DEREWÊN PATOLOJÎK (PATHOLOGICAL LYING)

Destpêk

Derewên patolojîk yan jî derewên sêwirandî (pseudologica phantastica), rewşeke derûnî ye ku tê de takekes bi rengekî berdewam û kompûlsîv derewan dike. Ev rewş ji derewên asayî yên rojane cuda ye, ji ber ku bi awayekî bê kontrol û zêde derew tê kirin. Kesên bi vê girîft û kêşeyê re dijîn, derewan weke rêyeke xwe-parastinê, berevaniya hebûn û xwebûna xwe yan jî ji ber kontrolkirina hestên xwe bikar tînin. Ev mijar di nav zanista derûnnasiyê de gelek girîng e û bandoreke wê ya mezin li ser jiyana derûnî û civakî û takekesî ya mirovî dike.

Derewên patolojîk ne tenê ji aliyê takekesî ve pirsgirêkek e, lê di heman demê de bandorên neyînî li ser malbat, heval û civakê jî dike. Ev rewş dikare weke nîşaneyeke gelek nexweşiyên derûnî û giyanî xuya bike yan jî weke nexweşiyeke serbixwe bê nas kirin. Ji bo têgihiştina vê rewşê, divê em li ser sedemên wê, taybetmendiyên wê û rêyên dermankirinê bifikirin.

Pênasnameya Zanistî

Ji aliyê derûnnasiyê ve, derewên patolojîk weke derewên adetî "habitual lying" yan jî derewên zorlêtiyê "compulsive lying" tê pênase kirin. Ev rewş bi gelek taybetmendiyan tê nas kirin: yekem, derew bi rengekî berdewam û ji bo sedemên ne zelal tên gotin. Duyem, ev derew dikarin baş hatibin plankirin yan jî jixweber (spontane) derkevin. Sêyem, kesê ku derewan dikin, bi gelemperî baweriya xwe ya bi rastiya xwebûna xwe winda dike.

Lêkolerên derûnnasiyê vê rewşê bi çend cureyên cuda dabeş kirine. Yekem cure, derewên narsîsîstîk "narcissistic lying" e ku ji bo çêkirina wêneyekî baş ya hebûn û xwebûna xwe tê bikaranîn. Duyem cure, derewên berevaniyê "defensive lying" ye ku ji bo xwe-parastinê ji encamên neyînî tê bikaranîn. Sêyem cure jî derewên amûrî "instrumental lying" ne ku ji bo gihiştina armancên diyar tê bikaranîn.

Sedemên Derewên Patolojîk

Sedemên derewên patolojîk pir aloz û tevlihev in û ji gelek hêmanên cuda pêk tên. Ji aliyê biyolojîk ve, lêkolîn nîşan dane ku girîft û kêşeyên di mêjî (brain) de, bi taybetî di navenda qorteksa frontal de, dikarin bandorê li ser vê rewşê bikin. Ev navend ji bo kontrolkirina împlûs û biryargirtinê girîng e.

Ji aliyê derûnî ve, trawmayên zarokatiyê, xwe-kêmdîtin (low self-esteem) û hewildana kontrolkirina jiyana xwe, sedemên sereke yên vê rewşê ne. Gelek caran, derewên patolojîk weke rêyeke xwe-parastinê ji hestên şerm, tirsê yan jî nerazîbûnê tê bikaranîn. Kesên ku di zarokatiya xwe de rastî cezakirina dijwar hatine, dikarin vê rêyê weke awayeke berevanî û parastinê hilbijêrin.

Hêmanên civakî jî rol li ser geşedana vê rewşê dilîzin. Gava kesek di jiyaneke ku bi gelemperî derewan dike de mezin dibe yan jî di nav civakek ku rastgoyî nayê nirxandin de dijî, wê demê îhtîmaliya geşedana vê rewşê zêde dibe. Herwisa, girîft û kêşeyên civakî weke nexweşiyên civakî, tendirustiya xirab a aborî û kêmbûna piştgirtinê jî dikarin bandorê li vê rewşê bikin.

Taybetmendî û Nîşaneyên Derewên Patolojîk

Nîşaneyên derewên patolojîk pir zelal in û dikarin bi hêsanî werin nasîn. Yekem nîşane ew e ku takekes bi rengekî berdewam derewan dikin, tewra jî ji bo sedemên ku ne pir girîng in. Ev derewan dikarin di nav çîrokên biçûk ên rojane de bin yan jî derbarê rûdanên mezin ên jiyana wê de bin.

Taybetmendiyeke din ew e ku ev takekes bi gelemperî baş e ku ji derewên xwe bawer dikin. Ew nikarin ciyawaziya di navbera rastî û xeyalê de bikin û bi demê re, derewên wan dibin beşek ji nasnameya wan. Ev yek bandoreke mezin li ser têkiliyên wan ên civakî dike, ji ber ku kesên din dizanin ku ew derewçî ne.

Hestên wan ên derûnî û giyanî dikevin bin bandora vê rewşê. Gelek caran, ew hest bi şerm, guman û nerazîbûna xwe dikin. Lê di heman demê de, dikaribe hesteke xweşî jî ji derewgotinê bistînin, ji ber ku wê demê hest bi kontrolê dikin. Ev dualîteya hestan yek ji girîft û kêşeyên herî mezin ên kesên ku bi vê rewşê re dijîn e.

Bandorên li ser Jiyanê

Bandorên derewên patolojîk li ser jiyana takekesî û civakî pir kûr in. Li aliyê takekesî, ev rewş bandoreke neyînî li ser xwe-bawerî, tendirustiya derûnî û serkeftina jiyanê dike. Kesên bi vê girîft û kêşeyê re têkiliyên xwe yên nêzîk winda dikin, ji ber ku kesên din êdî baweriya xwe ya li wan nîne.

Di nav malbatê de, ev rewş dikare bibe sedemê şer û nakokiyên berdewam. Zarok û heval û hogirên wan dibin qurbaniyên vê rewşê, ji ber ku nikarin fêm bikin ka çima kesê ku ew hez dikin bi vî rengî tevdigere. Ev yek dikare bandoreke demdirêj li ser geşedana zarokan û tendirustiya derûnî ya malbatê bike.

Di warê kar û pîşeyî de jî derewên patolojîk dikare bibe sedemê windabûna kar, kêmbûna derfetên geşedanê û ziyana navnîşanê. Rêveberiya kar û hevkaran baweriya xwe ya li vî takekesî winda dikin û ev yek dikare bandoreke neyînî li ser geşedana pîşeyî ya wî bike.

Rêyên Teşxîs û Dermankirinê

Teşxîskirina derewên patolojîk kareke hêsan nîne, ji ber ku gelek caran kesê di vê rewşê de nikare yan jî naxwaze rastiya xwe nas bike. Derûnnasan û derûnterapîst rêbazên taybetî bikar tînin da ku vê rewşê nas bikin. Yek ji wan rêbazan hevdîtinên klînîkî "clinical interview" ye ku tê de bi rengekî hûrgulî jiyana takesî tê lêkolînkirin.

Dermankirina derewên patolojîk bi gelemperî bi rêbazên derûnterapiyê pêk tê. Terapiya Reftarî ya Venasînî – TRV "Cognitive Behavioral Therapy" (CBT) yek ji rêbazên herî bandor ên dermankirinê ye. Di vê rêbazê de, kesê nexweş fêr dibe ku çawa fikr û ramana xwe ya derewçîn nas bike û wan vebiguherîne. Herwisa, fêr dibe ku çawa bi rastgoyî bi kesên din re têkiliyê damezrîne.

Terapiya Reftarî ya Diyalektîk – TRD "Dialectical Behavior Therapy" (DBT) jî rêbazek din ê dermankirinê ye ku ji bo kesên ku girîft û kêşeyên kontrolkirina hestan hene tê bikaranîn. Ev rêbaz ji takekesî re derfetê dide ku fêr bibe çawa bi awayekî baş hestên xwe kontrol bike û bi kesên din re têkiliyek rastîn ava bike.

Di hin rewşan de, derman jî dikarin weke piştgirtiyê ji terapiyê re werin bikaranîn. Bi taybetî, heke girîft û kêşeyên din ên derûnî weke depresyon yan jî bêpergaliya rageşiyê "anxiety disorder" hebe, dermanan dikarin alîkariya dermankirinê bikin. Lê divê were gotin ku derman bi xwe re nikare vê girîft û kêşeyê çareser bike, tenê dikare weke piştgiriyê ji terapiyê re were bikaranîn.

Piştgiriya Malbat û Civakê

Dermankirina derewên patolojîk ne tenê karê kesê nexweş e, lê hewcedariya piştgiriya malbat û civakê ye jî heye. Malbat û heval û hogir jî girîng e ku fêm bikin ku ev rewşa nexweşiyek e, ne xeletiyeke takekesî ye. Ev têgihiştin dê alîkariya wan bike ku bi sebir û dilsozî li gel kesê nexweş tevbigerin.

Terapiya malbatê "family therapy" jî dikare pir alîkar be ji bo dermankirina vê rewşê. Di nav vê terapiyê de, hemû endamên malbatê beşdar dibin û fêr dibin ku çawa bi awayekî baş bi kesê nexweş re têkiliyê damezrînin. Herwisa, fêr dibin ku çawa di nav jiyana rojane de piştgirtiya wî bikin.

Civak jî rol li ser dermankirina vê rewşê dilîze. Heke di nav civakê de hestyarî derbarê vê girîft û kêşeyê heye û kesên bi van pirsgirêkan re nikarin bên damizrandin, wê demê derfeta dermankirinê zêde dibe. Perwerdehiya civakî derbarê girîft û kêşeyên derûnî dikare alîkariya kêmkirina deqkirinê (stigma) û baştirkirina jiyana kesên nexweş bike.

Girîngiya Pêşîlêgirtinê

Girîngiyeke mezin li pêşîlêgirtina derewên patolojîk heye, bi taybetî di qonaxa zarokatiyê de. Dêûbav û mamoste girîng e ku zarokan fêrî nirxên rastgoyî bikin û ji wan re nîşan bidin ku çawa bi awayekî rast û baş bi kesên din re têkiliyê damezrînin. Ev yek dikare alîkariya pêşîlêgirtina gelek girîft û kêşeyên derûnî û giyanî yên siberojê bike.

Herwisa, çêkirina jiyaneke ku tê de rastgoyî tê nirxandin û piştgirtinkirin, alîkariya zarokan dike ku vê girîft û kêşeyê bi pêş nexin. Heke zarok di jiyaneke ku bi gelemperî derew tê de kirin de mezin dibin, îhtîmaliya ku ew jî vê girîft û kêşeyê pêş bixin, pir zêde ye. Ji ber vê yekê, girîng e ku dêûbav û civak li ser vê mijarê hişyar bin.

Perwerdehiya zarokan derbarê girîngiya rastgoyî û bandorên neyînî yên derewan jî alîkariya pêşîlêgirtinê dike. Girîng e ku zarok fêm bikin ku rastgotin ne tenê nirxek exlaqî ye, lê ji bo sazkirina têkiliyên rast û baş ên civakî jî hewce ye. Ev perwerdehî dikare di nav malbat, dibistan û civakê de were dayîn.

Encam

Derewên patolojîk bêpergalî û pirsgirêkeke hevpar û cidî ya derûnî ye ku bandoreke kûr li ser jiyana takekesî û civakî dike. Ev rewş ji derewên asayî yên rojane pir cuda ye û hewcedariya wê bi derûnterapiya rêkûpêk û piştgirtiya pisporan heye. Têgihiştina vê nexweşî û pirsgirêkê û nasîna wê di nav civakê de, gaveke girîng e ji bo pêşîlêgirtin û dermankirina wê.

Lêkolînên nû yên di vî warî de nîşanî me dane ku bi rêbazên rast ên dermankirinê, piştgiriya malbat û civakê û hewldanên pêşîlêgirtinê, kesên bi vê girîft û kêşeyê re dikarin jiyaneke baş û bextewar bijîn. A girîng ew e ku em vê rewşê weke bêpergalî û nexweşiyekê bibînin, ne weke şaşî û xeletiyeke takekesî û bi vî rengî alîkariya wan bikin ku ji vê girîft û kêşeyê rizgar bibin.

Geşedanên nû yên di zanista derûnnasiyê û norozanistiyê de, derfetên nû yên ji bo têgihiştina vê girîft û kêşeyê û dermankirina wê didin destê me. Hêviya me ew e ku bi vê zanînê, em karibin alîkariya zêdetir kesên ku bi vê girîft û kêşeyê re dijîn bikin û civakekê avabikin ku tê de rastgoyî û ewlehî tê nirxandin.

Çavkanî

• American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.).
• Dike, C. C., Baranoski, M., & Griffith, E. E. (2005). Pathological lying revisited. Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law, 33(3), 342-349.
• King, B. H., & Ford, C. V. (1988). Pseudologia fantastica. Acta Psychiatrica Scandinavica, 77(1), 1-6.
• Healy, M., & Healy, B. (2017). Pathological lying: Psychotherapeutic intervention. Clinical Child Psychology Review, 2(1), 25-33.
• Ford, C. V., King, B. H., & Hollender, M. H. (1988). Lies and liars: Psychiatric aspects of prevarication. American Journal of Psychiatry, 145(5), 554-562.

 

Termên Sereke

Derewên Patolojîk (Pathological Lying) - Rewşeke derûnî ya ku tê de takekesî bi rengekî berdewam û kompûlsîv derewan dike, ji derewên asayî yên rojane cuda ye.

Derewên Sêwirandî (Pseudologica Phantastica) - Navê zanistî yê derewên sêwirandî, rewşa derewgotina xeyalî û bê kontrol.

Derewên Adetî (Habitual Lying) - Derewgotin ku bûye adet û xûyeke jiyanê.

Derewên Zorlêtiyê (Compulsive Lying) - Derewgotina ku bi awayekî zorlêkar û bê vîn û îradeya takekesî pêk tê.

Derewên Narsîsîstîk (Narcissistic Lying) - Derewan ku ji bo çêkirina wêneyekî baş ya hebûn û xwebûna xwe tên gotin.

Derewên Berevaniyê (Defensive Lying) - Derewan ku ji bo xwe-parastinê ji encamên neyînî tên bikaranîn.

Derewên Amûrî (Instrumental Lying) - Derewan ku ji bo gihiştina armancên diyar tên bikaranîn.

Xwe-kêmdîtin (Low Self-esteem) - Hesta kêm ya nirxandina xwe, yek ji sedemên derewên patolojîk.

Trawmayên Zarokatiyê - Rûdanên xirab ên ku di zarokatiyê de rûdidin û bandorê li geşedana derewên patolojîk dikin.

Bêpergaliya Rageşiyê (Anxiety Disorder) - Nexweşiya derûnî ya ku bi rageş û dilşewatî tê nasîn.

Hevdîtinên Klînîkî (Clinical Interview) - Rêbaza teşxîsê ya ku tê de bi rengekî hûrgulî jiyana takekesî tê lêkolînkirin.

Terapiya Reftarî ya Venasînî - TRV (Cognitive Behavioral Therapy - CBT) - Rêbaza derûnterapiyê ya ku kesê nexweş fêr dibe çawa fikr û ramanên xwe yên derewçî nas bike û wan veguherîne.

Terapiya Reftarî ya Diyalektîk - TRD (Dialectical Behavior Therapy - DBT) - Rêbaza terapiyê ya ku ji bo kontrolkirina hestan û avakirina têkiliyên rastîn tê bikaranîn.

Terapiya Malbatê (Family Therapy) - Awaya terapiyê ya ku hemû endamên malbatê beşdar dibin ji bo piştgiriya kesê nexweş.

Deqkirin (Stigma) - Damizrandina civakî ya kesên bi girîft û kêşeyên derûnî.