Hişê hêşîn (Blue mind) û Derûniya deryayê (Marine psychology)

Hişê hêşîn û derûniya deryayê du têgeh in ku têkildarî hev in lê ne heman tişt in.

1. Hişê Hêşîn (Blue Mind):

"Hişê hêşîn" têgehek e ku ji aliyê Wallace J. Nichols ve hatiye pêşxistin. Ev têgeh wiha tê pênasekirin:

- Ew rewşa derûnî ya erênî ye ku mirov dema li nêzî avê, di nav avê, li ser avê an jî di bin avê de ye, lêkolîn dike.

- Li gorî vê teoriyê, têkiliya bi avê re (nemaze derya, çem, gol) dikare bibe sedema:

  * Kêmbûna stresê

  * Zêdebûna aramiyê

  * Baştirkirina hişmendiyê (mindfulness)

  * Zêdebûna hesta bextewariyê

  * Pêşketina afirîneriyê

- Ev teorî dibêje ku mirov bi genetîkî ve girêdayî avê ne û têkiliya bi avê re dikare bandoreke erênî li ser tendirustiya fizîkî û derûnî bike.

2. Derûniya Deryayê (Marine Psychology):

Derûniya deryayê şaxeke berfirehtir a zanista derûnnasiyê ye ku li ser têkiliya di navbera mirov û hawirdora deryayî de lêkolînan dike. 

Ev qad:

- Bandora deryayê li ser derûniya mirovan lêkolîn dike

- Hem aliyên erênî û hem jî aliyên neyînî yên têkiliya mirov û deryayê dinirxîne

- Mijarên weke:

  * Bandora jiyana li ber deryayê li ser tendirustiya derûnî

  * Tirsên têkildarî deryayê (weke, talasofobî)

  * Derûniya kesên ku karên deryayî dikin (weke, masîgir/an, xebatkarên keştiyan)

  * Bandora guherîna av-hewayê li ser derûniya mirovan

  * Terapi û mûdaxeleyên ku ji deryayê sûd werdigirin

- Bi gelek dîsîplînên din re (weke, ekolojiya deryayî, antrpolojiya deryayî) hevkariyê dike

Ferqa sereke:

- Hişê hêşîn bêtir li ser bandora erênî ya avê (nemaze deryayê) li ser derûniya mirovan disekine.

- Derûniya deryayê qadeke berfirehtir e ku hem aliyên erênî û hem jî aliyên neyînî yên têkiliya mirov û deryayê lêkolîn dike û ji gelek perspektîfên cuda ve li mijarê dinêre.

Herdu têgeh jî di nav hev de têkildarî hev in û carinan tên bikaranîn da ku hev temam bikin di lêkolînên derûniya deryayî de.

Derya (behr, sea), bi hemû razên xwe yên kûr û sazûmana xwe ya bêhempa, ne tenê cîhaneke fizîkî ye, lê belê wargeheke derûnî ya balkêş e jî. Derûniya deryayê (marine psychology), yan jî bi gotineke din derûnnasiya deryayê (sea psychology), şaxeke nû û girîng a zanista derûnnasiyê (psychology) ye ku bandora deryayê li ser hiş û giyanê mirovan dinirxîne. Ev qad, bi awayekî berfireh, têkiliya di navbera mirov û hawirdora deryayî de vedikole.

Derûnnasên deryayê (marine psychologists), bi taybetî li ser têkiliya di navbera mirov û deryayê de lêkolînan dikin. Ew hewl didin ku fêm bikin ka çawa jiyana li ber deryayê, an jî di nav deryayê de bandorê li ser rewşa derûnî ya mirovan dike. Ev pispor di heman demê de bandora deryayê li ser tendirustiya derûnî (mental health), stres (stress), xemgînî (depression) û gelek aliyên din ên derûnî jî lêkolîn dikin.

Yek ji mijarên sereke yên derûniya deryayê, bandora dîmenên deryayê li ser aramiya derûnî (psychological well-being) ye. Gelek lêkolîn nîşan didin ku dîtina deryayê û guhdarîkirina dengê pêlên wê dikare stresê kêm bike û rewşa derûnî baştir bike. Ji ber vê yekê, gelek caran çareserkarên derûnî (therapists) ji nexweşên xwe re pêşniyar dikin ku demekê li ber deryayê derbas bikin. Ev cure terapî weke "blue space therapy" tê zanîn û di salên dawî de bala gelek lêkolîneran kişandiye ser xwe.

Lê belê, derûniya deryayê ne tenê bi aliyên erênî ve sînordar e. Derûnnasên deryayê herwiha li ser tirsên têkildarî deryayê jî dixebitin. Talasofobî (thalassophobia), yanî tirsa ji deryayê, yek ji van mijaran e. Ev tirs dikare ji tirsa xeniqînê, ji tiştên nenas ên di binê deryayê de, an jî ji hestên kûrahiyê peyda bibe. Di heman demê de, akûafobî (aquaphobia), yanî tirsa ji avê bi giştî, jî di nav vê qadê de tê lêkolînkirin.

Di warê karên deryayî de jî derûniya deryayê roleke girîng dilîze. Masîgir (fishermen), xebatkarên keştiyan (ship crew) û kesên ku di platformên petrolê (oil platforms) de dixebitin, bi gelek zehmetiyan re rû bi rû dimînin. Dûrbûna ji malbat û hevalan, xetera jiyanê û şert û mercên dijwar ên xebatê dikarin bandoreke neyînî li ser tendirustiya wan a derûnî bikin. Derûnnasên deryayê bi van kesan re dixebitin da ku wan ji aliyê derûnî ve xurt bikin û alîkariya wan bikin ku bi van zehmetiyan re serî hildin.

Derûniya deryayê herwiha li ser bandora guherînên ekolojîk ên deryayê û li ser derûniya mirovan jî dixebite. Guhertina avhewayê (climate change) û bandora wê ya li ser ekosistemanên deryayî, weke mînak windabûna mercanan (coral reefs) û zêdebûna rûdanên ekstrem ên hewayî, dikare bibe sedema rageşî û stresa ekolojîk (ecological grief and stress) li ba mirovan.

Di heman demê de, derûniya deryayê li ser bandora çalakiyên deryayî yên rekreasyonî jî lêkolînan dike. Weke mînak, masîgirtina sporê (sport fishing), noqavkirin (diving), û sorfkirin (surfing) dikarin bandoreke erênî li ser tendirustiya derûnî bikin. Ev çalakî dikarin stresan kêm bikin, hesta xweşbîniyê (optimism) zêde bikin û alîkariya pêşvebirina hestên serfiraziyê (self-efficacy) bikin.

Yek ji mijarên balkêş ên derûniya deryayê, konsepte "blue mind" (hişê hêşîn) e ku ji aliyê derûnnasê deryayê Wallace J. Nichols ve hatiye pêşxistin. Ev teorî dibêje ku heyîna li nêzî avê, bi taybetî deryayê, dikare bibe sedema guherînên erênî yên fîzyolojîk û derûnî. Li gorî vê teoriyê, dîtina û dengê avê dikare stresê kêm bike, hişmendiyê (mindfulness) zêde bike û heta dikare alîkariya pêşvebirina afirîneriyê (creativity) bike.

Di warê lêkolînên zanistî de, derûniya deryayê ji gelek dîsîplînên din sûd werdigire. Ev qad têkiliyên xurt bi ekolojiya deryayî (marine ecology), oşeanografiya civakî (social oceanography), antrpolojiya deryayî (marine anthropology) û zanistên hawirdorî (environmental sciences) re datîne. Ev nêzîkatiya multidîsîplîner derfetê dide ku mijar bi awayekî berfireh û kûr bê lêkolînkirin.

Di encamê de, derûniya deryayê beşeke girîng û balkêş a zanista derûnnasiyê ye ku hewl dide têkiliya di navbera mirov û deryayê de fêm bike. Ev qad hem aliyên erênî yên bandora deryayê li ser derûniya mirovan, hem jî pirsgirêkên derûnî yên têkildarî deryayê lêkolîn dike. Bi pêşveçûna vê qadê re, em ê karibin têkiliya xwe ya bi deryayê re baştir fêm bikin, jê sûd werbigirin û di heman demê de bikaribin bi awayekî bêtir berpirsyar û hişmend tevbigerin da ku ev çavkaniya heyatî ya serzemînê biparêzin.

Ev qada lêkolînê, bi taybetî di serdema me ya modern de ku pirsgirêkên hawirdorî zêde dibin, girîngiyeke mezin werdigire. Bi alîkariya derûniya deryayê, em dikarin ne tenê têkiliya xwe ya bi deryayê re baştir bikin, lê belê herwiha dikarin bibin alîkar ku mirov bêtir li ser girîngiya parastina vê çavkaniya heyatî bihisin û tevbigerin.