MALXULYAN (MELANCHOLY)

Rewşa Derûnî ya Kûr

Destpêk

Malxulyan yan jî malxulyayî yek ji rewşên derûnî yên herî kûr û domdar e ku mirov di jiyana xwe de têde dikeve. Ev rewş hesteke hêsan nîne, lê belkî girêkeke hestên kûr e ku di nava mirovan de cih digire û bandoreke mezin li ser jiyana wan dike. Malxulyayî weke rewşeke derûnî ya ku tê de mirov hest bi bêhêvîbûnê (hopelessness), xemokiya domdar (persistent sadness) û dûrbûnek ji jiyanê, tê naskirin.

Ev rewş dikare ji ber sedemên cuda yên weke zayenda mirov, rewşa civakî, pêwîstiyên ku cih bi cih nebûye an jî veguheztinên mezin ên jiyanê çêbibe. Malxulyan ne tenê kêşeyeke takekesane ye, lê herwiha diyardeyeke civakî ye ku bi taybetî di nav mirovên koçber û yên ku di rewşên dijwar ên civakî de dijîn de berfireh e.

Nasandina û Nîşaneyên Malxulyanê

Malxulyan ji bo mirovên ku di deverên cuda de dijîn hesteke nas e ku bi gelemperî xwe bi awayên cihêreng destnîşan dide. Di rewşa derûnî de mirov hest bi dilşkestineke û xemokiyeke domdar dike ku ji hestên normal ên xemgîniyê kûrtir û domkintir e. Bêhêvîbûn yek ji nîşaneyên herî girîng ê vê rewşê ye, ku tê de mirov wisa bawer dike ku rewşa wî naye çareserkirin e û dê ticarî çareseriyekê ji bo kêşeyên wî çênabe.

Bandora li ser jiyana rojane ya malxulyana pir mezin e. Mirovê di vê rewşê de dibe ku xwe ji malbat, heval û dostan û çalakiyên ku berê jê hez dikir dûr bixe. Ev dûrbûn weke mekanîzmeke berevaniyê xuya dibe, lê di heman demê de rewşê girantir dike. Kêmbûna enerjiyê, nehêzandina jiyanê û kêmtendirûstî jî nîşaneyên din ên girîng in.

Malxulyan ji depresyona klînîkî (clinical depression) cuda tê zanîn. Digel ku herdû rewş di hinek taybetmendiyên xwe de hevşêwe ne, malxulyan bi gelemperî weke rewşeke demkî an jî bi sedemên diyar ve girêdayî tê hesibandin. Depresyon vê carê dikare rewşeke klinikî be ku berdewama wê ji malxulyanê dirêjtir e û pêdiviya wê bi derûnterapiya profesyonal heye.

Sedemên Malxulyanê

Sedemên malxulyanê pir in û dikarin li gorî rewşa takekesan vebiguhere. Di nav civaka mirovî de sedemên civakî û çandî roleke mezin dilîzin. Koçberî yek ji sedemên sereke ye, bi taybetî ji bo mirovên ku ji welatên xwe koçber bûne. Ev kes bi gelemperî malxulyaneke kûr dijîn ji ber dûrbûna ji çanda xwe, zimanê dayikê û komeleya xwe. Cûdabûna ji malbatê, kêşeyên aborî û kêşeyên siyasî jî di nav sedemên girîng de cih digirin.

Sedemên takekesane jî rola xwe ya girîng heye. Windabûna kesekî nêzîk, şikestinên mezin di jiyanê de, nexweşiyên derûnî û giyanî yan jî nehêzandina rewşa niha ya jiyanê dikarin bibin sedem. Herwiha veguheztinên mezin ên jiyanê, weke guhertina kar, cih an jî rewşa malbatê, dikarin bandorê li ser rewşa derûnî ya mirov bikin.

Sedemên fîzikî jî nabe ku bê ji bîr kirin. Kêmbûna vîtamînên diyar, bi taybetî vîtamîna D, kêşeyên hormonal û nexweşiyên domdar (chronic illnesses) dikarin rola xwe di çêbûna malxulyanê de bilîzin. Kêmbûna roniya rojê, bi taybetî di demên zivistanê de, dikare bandoreke neyînî li ser rewşa derûnî bike.

Rêyên Çareseriyê û Saxbêriyê

Çareseriya malxulyanê pêdivî bi rêbazeke pirçandî heye ku hem rêyên kevneşopî û hem jî rêyên nûjen tê de cih bigirin. Di çanda mirovî de rêyên kevneşopî yên weke şêwra bi pîrûkalan û kesên tecrûbekir, gotin û guhdariya çîroken kevn û beşdariya di civînên civakî de weke rêyên bandor ên çareseriyê têne bikaranîn. Ev rêbaz ne tenê piştgiriya hestî ye, lê herwiha girêdana bi çanda xwe ve xurttir dike.

Piştgiriya civakî (social support) yek ji rêyên herî bandor ên li dijî malxulyanê ye. Bikaranîna tora piştgiriya malbat û civakê, beşdariya di komeleya piştgiriyê (support community) de û çêkirina têkiliyên civakî yên nû dikarin alîkariya mezin bidin mirov. Mirovên ku di komeleyan ên xurt de cih digirin bi gelemperî baştir dikarin ji malxulyanê rizgar bibin.

Derbirîna hunerî (artistic expression) roleke taybet di çareseriyê de dilîze. Beşdariya di hunerê de, stran, helbestvaniyê yan jî karên destî ne tenê bala mirov ji malxulyanê qût dike lê herwiha derfetan ji bo derbirîna hestan dide. Di çanda mirovî de ev çalakî bandoreke mezin heye ji ber ku huner weke zimaneke girîng a ragihandina hestan tê bikaranîn.

Bikaranîna zimanê dayikê (mother tongue) di terapiya derûnî de bandoreke erênî li ser saxbêriyê dike. Axaftina bi zimanê mirovî û parvekirina çîrokan bi mirovî ne tenê ragihandina hestan asantir dike, lê herwiha girêdaneke kûr bi çanda mirov ve çêdike. Ziman ne tenê amûrek ragihandinê ye, lê herwiha nasnameya çandî û nasnameya kesane ya mirov e.

Di rewşên giran de pêdivî bi piştgiriya profesyonal heye. Piştgiriya ji rêber, derûnnas yan jî doktorên derûnî wergirtin dikare rêbazên din ên çareseriyê xurttir bike. A girîng ev e ku ev piştgirî bi têgihiştina çandî (cultural understanding) re were pêşkêşkirin da ku bandorkar be.

Rola Çand û Civakê

Çanda mirovî bandoreke duqendî li ser têgihiştina û çareseriya malxulyanê heye. Ji aliyekî ve nirxên çandî carinan malxulyanê weke nîşaneke hestiyariya kûr (deep sensitivity) an jî weke nîşaneke zîrekiya hunerî qebûl dikin. Ev nêrîn dikare bandoreke wê ya erênî hebe ji ber ku hestiyariyê weke xasiyeteke nirxdar tê dîtin. Lê ji aliyê din ve ev nêrîn dikare rêgir be ji bo kesên ku bi rastî pêdiviya wan bi alîkariyê heye, ji ber ku dikare wan asteng bike ku piştgiriya profesyonal vebigerin.

Komeleya mirovî dikare hem weke hokereke çêkirinê û hem jî weke hokereke çareseriyê xizmeta malxulyanê bike. Piştgiriya civakî û hestiyariya komeleyan dikare alîkariya mezin bike, lê herwiha pêdivî bi têgihiştina baştir ya vê rewşê heye. Civaka mirovî pêdivî bi hesasiyeta zêdetir û piştgiriya baştir ji bo kesên ku di rewşa malxulyanê de ne heye.

Rola malbatê jî pir girîng e. Malbata mirovî bi gelemperî roleke girîng di piştgiriya endamên xwe de dilîze, lê carinan nexwendinî an jî tênenasîna vê rewşê dikare bibin asteng. Ji ber vê yekê pêdivî bi perwerdehiya malbatan li ser nîşane û rêyên çareseriya malxulyanê heye.

Encam

Malxulyan rewşeke girêkî ye ku di jiyana mirovên li çar paçeyan dinyayê belav bûye ciheke girîng digire. Ev rewş ne tenê kêşeyeke takekesane ye, lê herwiha diyardeyeke civakî ye ku pêdiviya wê terapî û piştgiriya civakê heye. Têgihiştina vê rewşê û pêşkêşkirina çareseriyên guncan ne tenê ji bo yekîneyên kesane girîng e, lê herwiha ji bo ewlehiya û tendirustiya komeleya mirovî bi giştî giring e.

Girîngiya herî mezin ev e ku malxulyan weke rewşeke ku dikare bê çareserkirin were zanîn, ne weke qeder an jî weke tişteke ku mirov nikare li dijî vê berxwedê bike. Bi bikaranîna hevterkîbeke ji rêbazên kevneşopî û rêbazên nûjen, mirov dikarin ji malxulyanê rizgar bibin û vegerin jiyaneke bi wate û kêfxweş.

Pêşniyarên sereke ji bo çareseriyê ev in; piştgiriya civakî ya xurt, beşdariya di çalakiyên çandî de, bikaranîna zimanê dayikê, derbirîna hunerî û piştgiriya profesyonal dema ku pêdivî pê hebe. Herwiha girîng e ku civaka mirovî têgihiştina wê ya li ser vê rewşê bilind be û bo hemû endamên civakê hawîrdoreke piştgir û têgihiştî ava bike.

Di dawiyê de divê were gotin ku malxulyan ne astengeke neborîn e. Bi piştgiriya guncan, têgihiştina baş û çalakiyên çareseriyê yên rast, mirov dikare ji vê rewşê rizgar bibe û bijîna xwe ya bijarte bidomîne. A girîng ev e ku taklekes tenê nemîne û ku di demên dijwar de dest ji hêvîya xwe winda neke.

Çavkanî

1-      https://www.researchgate.net/publication/362931817_Melancholy_A_brief_history_of_an_ancient_concept

2-      https://www.academia.edu/32311670/Anatomy_of_Melancholy_and_Melancholy_in_the_Baroque_age

Termên Sereke

Malxulyan (Melancholy) Ev rewşa derûnî û giyanî ya kûr e ku tê de mirov hest bi xemokiya domdar, bêhêvîbûnê û nehêzandina jiyanê dike.

Malxulyayî (Melancholic) Kesê ku di rewşa malxulyanê de ye. Ev kes bi gelemperî nîşaneyên weke xemokiya domdar, kêmtendirûstî û dûrbûn ji çalakiyên civakî nîşan dide.

Bêhêvîbûn (Hopelessness) Hesta ku tê de mirov wisa bawer dike ku kêşeyên wî çareser nabin û dê ticarî çareseriyekê ji bo rewşa xwe nebîne. Ev hest yek ji bingehên sereke yên malxulyanê ye.

Xemokiya domdar (Persistent Sadness) Hesta xemgîniya domdar ku ji demeke dirêj de dewam dike û ji hestên normal ên xemgîniyê kûrtir û zûrtir e.

Dûrbûn (Withdrawal) Tevgereke takekesane ya ku tê de mirov xwe ji têkiliyên civakî, çalakiyên civakî û jiyana rojane dûr dixe. Di malxulyanê de ev dûrbûn weke mekanîzmeke berevaniyê xuya dibe.

Depresyon (Depression) Rewşa klînîk a derûnî û giyanî ya ku bi gelemperî ji malxulyanê girantir e û pêdiviya wê bi derûnterapiya profesyonal heye. Depresyon dikare bandoreke mezin li ser jiyana rojane ya takekes bike û berdewama wê ji malxulyanê dirêjtir e.

Koçberî (Migration) Guheztina ji warekî bo cihekî din ku dikare sedemê malxulyanê bibe. Mirovên koçber bi taybetî di vê rewşê de dijîn ji ber dûrbûna ji çanda xwe û komeleya xwe.

Piştgiriya Civakî (Social Support) Alîkariya ku mirov ji malbat, heval û dost û komeleya civakî distîne. Ev piştgirî di çareseriya malxulyanê de roleke girîng dilîze.

Hestiyariya Kûr (Deep Sensitivity) Taybetiya ku hin takekes bi bandoreke zêde li ser hestên xwe û jiyana derdorê bertek û reaksiyonan nîşan didin. Di çanda mirovî de ev carinan weke xasiyeta erênî tê hesibandin.

Têgihiştina Çandî (Cultural Understanding) Zanîna rola çand û nirxên civakê di şêweyên derbirîna hestan û rêyên çareseriyê de. Ji bo çareseriya bandor ya malxulyanê pêdivî bi vê têgihiştinê heye.

Derbirîna Hunerî (Artistic Expression) Bikaranîna huner, stranê, helbestê an jî çalakiyên afirandî ji bo derbirîna hestan û çareseriya malxulyanê. Di çanda mirovî de ev rêbaz bandoreke mezin heye.

Komeleya Piştgiriyê (Support Community) Komeke kesên ku heman pirsgirêkan dijîn û hevdû piştgirî dikin. Ev komele dikare ji malbat, hevaltiyên heman çandî an jî grûpên tedawiyê pêk were.

Zimanê Dayikê (Mother Tongue) Zimanê ku mirov bi wî mezin bûye û herî baş fêm dike. Bikaranîna zimanê dayikê di terapiya derûnî û giyanî de bandoreke erênî li ser saxbêriyê dike ji ber ku ragihandina hestan bi vî zimanî asantir e.

Rewşa Derûnî û Giyanî (Mental State) Rewşa giştî ya hestan û ramanan ya kesekî di demeke diyar de.

Saxbêrî (Maintenance/Recovery) Pêvajoya parastina tendirustiya derûnî û vegera bo rewşeke normal ya jiyanê. Pêdivî bi çalakiyên domdar û piştgiriya berdewam heye.

Mekanîzma Berevaniyê (Defense Mechanism) Rêbazên ku mirov derhişî bikar tîne ji bo xwe ji hestan û rewşên dijwar biparêze. Dûrbûn yek ji van mekanîzmayan e.

Terapiya Pirçandî (Multicultural Therapy) Rêbaza tedawiyê ku têgihiştina çandî ya nexweş di nav de digire û rêbazên kevneşopî û nûjen bi hev re bikar tîne