BÎRANÎN Û JIBÎRKIRIN

 Sendroma hîpertîmezî (hyperthymesia syndrome)

Mejiyê me ne tenê ji bo bîranînan hatiye çêkirin, herwiha ji bo jibîrkirinê jî ye. Di civaka ku em tê de dijîn, her dem li ser bîranînan disekinin û zêdetir girîngî pê tê dayîn û em ji bîr dikin ku jibîrkirin jî xwedî roleke girîng e di çalakiya mejî de. Jibîrkirin ne kêmasî ye, ew taybetmendiya sereke ye ku mejî pê bîranînê parzûnk dike û wateyan pê re dibîne. Mejiyên meraqdar bêtir ji bîr dikin lewre ew bêtir kifş dikin û bi cîhanê re têdikoşin. Jibîrkirina stratejîk hunerek e ku divê em fêr bibin, ne kêmasiyek e ku em ji xwe şermezar bikin.

Çavlihevketin (interleaving) bîranînê xurt dike bi tevlihevkirina mijaran, şêwaza nêzîkî rêya ku em li jiyana rastîn de bi arîşe û pirsgirêkan re rû bi rû dibin. Dema ku em mijaran têk ve nakin lê wan bi hev re lêdixin, mejiyê me çêtir dixebite û bîranîn zêdetir xurt dibe. Di vê wateyê de, jibîrkirin ne ziyanek e lê bertekeke girîng û watedar e.

Ji bo ku mirov vê yekê çêtir fêm bike, cihanekê xeyal bikin ku hemû hûrgiliyên ku hûn pê re rû bi rû hatine di hişê we de bê jêbirin hatibe tomar kirin. Her axaftina ku hûn poşman in, her redkirina ku we hîs kiriye, her cara ku we bi şaşî gav avêtiye, di hişê we de ewqas zelal e ku hûn dizanin we heftiya borî çi xwaribû di taştê de û herwiha gavên ku herî mezin kêfxweşî didin we. Wê demê jiyana we dibe cihaneke tevlihev û êşdar ku hûn nikarin jê xelas bibin.

Lê em ne tenê dikarin li ser felsefeyên xeyalî bisekinin. Bi saya kombînasyonê ya genan, kêmkes li ser rûyê erdê hebûn ku nikarin tiştekî ji bîr bikin: Ev kes bi navê sendroma hîpertîmezî (hyperthymesia syndrome) tên zanîn. Di destpêkê de, ev weke zilhêziyeke mezin xuya dike ku herkes dixwaze xwedî wê bibe. Lê gelek ji wan vê yekê weke westiyayî, têkçûyî û ji aliyê hestî ve stresdar dihesibînin. Wekî ku yek ji wan dibêje, piranî vê yekê weke diyarî bi nav dikin, lê ew vê weke bargiranî bi nav dike. Ew her roj jiyana xwe ya tevahî di serê xwe re derbas dike û ev wî dîn dike.

Çima Jibîrkirin Taybetmendiyek Baş e

Tiştê ku piranî li ser jibîrkirinê tênagihin ew e ku ew ne kêmasiyeke çêkirinê ye, ew taybetmendiyek e ku mejî bi wê xwe saz dike. Hêz û şiyana jibîrkirinê ji bo fêrbûnê bingehîn e. Ew tiştê ku ji me re zûr (fokûs) û girîng e, nîşaneyek di nav deng û behsan de derxe pêş û dihêle mejî destnîşan bike ku çi herî girîng e li gorî konteksta ku em tê de ne.

Lêkolînên nûjen pêşniyar dikin ku jibîrkirin pêvajoyek çalak e ku beşên mejî yên weke hîpokampûs (hippocampus) û qişrê pêşîn ê mejî (prefrontal cortex) tê de cih digirin ku alîkariya me dikin di rêvebirin û derketina agahiyan de. Jibîrkirin ne tenê têkçûna bîranînên me ye, lê bêtir proseyek e ku bîranînên me tê geşkirin û ji nû ve tên sazkirin.

Li vir em rastî têgeha balkêş û dijwar a xeta jibîrkirinê (forgetting curve) tên. Ev têgeh cara yekem di dawiya sedsala 19an de ji aliyê derûnnas Hermann Ebbinghaus ve hate salixdan ku xwe-testên wî yên li ser bîranînê kirin. Xeta jibîrkirinê nîşan dide ku em çiqasî zû agahiyan winda dikin di nav demê de dema ku em wan dubare nakin an jî bi hêz nakin. Wî nîşan da ku di nav saetan de piştî ku em tiştekî nû fêr dibin, em dest pê dikin ku ji bîr bikin. Di destpêkê de ev bi lezûbez dibe, paşê hêdîtir bi demê re şopekê ji xwe re digire.

Lê têgihiştina herî girîng ya ku lêkolerên ku li pey Ebbinghaus çûne gihîştin wê yekê ku ev xet ne sabît e. Berevajî, ew tiştekî ku em dikarin kontrol bikin û veguherînin, taybetmendiyek e ku em dikarin stratejiyên xwe yên fêrbûnê li ser ava bikin.

Çawa Çavlihevketin Dikare Fêrbûna We Baştir Bike

Yek ji rêbazên herî kûr yên ku em dikarin bi kar bînin pratîka çavlihevketinê ye. Di zanista lêkolînên bîranînê de, çavlihevketin wateya tevlihevkirina mijarên cihê an celeb û cûreyên pirsgirêkan di dema xwendin an pratîkê de ye, li şûna ku meriv li ser mijarekê tenê bisekine. Mijaran têkilhev bike. Ev rêbaz bi navê rêbaza astengkirinê (blocking) jî tê zanîn dema ku bi şêwaza kevneşopî tê kirin.

Ev mîna antrenamana çepûrast a ji bo mejiyê we ye. Li şûna ku hûn li ser jêhatîbûnek an mijarekê tenê bi saetan kar bikin, hûn di navbera wan de dipekin. Nimûne, hûn dikarin di nav rojekê de matematîk, dîrok, ziman û kodkirin (coding) lêhev bixwînin û bi vî awayî mejiyê we di bîranîna her yekê de çêtir dibe.

Lêkolînan bi dubare nîşan dane ku çavlihevketin hem bîranîna dirêj û hem jî veguhestina zanînê (transfer of learning) baştir dike. Bo nimûne, lêkolînek girîng a sala 2008an ji aliyê Rohrer û Taylor ve hate amadekirin ku tê de xwendekarên ku bi rêbazên çavlihevkirî pirsgirêkên matematîkê pratîk kirin di testên paşîn de bi girîngî bilindtir skor bi dest xistin ji yên ku pratîka astengkirî ya kevneşopî bi kar anîn. Çavlihevketin ewê ku lêkoler wek zehmetiya dilxwaz (desirable difficulty) nav dikin zêde dike. Ev tê wê wateyê ku di wê kêliyê de hemû tişt zehmetir xuya dike û hûn hîs dikin ku hûn kêmtir fêr dibin, lê di rastiyê de ew dibe sedema şopên bîranînê yên zêdetir xurt û naskirina modelan a çêtir.

Sedemeke bingehîn ku çima çavlihevketin dixebite ew e ku ew çiqasî nêzîkî rêya ku mejiyên me bi pirsgirêkan re li jiyana rastîn de rastî hev tên e. Jiyan pirsgirêkan di kategoriyên rêkûpêk û paqij de pêşkêş nake, ne jî wan bi awayekî dide ku em heşt saetan di carekê de li ser yek mijarê kar bikin bi navberên demdirêj ên derûnî û xwarin û vexwarinê di navbera wan de. Mejiyê me bi xwezayî amade ye ji bo ezmûnên fêrbûnê yên ku destûr didin ku ew modalan nas bike, di navbera têgehan de ciyawazî bike û amûra rast hilbijêre bêyî ku pergal û rêbernameyeke zelal ya bi deqkirî hebe.

Dibe ku di vir de felsefeyek heye ku girîng e, çavlihevketin dixebite ji ber ku jibîrkirin dixebite. Dema ku hûn vedigerin têgehek ku we hema-hema lê ne bi tevahî ji bîr kiriye, mejiyê we divê zêdetir kar bike ku wê ji nû ve vegere bîranînê. Ev vegerîn bîranînê xurt dike û wê zêdetir kûr di nav struktura noronî de kod dike. Mîna ku jibîrkirin teşqeyeke ku fêrbûn hewce dike çê dike da ku agahî li cihê xwe bisekine. Ev wek sazkirina têlên gîtarek e, dirêjahiya rast dide noronên têgehên me resonansa rast ku xeta jibîrkirinê ji nû ve di asteke zêdetir bilind de dest pê bike û bi lezeke hêditir dakeve.

Stratejiyên Pratîkî yên Jibîrkirina Stratejîk

Ev hemû zanîn ji bo kesên ku dixwazin baştir fêr bibin tê çi wateyê? Wateya wê ew e ku divê em kêmtir dem li ser hewldana bîranîna hemû tiştî û zêdetir dem li ser fikirîna çawa em dikarin çêtir ji bîr bikin derbas bikin. Divê em rûtînên xwe yên xwendinê û heta jiyana xwe ya rojane li dora cihgirtin, guhertin û ji nû ve seredana fikiran di nav demê de saz bikin.

Xwendinê bi axaftinê re lihev bikin. Temaşekirina vîdeoyan bi nivîsandina kurteyên xwe re bihev bikin. Têketina pasîf a agahiyan bi pratîkên çalak ên bîranînê re berhev bikin. Di navbera du saetan de ku hûn li ser mijarên xwe yên sereke derbas dikin de pênc deqeyan tiştekî cihê wek piyanoyê an jî ziman ê biyanî bilêhîzin. Ev cara ku hûn vedigerin mijarê xwe yê sereke, hûn ê bibînin ku fikrên we zelaltir in.

Herî girîng jî ew e ku divê em dev ji hesibandinê ku jibîrkirin nîşana têkçûnê an jî bêaqilî ye berdin. Ev fikra şaş pir ziyan dide çalakiya fêrbûnê. Heke hûn takekesek in ku meraqdarê gelek mijaran in, heke hûn berdewam lêkolînê dikin, dikevin nav ramanên nû û paşê didomeşin ser tiştên din, hûn ê bi siruştî gelek tiştan ji bîr bikin. Ev ne tenê normal e lê armanc e. Mejiyên herî xurt û çalak gelek caran bêtir ji ya ku yên din fêr bûne ji bîr dikin ji ber ku ew di tevger û reftara berdewam de ne û berdewam bi zanîna nû re têdikoşin.

Encam

Divê em ji xwe re bêjin ku em komkirina agahiyan wek armanca sereke ya zanyariyê nekin. Bîranîn ne bêçiqasî em dikarin tiştên bêwate di hişê xwe de bihêlin e lê bêçiqasî em dikarin bi bandor vegerin tiştê ku di kêliya ku hewce ye de girîng e. Fêrbûn ne mexsen û embareke ku em dikarin tije bikin û mejî ne kadîn û hogirek e ku em dikarin hertiştî tê de bicih bikin.

Li şûna vê, kiryara fêrbûnê govend e ku em pêwîst e hêvî bikin ku em gavek an du gavan ji wir ji wur bidin. Û jibîrkirin, dema ku bi dirustî tê fêmkirin, dengê dahola ku rîtmê diparêze û bihêz dike. Ev ne nîşana bêhêziyê ye lê nîşana ewlekariya biyanî ya ku dihêle fêrbûn pêş bikeve.

Bêguman ev nayê wê wateyê ku hûn her tiştî ji bîr bikin. Li şûna vê, stratejîk bin. Ji bo ku meraqdariya we bêhna xwe berde, bipeke, dirêj bike û cihên ku hûn dikarin bi dilxweşî paşê ji bîr bikin kifş bikin, çavlihevketinê bi kar bînin. Bila jibîrkirin hêza we ya hêja be û amûreke ku hûn bi kar tînin ji bo fêrbûneke kûrtir û çêtir. Qet netirsin ku hûn rastiyekê ji bîr bikin da ku hûn bikaribin kêfa ji nû ve kifşkirina wê bi awayekî nû hest bikin.

Çavkanî

Davis, R. L., & Zhong, Y. (2017). The Biology of Forgetting—A Perspective. Noron, 95(3), 490-503.

Rohrer, D., & Taylor, K. (2008). The shuffling of mathematics problems improves learning. Instructional Science, 35, 481-498.

Ebbinghaus, H. (1885). Über das Gedächtnis: Untersuchungen zur experimentellen Psychologie. Leipzig: Duncker & Humblot

 

Termên Bingehîn

Bîr (Memory) Ew hêz û şiyana ku agahî, serpêhatî û tecrube tên tomarkirin, parastin û vegerandin di mejî de.

Jibîrkirin (Forgetting) Pêvajoya windakirina agahî ya berê hatiye tomarkirin ji hişê mirov. Ev ne kêmasî ye, lê mekanîzmek mejî ye ku dihêle mirov fokusê li ser tiştên girîng bike.

Çavlihevketin (Interleaving) Pratîka tevlihevkirina mijarên cuda an cûreyên pirsgirêkan di dema xwendin an pratîkê de, li şûna ku meriv li ser mijarekê tenê bisekine.

Astengkirin (Blocking) Rêbaza ku meriv li ser mijarekê tenê disekine û paşê derbazî mijarek din dibe. Berevajî çavlihevketinê.

Xeta jibîrkirinê (Forgetting curve) Têgehek ji aliyê Hermann Ebbinghaus ve hatiye pêşxistin ku dişopîne çawa agahî di demê de bêyî xurtkirinê tê jibîrkirin.

Zehmetiya dilxwaz (Desirable difficulty) Têgehek ku dibêje astengiyên hîndekar ên ku zehmetiyê zêde dikin di demek kurt de, lê bîranînê di demek dirêj de xurt dikin.