkî çalakiyeke xeyalî ne, ji çalakiyeke dîrokî. Herçend em bi awayekî qayim bi bîranînên xwe bawer bin jî, ew dikarin durî rastiyê bin.

Lê belê, dema ku bîranînên hevbeş ya rûdanekê ji gelek mirovan tê wergirtin û ew bîranîn bi hev re têne berawirdkirin, dibe ku bêtir rasteqîn bin. Ev ji ber ku her bîranînên hevpar heman xeletiyan nakin an jî bi heman awayî naguhurînin.

Bîranîn û têkiliyên mirovî

Bîranînên ku em herî zêde ji xwe re vedibêjin, herî hêsan xera dibin, bîranîna rast dibe ku ji bo wan takekesên ku meyl dikin li ser kêmdîtinên têgihiştinê (perceived slights) an windayiyan biaxivin pirsgirêkeke cidî be. Ev mirov pirî caran bîranînên şaş an jî hatine veguhertin ji bo "vesazkirina afirandî" (creative editing) ya binhişî (subconscious) bibîr tînin.

Ev meyla vesazkirina bîranan li gorî zanyarî û dîtinên nûtir dikare gava ku bi hevjînan re kar tê kirin pirsgirêkeke giran derxîne holê. Gava ku têkiliyeke evîndarî an jî zewaca dest bi xirabûnê dike, her du alî dest bi ji nû ve nivîsandina çîroka xwe dikin. Ew demên ku hemû tişt germ û erênî û dilsoz û şên bû ji bîr dikin û li şûna wan bîranînên serdest li ser bêqedrî û şer û nakokî û tûretî derdikevin holê.

Ji ber vê yekê çareserkarê derûnî (derûnterapîst), dema ku bi cotên (hevjîn) ku di nakokiyê de ne re dixebitin, meyl dikin ji wan bipirsin ka çi wan di destpêkê de ji hev re kişand. Ev pispor dizanin ku bîranîn tiştê ku wan li hev anî dikare weke yekem gavê alîkariya ji hevjînan re ji bo avakirina girêdaneke saxlem be. Ev ji ber ku ew bîranîn hîn nehatine guhertin û şêwekirin bi şerên û nakokiyên paşîn in.

Dijwariya bîranînên takekesî

Hem bîranên qedirgirtinê û hem jî yên azarkirinê dibe ku şaş bin. Ew dikarin ji alîyê rûdanên demên cûda û serboriyên kesên din ên van rûdanan ve hatibin tevlihevkirin. Mejiyê mirov pirî caran rûdanên cûda di nav hev de diterxîne û çîrokeke yekalî çêdike ku dibe ku qet wisa çênebûbe.

Bandora wê ya li ser çareserî û veguhertinê

Ev fêm û têgihiştina nû ya bîrê, herçend ne beraqilane be jî, ji me re riya nû vedike ku em bîranînên xwe bi baldarî û eleqedar binirxînin. Ger em bizanin ku bîranînên me ne bi têkûzî rasteqîn in û ku ew her gav têne veguhertin, em dikarin bi awayekî cûda li jiyan û têkiliyên xwe binêrin.

Di çareseriyê (therapy) de û di têkiliyên mirovî de, naskirina van sînorên bîrê dikare ji me re bibe alîkar ku rêyên çêtir ên çareseriyê bibînin. Li şûna ku em li ser bîranînên xwe yên şaş an jî hatine veguhertin bisekinin û paşguhên rojane bikin, em dikarin li hemberî veguherîn û başbûniyê hişyar û hişmend bin.

Ev jî tê wê manayê ku em dikarin ji xwe re lêborînxwestinê hêsantir bikin, ji ber ku em dizanin ku bîranînên me yên xirab dibe ku ji rastiya wê demê mezintir bin. Em dikarin ji kesên din re jî lêborînxwestinê hêsantir bikin, ji ber ku em dizanin ku bîranînên wan jî bi heman awayî têne veguhertin.

Encam

Bîranîn weke pelên dîrokî nînin ku bi têkûzî dikarin werin parastin û bêveguhertin bi qeyd û bend bibin. Ew her gav bi şêwe, bi dîtin û bi serpêhatiyên nû ve vediguherin. Ew ne weke dosyeyên kompûterekê ne, lê zêdetir weke çîrokên zindî ne ku her car dema ku tên gotin vediguherin.

Ev fêm û têgihiştin, herçend serî li hin baweriyên me yên bingehîn bide jî, ji me re derfetên nû çêdikin. Dema ku em fêm dikin ku çawa bîra me dixebite, em dikarin bi awayekî hişyartir û dilsoz bi xwe û kesên din re têkevin têkiliyê. Em dikarin hînbûneke nû dest pê bikin, ne ya ku di nav sînorên bîranînên şaş de hatiye girêdan, lê ya ku li ser rastî û realîteya nû û çêtir tê damezrandin.

Çavkanî

1-      https://www.gutenberg.org/files/6605/6605-h/6605-h.htm

2-      https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4355270/

Termên sereke

Derhişiya Bîranan (Unconscious of Memory): Rewşa ku em ji bîranên xwe yên rast agahdar nînin. Mirov pirî caran nabêje ka bîranên wî çawa hatine veguhertin an jî ka ew çiqasî rast in. Ev term nîşan dide ku em bi awayekî xweserî ji prosesa vesazkirina bîranan bêagahdar in.

Bîr/Bîranîn (Memory): Hêz û şiyana mirovî ya hiştin û vegerandina zanyariyan.

Binhişî (Subconscious): Asta mejiyê ku em ji wê agahdar nînin, lê bandora wê li ser bîranîn û biryarên me heye.

Çalakiya Noronî (Neural Activity): Çalakiya şaneyên mejiyê ku bîranîn di wan de têne hilanîn.

Vesazkirina Afirandî (Creative Editing): Tê wateya ku em her carê ku bîranekê bibîr tînin, em wê ji nû ve ava dikin û li gorî dîtin û zanyariyên nûtir diguherînin. Em ne tenê vîdyoyek bilîzin, lê çîrokek ji nû ve çêdikin.

Çareserî/Terapî (Therapy): Pêvajoya alîkariya derûnî.

Kêmdîtinên Têgihiştinê (Perceived Slights): Ew bêqedrî û zirarên ku mirov hîs dike lê dibe ku bi rastî wisa nebûbe an jî di bîranînê de hatibe mezinkirin.