JAN Û VEJÎN

(Ceribandinek)

Destpêk

Di dîroka mirovahiyê de, serpêhatiya her neteweyeke bindest cihekî taybet digire û xwedî taybetmendiyên xwe yên cuda ne. Di nav van serpêhatiyan de, ya gelê kurd bi dirêjahiya bindestiyê û kûrahiya bandora wê ya li ser derûn (psychology) û giyana civakê ve cudatir e. Ev ceribandin bi armanca têgihiştina encamên derûnî yên bindestiyê û bandora wan a li ser takekesî û civakê hatiye amadekirin.

Miletên bindest hertim di nav qedexeyên derûnî û giyanî de dijîn, lê çîroka kurdan bi awayekî taybetî hatiye nivîsîn. Weke çiyayên ku li hemberî bahozên xurt li ber ‘xwe’ didin, kurdan jî di nav dîrokê de li hemberî gelek dijwariyan berxwedana xwe ya derûnî û giyanî parastiye. Ji ber vê yekê, pêkhata derûnî ya wan jî xwedî taybetmendiyên cuda ye. Ne tenê zanisteke sar, lê agireke jiyanî ya newrozê di nav dilê wan de heye ku hertim li siberoja nû û vejîna azadiyê dixwaze.

Di nav pergalên serdest de, kurd weke kesên ku hertim li ser cemserên hest û derûnî ne tên pênasekirin. Derhişiya (unconscious) wan weke çemekî binê erdê ye ku bi dizî diherike, lê nikare hebûna/xwebûna xwe û nasnameya xwe (self-identity) bigihîne deryaya azadiyê. Her bîrewerî û hestek weke asteng in ku rêya azadiya derûn û giyana wan digirin. Ji ber vê yekê, kontrolkirina derûnî û civakî ne tenê sînorên siyasî ne, lê di heman demê de sînorên hişmendî (consciousness) û civakî ne jî.

Trawmayên (trauma) dîrokî yên kurdan bi jan û zilmê têne pênasekirin. Ev çîrokeke kûr e ku di herkesî de rengê wê cihêreng e, lê jan û vejîn di hişmendî û derhişiya hemûyan de hevpar e. Weke darên li ser sînorên qedexe, hertim hewl didin ku reh û rihên xwe bidin derve. Her gotina wan, her hestê wan, şoreşeke derûnî ye. Ev gel hertim li benda roja xwe ya vejînê/nûşiyanê (resilience) ye. Jan û vejîn di xwîna wan de heye – weke agirê di nav berfê de ne, her car sar dibin, dîsa jî diçirisin. Her jan, vejîna wan hê bêtir bi hêz dike.

Derûnnasiya Bindestiyê û Bandorên Wê

Bandora bindestiyê li ser derûniya mirov bi gelek awayan xwe dide der û ev bandor bi taybetî di zarokatiyê de dest pê dike û bi demê re xwe digihîne hemû qonaxên jiyanê. Di vê pêvajoyê de, zarok di nav du cîhanên cuda de dimînin û hewl didin ku xwe li gorî her du cîhanan jî ragirin. Li malê, zimanê dayikê û çanda xwecihî û xwemalî serdest e, lê li derve mecbûr dimînin ku bi zimanekî din biaxivin û li gorî çandeke din tevbigerin.

Ev rewşa duzimanî û duçandî di destpêkê de dibe sedema şaşwaziyê û di siberojê de dibe sedema qeyraneke nasnameyê (identity crisis). Zarok ji ‘xwe’ dipirsin ka kî ne û bi kîjan çandê ve girêdayî ne. Di ciwaniyê de, ev kêşe û girîft hê dijwartir dibin. Ciwan bi qeyrana nasnameya neteweyî re rû bi rû dimînin. Ev rewş dibe sedema nakokiyên mezin di nav kesayetiya wan de û bandoreke neyînî li ser geşedana wan a civakî û profesyonel dike.

Di warê civakî de, bandora bindestiyê xwe di lawazkirina hevgirtina civakî de dide der. Civak hewl dide ku bi rêbazên cuda xwe biparêze û li ber xwe bide. Ev berxwedan carinan bi awayekî vekirî, carinan jî bi awayekî veşartî pêk tê. Di vê pêvajoyê de, çand dibe çekeke girîng a berxwedanê. Civak bi rêya çandê hewl dide ku nasnameya xwe biparêze û bide jiyîn.

Derûn û giyana bindestan, ji ber trawma û kêmasiyên dîrokî, di nav kêş û kulan de dimîne. Ji aliyê trawma û kêmasiyên dîrokî ve têne şikandin. Ev rewş ne tenê bandorê li ser hebûna mirov dike ku mirov nikare bi awayekî azad û rehet bi derûn û giyana xwe re mijûl bibe, lê di heman demê de giyana wî jî di bin barê kêmasî û bêhêvîtiyê de diperitîne.

Trawma, bi taybetî ya bindestiyê, dibe sedema şikestina pergalên hişmendî û derhişî yên mirov. Mirovê ku ketiye bin nîrê trawmayê, bi awayekî bêaqil û derhişî tevdigere. Derûna wî di nav kêş û kulan de dimîne û giyana wî jî di nav bêhêvîtiyê de digevize. Ev rewş dibe sedema hilberîna ramanên neyînî, hestên bêhêvî û girêkên derûnî û giyanî.

Ziman û Derûniya Neteweyî

Ziman di avakirina nasnameya neteweyî de roleke sereke dilîze. Ew ne tenê amrazeke ragihandinê ye, di heman demê de bixwe jî nasnameya neteweyî ye. Qedexekirina ziman bandoreke kûr li ser derûniya civakê dike û ev bandor bi taybetî di warê perwerdehiyê de xwe dide der. Gava zarok di dibistanê de mecbûr dimînin ku bi zimanekî din hîn bibin, ev yek dibe sedema gelek kêşe û girîftên derûnî û akademîk.

Zimanê kurdî, dermanê herî girîng ê birîna (trawma) civakê ye. Ew ne tenê amûreke ji bo têgihiştinê ye, lê ruh û giyana gel e ku di nav gotinan de dijî. Her gotin, her deng, bi xwe re vîn û îradeya veşartî tîne bîra civakê ya tepisandî û temirandî. Zimanê kurdî hebûn û xwebûna civakê dihişîne hişmendiyê û wê ji bin barê derhişiyê derdixe.

Di heman demê de, ziman dibe amrazeke girîng ê berxwedanê jî. Civak bi bikaranîna zimanê xwe, bi afirandina berhemên hunerî û edebî, hewl dide ku hebûna xwe biparêze û bide domandin. Ev berxwedan di warê çandî de xwe dide der û dibe hêzeke girîng a vejînê.

Zimanê dayikê di pêkhata derûnî de roleke bingehîn dilîze. Ew ne tenê amrazeke ragihandinê ye, lê di heman demê de pergalek e ku bi rêya wê hişmendî û derhişî têne pêkanîn. Gava ev pergal tê şikandin an jî tê sînordarkirin, bandoreke kûr li ser geşedana derûnî û giyanî ya mirov dike.

Trawma û Mekanîzmayên Vejînê

Di dîroka gelê kurd de, trawmayên civakî cihekî girîng digirin û ev trawma di nav nifşan de têne veguheztin. Komkujî (genocide), koçberiyên bi darê zorê û wendakirina ax û war, bandoreke kûr li ser civakê kirine. Herwiha, astengiyên li pêşiya jiyana normal, cudakarî û ferqxistinên civakî jî dibin sedema trawmayên nû.

Her zarokek kurd di nav malbata xwe de bi van çîrok û serpêhatiyan mezin dibe û bi vî awayî trawmayên dîrokî dibin beşek ji nasnameya wî/wê. Ev rewş dibe sedema hestên tirs, xemgînî û hêrsê ku di nav nifşan de berdewam dikin. Lê gava em li hêviya xwe dinêrin, dibînin ku vejîn û nûşiyan di xwîna me de heye.

Lê belê, di hemberî van trawmayan de, civaka kurd mekanîzmayên xwe yên vejînê pêş xistine. Ev mekanîzma hem di warê takekesî de hem jî di warê civakî de xwe didin der. Di warê takekesî de, mirov hewl didin ku stratejiyên xwe yên jiyanê pêş bixin û xwe bi hêz bikin. Di warê civakî de jî, têkiliyên civakî tên xurtkirin û saziyên sivîl tên avakirin.

Vejîn ne tenê mekanîzmeke berevaniyê ye, lê di heman demê de çavkaniyeke hêzê ye jî ku civakê li hemberî hemû dijwartiyan xurt dike/dihêle. Ev hêz xwe di gelek şiklên cuda de dide der: di huner û edebiyatê de, di seremonî û şahiyên çandî de, di têkiliyên malbatî û civakî de, û di berxwedana siyasî de.

Rêbazên Dermankirina Brînên Derûnî

Dermankirina birînên derûnî pêvajoyeke dirêj û tevlihev e ku hewcedariya xebata hem li ser asta takekesî hem jî li ser asta civakî heye. Di warê takekesî de, terapiyên derûnî / derûnterapî (psychotherapy) roleke girîng dilîzin, lê ev terapî divê li gorî çanda kurdan bên guncandin.

Ji bo çareserkirina birînên derûnî, pêwîst e ku mirov trawmaya xwe nas bike û bandorên wê li ser derûn û giyana xwe fêm bike. Ev yek deriyê çareseriyê vedike û rê li ber çareseriyê vala dike. Pergalên berevaniyê yên derûnî yên xwe nasiyan jî girîng in. Ev pergal, weke mekanîzmayên berevaniyê, ji bo parastina derûnê ji trawmayê têne bikaranîn.

Hişmendiya hebûn û xwebûnê jî girîng e. Ev yek dibe sedema vekirina deriyê çareseriyê, ji ber ku mirov dikare bi awayekî hişmend û zanistî li ser derûn û giyana xwe bisekine. Bi alîkariya derûnterapîstan, trawma û kêmasiyên derûnî tên çareserkirin, û nasîna wan ji bo çareserkirina wan tê xebitîn. Derûnterapî, bi taybetî ya derûnkolînerî (psychoanalysis), dikare alîkariya mirov bike ku ji trawmaya bindestiyê derkeve.

Çareseriya civakî jî girîng e. Pêwîst e ku civak xwedî saziyên xwe yên tendirustiyê derûnî be û van saziyan li gorî çanda kurdan werin avakirin. Di vê warî de, rolê alimên dîn, bîr û hunermendan girîng e.

Encam

Di vê ceribandinê de, hewl hat dayîn ku rewşa derûnî ya civaka kurd bi hemû aliyên wê ve bê nirxandin. Hat dîtin ku bindestî bandoreke kûr li ser derûniya takekesî û civakî dike û ev bandor di nav nifşan de tê veguheztin. Lê belê, herwiha hat dîtin ku civaka kurd xwedî mekanîzmayên xurt ên vejînê ye û bi van mekanîzman re dikare birînên xwe yên derûnî derman bike.

Derûniya civakên bindest mijareke tevlihev e ku pêwîstiya wê bi xebatên berfireh heye. Di vî warî de, divê xebatên nû bên kirin û encamên van xebatan di warê praktîk de bên bikaranîn. Ev xebat dê bibin alîkar ku em birînên derûnî yên civakê baştir fêm bikin û ji bo dermankirina wan rêbazên guncan pêş bixin.

Tevî hemû zor û zehmetiyan, civaka kurd xwedî hêzeke mezin a jan û vejînê ye. Ev hêz xwe di hemû warên jiyanê de dide der û dibe sedema domandina hebûna vê civakê. Ji ber vê yekê, em dikarin bi hêvî li siberojê binêrin û wisa bawer bikin ku ev civak dê birînên xwe yên derûnî derman bike û bigihîje jiyaneke azad û bi rûmet.

Derûn û giyana bindestan, ji ber trawma û kêmasiyên dîrokî, di nav kêş û kulan de dimîne. Ji bo ku mirov ji vê rewşê derkeve, divê bi awayekî zanistî û hişmendî li ser derûn û giyana xwe bisekine. Zimanê kurdî, weke dermanekî derûnî, dikare alîkariya mirov bike ku ji trawma bindestiyê derkeve. Bi alîkariya derûnterapî û çareseriyên derûnî, mirov dikare xwe ji trawma bindestiyê rizgar bike û bi awayekî azad û rehet bi derûn û giyana xwe re mijûl bibe.

Divê mirov hişmendiya hebûn û xwebûna xwe zêde bike û bi ziman û nasnameya xwe ve girêdayî bimîne. Tenê bi vî awayî mirov dikare ji kavila trawmayê derkeve û bi awayekî sax û silamet bijî. Civaka kurd, bi rêya vejîna xwe, ne tenê xwe diparêze, lê di heman demê de ji bo nifşên siberojê jî rêyek dide ber çavan ku bi ser van dijwariyan de zûr û zal bibin.

Têgehên Sereke

Derûnnasî (Psychology) zanista lêkolîn û têgihiştina giyan, hişmendî û tevgerên mirov e. Ev zanist mîna nexşeya navxweyî ya mirov e ku hewl dide fêm bike ka mirov çawa difikirî, çawa hîs dike û çawa tevdigere. Ne tenê nexweşiyan lêkolîn dike, lê herwiha jiyana rojane ya mirov, peywendiyên wî û awayê ku bi cîhanê re mijûl dibe jî şirove dike. Di warê kurdî de, derûnnasî girîngiya wê ya taybet heye ji ber ku mirov hewcedar dike fêm bike û têbigihêje ka bindestî çawa bandorê li ser derûn û giyana civakê dike.

Hişmendî (Consciousness) agahdarî û zanîna mirov ya li ser hebûn û xwebûna xwe û derdora xwe ye. Weke ronakiya ku nav tariyê ronahî dike, hişmendî rê li ber têgihiştinê vedike. Gava mirov hişmend e, dikare bi awayekî zelal li ser xwe û cîhana derdora xwe bisekine, fêm bike ka çi diqewime û çawa tevbigere. Hişmendî pergaleke tevlihev e ku ji zanîn, hişîn, bîranîn û hesiyan pêk tê. Di nav civaka kurdî de, hişmendiya neteweyî û nasnameya civakî roleke girîng di jiyana takekesî û civakî de dilîze.

Derhişî (Unconscious) beşa hişê ya ku bi awayekî veşartî kar dike ye. Mîna çemê binerdê ku bi dizî diherike, derhişî bandoreke mezin li ser jiyana me dike lê em lê hayê nabin. Ev beş ji bîrewerî, hest û tirs û xewnan pêk tê ku me ji bîr kirine yan jî qet nezan in. Derhişî mîna mexzenayê ye ku hemû ezmûnên me yên kevin tê de hatine veşartin. Carinan ev ezmûn bi rêya xewnan, lapseyên ziman yan jî tevgerên bêhişî xwe nîşan didin. Di civaka bindest de, derhişî carinan cîhê trawma û kêmasiyên dîrokî ye.

Giyan (Soul) ruh û hêza navxweyî ya jîndar e. Agirê ku di nav dilê mirov de diçiriske û wî jîndar dike. Giyan ne tenê hestên me ne, lê herwiha îrade, hêvî û evîna me ye jî. Ev hêza ku me ji hemû zindiyên din cuda dike. Di çanda kurd de, giyan bi têkiliyên civakî, çandî û dînî ve girêdayî ye û weke bingeha nasnameya neteweyî tê dîtin. Giyana gel bi rêya ziman, çîrok, stran û adetên kevnar derdikeve holê.

Nûşiyan (Resilience) hêza derûnî ya berxwedanê li hemberî dijwartiyan e. Mîna darê ku li hemberî bager û bahoz bi hêz dimîne, vejîn jî hêza mirov e ku piştî her şikestinê dîsa rawest dibe. Ne tenê li hemberî kêşe û girîftan berxwe dide, lê ji wan hê bi hêz derdikeve. Vejîn di nav civaka kurd de weke mîrateyek dîrokî tê veguheztin. Ev hêz xwe di gelek awayan de nîşan dide: di berxwedana çandî de, di parastin û pêşxistina zimanî de, di domandina adet û kevneşopiyên civakî de û di li hemberî zordariyê rawestanê de.

Trawma (Trauma) birîna derûnî ya kûr ku ji ber rûdanên dijwar pêk tê ye. Weke birîna laş, trawma jî birîna giyan e lê hin caran dirêjtir û kûrtir e. Dikare ji şer, koç, windabûna kesên xwe yan jî zilm û zordariyê pêk bê. Di dîroka kurd de, trawmayên civakî cihekî girîng digirin û ev trawma di nav nifşan de têne veguheztin. Komkujî, koçberiyên bi darê zorê û wendakirina ax û war, bandoreke kûr li ser civakê kirine. Ev trawma ne tenê li ser takekesî bandorê dike, lê herwiha li ser tevahiya civakê jî.

Bindestî (Oppression) kontrolkirina siyasî, civakî û derûnî ya li ser komekê ye. Weke zincîrên ku mirov nabînin, bindestî azadiya fikirîn, axaftin û jiyanê sînordar dike. Ne tenê bi zorê ye, lê herwiha bi rêbazên veşartî jî pêk tê. Bindestî di gelek qonaxan de xwe nîşan dide: qedexekirina ziman, sînordankirina çandê, ferqxistina civakî û kontrolkirina siyasî. Ev rewş bandoreke kûr li ser geşedana takekesî û civakî dike û dibe sedema gelek kêşe û girîftên derûnî û giyanî.

Xwebûn-Nasname (Self-Identity) nasnameya takekesî ya ku mirov hebûn û xwebûna xwe nas dike û pênase dike ye. Weke wêneyê di neynikê de, nasname nîşan dide ka em kî ne, ji ku tên û çi dixwazin. Ev nasname di nav jiyanê de vediguhere û pêş dikeve. Di civaka kurdî de, nasnameya takekesî bi gelek hêmanên cuda ve girêdayî ye: zimanê dayikê, çanda neteweyî, dîroka malbatî û ezmûnên şexsî. Kêşe û girîfta nasnameya civaka bindest ew e ku carinan di navbera nasnameya xwemalî (kurdî) û ya fermî de nakokî çêdibe.

Oxilme (Control) desthilatdariya li ser jiyan û ramanên kesekî ye. Hin caran mirov li ser jiyana xwe oxilme ye, hin caran jî kesên din oxilmeya wî/wê dikin. Oxilmeya xwe, ji bo tendirustiya derûnî pir girîng e. Di rewşa bindestiyê de, mirov gelek caran hest dike ku oxilmeya li ser jiyana xwe windakiriye ku ev yek dibe sedema gelek kêşe û girîftên derûnî. Ji ber vê yekê, dîsa gîhaştina oxilmeyê li ser jiyana xwe cûreyek çareseriyê ye.

Hevdilî (Empathy) têgihiştina hestên kesên din e. Weke ku mirov xwe bike cîhê kesê din, hevdilî rê li ber têgihiştina hevdu vedike. Ev taybetmendî ji bo jiyana civakî û peywendiyan pir girîng e.

Zimanê Dayikê zimanê yekem ê ku zarok fêr dibe û bi wî mezin dibe. Ne tenê amrazeke ragihandinê ye, lê herwiha bingeha nasnameya çandî ye. Zimanê kurdî di pêkhata derûnî de roleke bingehîn dilîze. Ew ne tenê amrazeke ragihandinê ye, lê di heman demê de pergalek e ku bi rêya wê hişmendî û derhişî têne pêkanîn. Qedexekirina zimanî bandoreke kûr li ser derûniya civakê dike û ev bandor bi taybetî di warê perwerdehiyê de xwe dide der.

Duzimanî û Duçandî rewşa ku mirov di nav du ziman û çandên cuda de dijî ye. Ev rewş di destpêkê de dibe sedema şaşwaziyê û di siberojê de dibe sedema qeyraneke nasnameyê. Zarok ji xwe dipirsin ka kî ne û bi kîjan çandê ve girêdayî ne. Di ciwaniyê de, ev kêşe û girîft hê dijwartir dibin. Ciwan bi qeyrana nasnameya neteweyî re rû bi rû dimînin.

Derûnterapî/Derûnkolînerî (Psychotherapy/Psychoanalysis) awayên zanistî yên çareserkirina kêşe û girîftên derûnî ne. Derûnterapî, bi taybetî ya derûnkolînerî, dikare alîkariya mirov bike ku ji trawma bindestiyê derkeve. Ev çareser divê li gorî çanda kurdan bên guncandin da ku bandoreke baş bikin.

Mekanîzmayên Berevaniyê rêbazên ku derûn ji bo parastina xwe ji trawma û zehmetiyan bikar tîne. Ev mekanîzma hem di warê takekesî de hem jî di warê civakî de xwe didin der. Di warê takekesî de, mirov hewl didin ku stratejiyên xwe yên jiyanê pêş bixin û xwe bi hêz bikin. Di warê civakî de jî, têkiliyên civakî tên xurtkirin û saziyên sivîl tên avakirin.

Çareseriya Civakî çareseriyên ku ne tenê li ser takekesî lê li ser tevahiya civakê jî tê sepandin. Pêwîst e ku civak xwedî saziyên xwe yên tendirustiyê derûnî be û van saziyan li gorî çanda kurdan werin avakirin. Di vê warî de, rolê alimên dîn, bîr û hunermenan girîng e.

Qeyrana Nasnameya Neteweyî rewşa ku takekesî yan civak di derbarê nasnameya xwe ya neteweyî de kêşe û şik û dûdilî dijî ye. Ev qeyran carinan ji ber têkelheviya çandî, carinan jî ji ber sînordarkirina îfadeya nasnameya neteweyî pêk tê.

Komkujî (Genocide) qesta têkbirina komele, neteweyeke yan komek e bi rêya kuştin, şikencedanê yan jî rêbazên din ên zilmê. Di dîroka kurd de, komkujî bandoreke kûr li ser civakê kirine û trawmaya civakî afirandine.

Berxwedana Çandî hewlên parastin û domandina çanda neteweyî di hemberî asîmîlasyon û winda kirinê de ne. Ev berxwedan di gelek awayan de xwe nîşan dide: di huner û edebiyatê de, di ceremonî û şahiyên çandî de, di têkiliyên malbatî û civakî de.

Ceribandin (Experiment) lêkolîneke zanistî ya ku bi awayekî rêkûpêk hate amadekirin da ku encamên diyar bên gihiştin. Ev nivîs jî weke ceribandinekê hatiye pêşkêşkirin ji bo têgihiştina rewşa derûnî ya civaka kurd.